2.2. Boshlang‘ich sinf aqli zaif о‘quvchilar mantiqiy
tafakkurinirivojlantirish yо‘llari
Tafakkur - yangilikni qidirish va ochishdan iborat psixik jarayondir. Bu
yangilik sub'ektiv bo‟lishi mumkin, ya'ni uni kimlardir qachonlardir topgan
bo‟lishi mumkin, lekin sub'ekt tafakkur jarayoni yordamida o‟zi uchun uni
yangidan kashf etadi, aks xolda biz ko‟proq xotira, o‟tgan tajribalarimizni qayta
tiklagan bo‟lamiz.
Bolalarni o‟qitishda tafakkurning shu muxim xususiyatini asos qilib olish mumkin.
Biz aqli zaif о„quvchilarning idrok va xotirasini rivojlanganlik holatini о„rganish
natijalariga kо„ra, bunday bolalarning deyarli barchasida psixik jarayonlarining
rivojlanishdan ortda qolishi kuzatilar ekan, ya‟ni, bu toifadagi bolalarda -
idrokning
rivojlanishidan
ortda
qolishi,
mayda
qо„l
motorikasining
rivojlanmaganligi, qо„l va kо„z harakatlarining о„zaro nomutanosibligi ancha
sezilarli bо„lishini aniqladik.
Bolaning atrof-olam xakidagi tasavvurlarining rivojlanishida – eshitish
qobiliyati katta ahamiyatga ega. Tayanch- harakat apparatining faoliyati buzilgan
bolalarning harakterli belgilaridan biri - eshitishning, ayniqsa, yuqori chastotali
tovushlarni eshitish qobiliyatining pasayishi hisoblanadi. Shuning uchun ular bir
qator tovushlarni idrok etmaydilar. Bolalar о„z nutqlarida bu tovushlarni tushirib
koldiradilar yoki boshqa tovushlar bilan almashtiradilar. Bu esa ularning faol
nutqining sifatiga salbiy ta‟sir kо„rsatadi.
28
Bunday bolalarda passivlik, tez charchash va lanj bо„lish, xech nima yoqmaslik,
qilayotgan ishiga qiziqishni yо„qotish kabi xolatlar kuzatiladi. Ba‟zida harakatli
xotirjamsizlik kuzatiladi. Yuqorida sanab о„tilgan xolatlar kuzatiladigan
bolalarning kо„pchiligi qо„rqoq va mustaqil ravishda qaror qabul qila olmaydilar.
Ba‟zi birlarida tassurotlarni tez о„zgartirishga, qaysarlikka moyillik bor. Bolaga
gapirayotgan odam ovozining balandlashishi va uning toni, atrofdagilarning
kayfiyati ogrikli ta‟sir qiladi.
Aqli zaif о„quvchilarrning kо„pchiligida ishlash qobiliyatining
pasayganligi, barcha bilish jarayonlarning tez toliqishi, diqqatning bir joyga
jamlanishi va taksimlanishida qiyinchiliklar,xotira xajmining kichikligi kuzatiladi.
Aqli zaif bolalarda taqqoslash operatsiyasida tafakkurning sifatlari
yorqin namoyon bo„ladi, unda maxsus qo„yilgan analiz va sintez o„tkaziladi.
Ular predmetlar va hodisalardagi asosiy narsani ajrata olmay, mavjud
bo„lmagan belgilar taqqoslanadi, ko„pincha mos kelmaydigan belgilar
taqqoslanadi. Aqli zaif bolalar o„xshash va farqli predmetlarning farqini
aniqlashda qiynaladilar. Ayniqsa ular uchun o„xshashlikni aniqlash qiyin.
Ruchka va qalamni taqqoslab, ular: “ular uzunligiga ko„ra o„xshash, yana
ularning terisi bir xil” deb javob berishadi. Aqli zaif bolalar tafakkurining
farqli tomoni tanqidiy qarashning yo„qligi, o„z ishlarini mustaqil baholay
olmasligidadir. Ular ko„pincha o„z xatolarini belgilashmaydi, bu ayniqsa ruxiy
kasallangan bolalarda bosh miyaning peshona qismi jaroxatlangan bolalarda va
og„ir darajadagi aqli zaif bolalarda yorqin namoyon bo„ladi. Ko„ruv idroki
asosida idrok etilgan fikrlash natijasidagi tasvir kambag„alligi, bog„liq
emasligi, oddiyligi bilan ajralib turadi. O„quvchi obektga qarab, uning nomini
bilsa ham, qismlarini to„liq aytolmaydi. Odatda, shakllarning umumiy
konturlari qismlarini tartibsiz bayon etadi.
