O’zbekisтon respublikasi qishloq va suv хo’jaligi vazirligi

Y

er

la

rni

ba

h

o

la

sh

da

ta

si

r

ko

’r

sa

ta

d

ig

a

n

m

ua

m

m

o

la

r

Tuproq

unumdorligi-

ning pasayshi

Hosildorlik-

ning pasayishi

Yer

bahosining

tushib ketishi

Agrotexnik

tadbirlarning o’z

vaqtida

o’tkazilmayotganligi

Noorganik

o’g’itlardan

me’yorida

foydalanmaslik

Almashlab

ekish tizimini

tashkil etish

---

39

turli  sabablarga  ko’ra  (namlik,  yorug’lik  va  boshq.)  o’simliklar  o’zlashtira

olmaydigan yoki kam o’zlashtiradigan shaklda bo’lishi mumkin. Bundan tashqari,

bitta  yer  uchastkalaridagi  ozuqa  moddalari  o’simliklar  oson  o’zlashtiradigan,

ikkinchi uchastkada esa, aksincha, qiyin o’zlashtiradigan holatda bo’lishi mumkin.

Sun’iy  unumdorlik  tabiiy  unumdorlikka  ega  bo’lagan  yer  uchastkalarida

tuproq  xususiyatiga  inson  mehnati  orqali  ta’sir  etishva  ularning  birlashishi

natijasida  hosil  bo’ladi.  Boshqacha  qilib  aytganda,  tabiiy  unumdorlikka  ega

bo’lgan  yer  uchastkalari  insonning  ongli  faoliyati  uchun  mehnat  predmeti  bo’lib

xizmat qiladi. Haqiqatdan ham tabiiy va sun’iy unumdorliklar o’rtasidagi chegara

ko’p  jihatdan  shartli,  abstrakt  hisoblanadi.  Chunki  tabiiy  va  sun’iy  unumdorliklar

tabiatda  sof  holda  alohida  namoyon  bo’lmaydi.  Turlicha  tabiiy  unumdorliklarga

ega  bo’lgan  maydonlardagi mahsus qishloq  xo’jalik  ekinlarining  rivojlanish

davrida  faqatgina  tabiat  in’om  etgan  oziq  moddalarni  o’zlashtiribgina  qolmasdan,

balki  ular  o’simliklarning  o’sishi  va  hosildorlik  uchun  sarflanadigan  qo’shimcha

harajatlarni  tuproqning  yuqori  darajada  chirindi  bilan  boyishi  evaziga  qoplaydi.

Ushbu  omillarning  oqilona  qo’llanilishi  natijasida  tuproq  unumdorligi  pasayib

ketmaydi,  aksincha,  bunda  uning  ijobiy  xususiyati  namoyon  bo’ladi,  ya’ni

unumdorligi  oshadi.  Shunday  qilib,  yerdan  foydalanish  to’g’ri  tashkil  etilganda  u

ishdan  chiqmaydi,  aksincha,  ekinlarga  ishlov  berish  jarayonida  unumdorlik

yaratiladi.

Potensial  va  haqiqiy  unumdorlik  deb,  tabiiy-iqlimiy  va  boshqa  omillarni

hisobga  olgan  holda  tuproqning  qishloq  xo’jalik  ekinlarini  ozuqa  moddalariga

bo’lgan  talabini  qondirish  qobiliyatiga  aytiladi.  Insonning  asosiy  vazifasi  ushbu

jarayonni  boshqarish,  tuproqni  ishdan  chiqishiga  yo’l  qo’ymaslik,  undagi  ozuqa

moddalarni o’simliklar o’zlashtirishiga imkon yaratishdan iborat.

Yer  maydonlarini  chegaralanganligi,  tuproqlarning  xilma-xilligi,  qishloq

xo’jalik mahsulotlariga bo’lgan talabning doimo o’sib borishi, sifat jihatidan afzal

va  afzal  bo’lmagan  yerlardan  ham  foydalanishni  talab  qiladi.  Bu  o’z  navbatida

yerga  sarflanayotgan  kapital  mablag’lar  hajmini  oshirish  va  shuning  asosida

ma’lum  bir  potensial  unumdorlikka  ega  bo’lish  evaziga  erishiladi.  Natijada

---

40

tuproqning iqtisodiy unumdorligi vujudga keladi.

Iqtisodiy  unumdorlik  tuproq  unumdorligining  haqiqiy  ifodasi  sifatida

gavdalanadi.  Hamda  u  dehqonchilik  madaniyatining  unumdorlik  darajasi  sifatida

tavsiflanadi.  Tuproqning  iqtisodiy  unumdorligi  sarflangan  kapital  mablag’lar

miqdoriga,  ishlab  chiqaruvchi  kuchlar  va  ishlab  chiqarish  munosabatlarining

rivojlanish  darajasiga,  mahsulotlarni  qayta  ishlash,  sotish  va  boshqa  omillarga

bog’liqdir.  Iqtisodiy unumdorlik  odatda  absolyut  va  nisbiy  unumdorliklarga

bo’linadi.  Absolyut  unumdorlik - bu  ma’lum  bir  sharoitda  yetishtirilgan

mahsulotlar  miqdori  bilan  ifodalanadi  va  ma’lum  birlikdagi  yer  maydonining

hosildorlik ko’rsatkichi yordamida tavsiflanadi. Nisbiy unumdorlik esa turlicha yer

maydonlarining  qayd  qilingan  unumdorligi  bilan  ifodalanadi  hamda  ma’lum

miqdorda  sarflangan harajatlar  evaziga  olinadigan  mahsulot  miqdori  bilan

tavsiflanadi.  Ushbu,  yuqorida  keltirilgan  unumdorliklar  darajalarini  belgilash,

yerlarning  qiymatini  aniqlash  maqsadida  tuproq  bonitirovkasi  hamda  yerlarni

iqtisodiy  jihatdan  baholash  kabi mahsus yer  baholash  ishlarini  o’tkazish  zarurati

tug’iladi.