Maktab yoshidagi aqli zaif о„quvchilarning bilish jarayonlari bir qator umumiy
xususiyatlarga ega.
- barcha bilish jarayonlarning tez toliqishi, aqliy mehnat qilish qobiliyatining
pastligi, diqqatning buzilganligi. Ba‟zida ruhiy toliqish va charchashning yuqori
29
darajadaligi bolaning shaxs xususiyatlarining patologik rivojlanishiga olib keladi:
qо„rqish, befarqlik, kayfiyatning pastligi kelib chiqadi;
-faol ixtiyoriy diqqatning buzilishi barcha bilish jarayonlarning faoliyatiga salbiy
ta‟sir kо„rsatadi. Sababi birgina diqqatning buzilishi idrok, xotiralarning
buzilishiga olib keladi;
- barcha bilish jarayonlarning inertligi va sekinlashganligi bir faoliyatdan boshqa
bir faoliyatga о„tishda qiyinchiliklarga olib keladi.
Insonning bilish faoliyatida xayol, tafakkur, nutq va boshqa muqim psixik
jarayonlar muqim o`rin egallaydi. Har qanday aqliy faoliyat bilishga, tajribaga va
ijodiy tafakkurga asoslanadi. tafakkurning muhim operatsiyalari analiz va sintez,
umumlashtirish va mavxumlashtirish bo`lib, qar qanday aqliy faoliyatida o`zaro
boqlanib keladi.
Inson aqliy faoliyati xususiyatlari boshqa oliy psixik funktsiyalar, xotira,
iroda, xissiyot qamda shaxsning individual-psixologik xususiyatlari va odatlari
bilan chambarchas boqliq o`ta maxsus usul qisoblanadi. О„yinchoq bolaga
to`plangan tajribasini namoyon qilish, uni ijodiy qayta qurish (qurish-yasash),
yangilarni yaratish imkonini beradi. bolada o`yinchoqlar qanchalik ko`p bo`lsa,
unda shunchalik ko`p ijodiy kuchlari rivojlanadi, bola shunchalik tez tashqi
muqitni o`zlashtirib oladi.
Sodda va aniq o`yinchoqlarga, murakkabroq va mavxumroq o`yinchoqlar
qurish, ularni bolaning psixik taraqqiyotiga moslab tanlanishi bolada fazoviy va
so`z –mantiq tafakkurning rivojlanishiga imkon beradi.
Qoidaga ko`ra o`yinchoqlarning diagnostika o`yinchoqlari bo`lib quyidagilar
xizmat qiladi:
a)o`yinchoqlarni ko`rganda bolada xissiy-qo`zqalish mavjudligi va ushlab ko`rish
istagi:
b)qarakatlarning faolligi va ko`proq ushlab ko`rish:
v)o`yinchoqni uni bajaradigan funktsiyasiga mos ravishda o`ynash:
g)o`yin vaziyatida yangi (almashtiruvchi) elementlarning mavjudligi:
d)o`ynning davomiyligi:
30
ye)berilgan o`yinchoqda extiyojning saqlanishi.
Kattaroq yoshdagi bolalar uchun dignostik o`lchovlar bir muncha
kengayadi. ularda nutq rivojlanganligi, fazoviy ko`rish tasavvurligining, xayolning,
tafakkur operatsiyalarini bajarish usullarinining rivojlanganligi kabi o`lchovlarni
kiritish mumkin.
Shuning uchun qam ta‟lim muassasasida defektolog u yoki bu psixik
jarayonlarni rivojlantirish maqsadida didaktik materiallardan foydalanish mumkin.
(rasmlarga qarab qiqoya tuzish, kubiklar yasash, rasmlar chizish va boshqalar)
Qismlardan rasm xosil qilish metodikasi tafakkur xususiyatlarini, rasmning
yaxlitligini taqlil qila olish, qobiliyatni o`rganishga mo`ljallangan. tajriba o`tkazish
uchun rasmlar to`plami (murakkabligi ortib boradigan 6 ta rasm) kerak bo`ladi:
birinchi 3 ta rasm 4 qismga bo`lingan bo`lishi kerak, qolganlari ko`proq qismlarga
bo`linadi. bunda birinchi va to`rtinchi rasm bir xil bo`lishi kerak, lekin ular har xil
qilib kesilgan bo`ladi.Tadqiqotni bir necha marta takrorlash uchun rasmlarning
turli variantlari bo`lishi zarur. rasmlar namunalari ixtiyoriy ravishda tanlanishi
mumkin, masalan, qayvonlarning, aloqida predmetlarning rasmlari. Bolaga rasm
qismlari to`nkarilgan xolda tartibsiz, namunasiz ko`rsatiladi.
Tadqiqotchi tadqiqot qarorida topshiriq, uning oxirgi natijasi qancha vaqt
bjarilganligini
yozib
boradi.
Sinaluvchi
qarakatlarining
maqsadga
yo`naltirilganligi taqlil qilishga, qarakatning maqsadga yo`naltirilgan rejasi
mavjudligi va yo`qligini aniqlashga, aqliy faoliyat jarayonida qanday tayanch
belgilarga e'tiborni qaratish zarur.
Aqli zaif о„quvchilarning tafakkuridagi kamchiliklarni turli mashqlar va
о„yinlar asosida bartaraf etish samarali kechadi. Biz quyida bilish jarayonlarni
rivojlantirishga qaratilgan bir qator mashqlarni keltirib о„tdik.
1.Labirint.
Pedagog bolalarga namuna kо„rsatadi. «Mana bu yerda, markazda turgan bolani
kо„ryapsizlarmi? U tashqariga chiqmoqchi, uning yо„lida turli devorli tо„siqlar bor.
Lekin bola bu tо„siqlarga duch kelmasligi lozim, sababi u devordan о„ta olmaydi.
31
Kelinglar uni shu labirintdan olib chiqishga harakat qilib kо„ramiz. Tо„g„ri yо„lni
esa qalam bilan chizib boramiz».
Bolalarning tayyorgarligiga qarab labirintning tuzilishi murakkablashtirib
boriladi. Pedagogning yordami sekin-sekin kamayib boradi. Oxirida bolalar uning
kо„magisiz labirintdan chiqadilar.
2
. Mashq. «Nima yashiringan?»
Bolaga katta tо„rtburchakning ichida bir nechta uchburchak va tо„rtburchaklar
chizilgan rasm beriladi.Sо„ng quyidagicha topshiriq beriladi: «Rasmdagi hamma
uchburchaklarni yashil,barcha tо„rtburchaklarni esa sariq ranga bо„yab chik.
Rassom nima yashirganini top».
1.
«Tо„g„ri bо„ya» о„yini.
Bu mashq orqali nafaqat tafakkur, balki atrof-olamda mо„ljal olish va diqqat
rivojlantiriladi.
«Yoningda turgan shakllarga diqqat bilan qara va ularni nomla.
Kichkina doira va tо„g„ritо„rtburchakning о„rtasida turgan shaklni yashil
rangga, uchburchakning о„ng tomonida turgan shaklni esa qizil rangga bо„Y.
Qatordagi eng oxirgi shaklni qora rangga bо„Y. Uchburchakning chap tomonidagi
shaklni kо„k, katta doirani esa sariq ranga bо„Y.»
Qismlardan rasm xosil qilish.
Metodika A.N.Bernshteyn tomonidan taklif etilgan bo`lib, tafakkur
xususiyatlarini, rasmini, rasmning yaxltiligini taqlil qila olish, uning ba'zi qismlari
ketma-ketligini o`rnata olish qobiliyatini rivoojlntirishga mo`ljallangan. Buning
uchun rasmlar to`plami (murakkabligi ortib boradigan 6 ta rasm) kerak bo`ladi:
birinchi 3 ta rasm 4 qismga bo`lingan bo`lishi kerak, qolganlari ko`proq qismlarga
bo`linadi. bunda birinchi va to`rtinchi rasm bir xil bo`lishi kerak, lekin ular qar xil
qilib kesilgan bo`ladi. tadqiqotni bir necha marta takrorlash uchun rasmlarning turli
variantlari bo`lishi kerak. Rasmlar namunalari ixtiyoriy ravishda tanlanishi
mumkin, masalan, qayvonlarning, aloqida predmetlarning rasmlari. bolaga rasm
qismlari tunkarilgan xolda tartibsiz, namunasiz ko`rsatiladi.
32
Pedagog bolalarning qarakatalarini taqlil qilishga, qarakatning maqsadga
yo`naltirlgan rejasi mavjudligi va yuqligini aniqlashga u aqliy faoliyat jarayonida
qanday tayanch belgilarga tanlangaligiga e'tiborni qaratish zarur.
Ali zaif bolalar uchun bunday topshiriqlarni bajarishda rasm namunasi qam
ko`rsatilib turiladi. Bola qo`llanmani qanchalik yaxshi o`zlashtirilgani, ilgari idrok
etilgan obrazni uning aloqida qismlaridan qayta yarata olganini ta'qidlash muhim.
“Mantiqsiz tasvirlar"
Ushbu metodika yordamida bolani atrofdagi borliq xamda ushbu moddiy
dunyodagi bir qancha ob'ektlarning orasida o‟zaro bog‟lanishlar va munosabatlar
xaqida elementar obrazli tasavvurlari: xayvonlar bilan, ularning xayotiy
ko‟rinishlari bilan, tabiat bilan rivolantiriladi.
Ushbu metodika yordamida bolaning mantiqiy muloxazasi va o‟z fikrini
grammatik jixatdan to‟g‟ri ifodalay olishi rivojlanadi. Metodikani tashkil qilish
jarayoni quyidagicha olib boriladi:
Bolaga rasmni ko‟rsatish jarayonida, unga quyidagi ma'noda ko‟rsatma,
beriladi: "Diqqat bilan ushbu rasmdagi tasvirlarni ko‟rib chiq xamda bizga shuni
aytchi, rasmda xamma narsa o‟z joyida chizilganmi va ushbu ob'ektlar to‟g‟ri
tasvirlanganmig‟ Agar sen qaysidir ob'ektni o‟z joyida tasvirlangan emas, deb
xisoblasang, nima uchun shunday bo‟lish kerakligini tushuntirib ber va sen bizga
aslida qanday bo‟lishi kerakligini aytib ber‟".
Ko‟rsatmaning ikkala qismi xam ketma-ketlik bilan bajariladi. Birinchi
navbatda bola xatolarni aytib beradi va rasmlarda ko‟rsatib beradi, so‟ngra
xaqiqatdan qanday bo‟lishligini izoxlab beradi.
Rasmlarni ko‟rish va topshiriqni bajarish vaqti chegaralangan, ya'ni uch
daqiqa vaqt beriladi. Bu vaqt mobaynida bola iloji boricha mantiqsiz voqelikni
ko‟proq topishi va xaqiqatdan qanday bo‟lish kerakligini tushuntirib beradi.
“Yil fasllari”
Bolaga 2-rasm ko‟rsatiladi va ushbu rasmlarga diqqat bilan qarab, rasmning
har bir qismida yilning qaysi fasllari tasvirlanganligi xaqida so‟raladi. Topshiriqni
bajarish uchun vaqt beriladi. Ushbu berilgan vaqt mobaynida bola nafaqat yil
33
fasllarini aytib berishi, balki nima uchun ekanligini va fasllarning belgilarini
ko‟rsatib bera olishi va ushbu qismda aynan mana shu faslga tegishli ekanligini
asoslab berishi kerak.
“Bu yerda nima ortiqcha”
Bu metodika bolalarning obrazli, so‟z-mantiqli tafakkur jarayonining analiz
va umumlashtirish operasiyalarini rivojlantiradi. Metodikada bolalarga har xil
predmetlar tasvirlangan rasmlar tavsiya qilinadi va quyidagicha ko‟rsatma beriladi:
"Har bir rasmda tasvirlangan 4 ta predmetdan biri ortiqcha. Diqqat bilan rasmga
qarab, qaysi bir predmet ortiqcha va nima uchun ortiqcha ekanligini tushuntirib
ber".Topshiriqni bajarish uchun vaqt beriladi. Bu metodika yordamida
tafakkurning turli tomonlarini rivolantiriladi, ayniqsa, bolalarning umumlashtira
olish qobiliyatini juda yaxshi ochib takomillashtiriladi.
"Rubik kubiklari"
Bu metod bolaning ko‟rgazmali-harakat tafakkurining rivojlanish
darajasini tashxis qilish va rivojlantirish uchun mo‟ljallangan. Bizga tanish
bo‟lgan Rubik kubiklaridan foydalanib, bolaga murakkablik darajasi har xil
bo‟lgan amaliy vazifalar beriladi, bu vazifalarni tig‟iz vaqt sharoitida yechishni
taklif qilinadi. Quyida shunday topshiriqlardan 9 tasi keltirilgan 9 ta masalani
yechish uchun vaqt beriladi.
Eslatma: 1 topshiriqni yechgandan so‟ng - ikkinchisiga o‟tishda Rubik kubiklari
rangi o‟zgartirilib beriladi.
1-topshiriq: Bir xil rangdagi 3 ta kvadratdan xoxlagan yuzasi bilan
ustuncha yoki chiziqcha shaklini yasash.
2-topshiriq: Bir xil rangdagi kvadratlardan xoxlagan yuzasi bilan 2 ta
ustuncha yoki 2 ta chiziqcha yasash.
3-topshiriq: Bir xil rangdagi kvadratchalardan kubikning bir tomonini
yasash.
4-topshiriq: Ma'lum bir rangda yuza yasash va unga 1 ta chiziqchani yoki
ustunchani 3 ta kvadratlardan yasab yondashtirish.
34
5-topshiriq: Kubikning yuzasini to‟la yig‟ib, unga qo‟shimcha xuddi shu
rangda 2 ta chiziqcha yoki ustuncha yasab yondashtirish.
6-topshiriq: Kubikning 2 ta yuzasini bir xil rangdagi kvadratlardan
yasash.
7-topshiriq: 2 ta yuzasi bir xil 2 ta kubik yasash va undan tashqari xuddi
shu rangdagi kvadratlardan bir ustun yoki bir chiziqcha yasash.
8-topshiriq: Bir xil rangdagi kvadratlardan 2 ta kubik yuzasi yasab, yoniga
o‟sha rangda bir xil 2 ta yoki chiziqcha xam qoyish.
9-topshiriq: Kubikning 3 ta yuzasini bir xil rangda yasash.
"Raven matrisasi"
Ushbu metodika kichik maktab yoshidagi bolalarning ko‟rgazmali-obrazli
tafakkurini o‟rganishga va rivojlantirishga mo‟ljallangan bo‟lib, uning asosiy
vazifalari mashxur Raven testidan olingan. U 10 ta asta-sekin murakkablashib
boruvchi Raven matrisalaridan iborat.
Bolaga asta-sekin murakkablashib boruvchi 10 qismdan iborat vazifa
beriladi. Masalan: Matrisada bo‟laklarni joylanishidagi qonuniyatni topish va
quyida berilgan 8 ta rasm ichidan shu matrisaga mos keluvchi qismlarni topish
kerak. (Matrisaning shu qismi ichida har xil rasmlari bor bayroqchalar sifatida
berilgan). Katta matrisa tuzilishini o‟rganib, bayroqchalar ichidan bola katta
matrisaga joylashishi uchun mantiqan mos keluvchi qismni aniqlashi kerak.
Bolaning 10 ta topshiriqni bajarishi uchun 10 minut vaqt beriladi. Vaqt
tugagach, tadqiqotchi tajribani to‟xtatadi va to‟g‟ri aniqlangan matrisalar soni
xamda vazifani bajarishda to‟plangan umumiy ball xisoblanadi, har bir to‟g‟ri
bajarilgan matrisa uchun 1 baldan baxolanadi.
35
Do'stlaringiz bilan baham: |