Ўзбекистон республикаси Олий ва ўрта махсус таълим

 
Мақол ўрганиш методикаси 
Мақол - турмуш тажрибалари заминида туғилган ва халқ донолигини ифодалаган қисқа, 
кўпинча шеърий шаклдаги ҳикматли сўзлар, чуқур маъноли иборалардир. Мақол хилма-хил 
мавзуларда бўлиб, ҳаётнинг турли масалаларини қамраб олади. Кўпинча мақол ўгит, насиҳат 
характерида бўлади: “Ер ҳайдасанг - куз ҳайда, Куз ҳайдамасанг юз ҳайда”, “Ҳунари йўқ 
кишининг, мазаси йўқ ишининг” каби. 
Мақол халқ оғзаки ижодининг жуда қадимий шаклларидан бири бўлиб, унда хилма-хил 
бадиий ифода воситалари - оҳангдор товушлар такрори бўлади. 
Катта ҳаётий ва ижодий тажрибага эга бўлган ажойиб сўз усталарининг ўлмас сатр ва 
ҳикматли сўзлари ҳам кўпинча, халқ мақолларига ўхшаб кетади. Масалан, А. Навоийнинг 
“Маҳбуб ул-қулуб”да айтган бир қанча ҳикматли сўзлари шулар жумласидандир: “Оз-оз ўрганиб 
доно бўлур, қатра-қатра йиғилиб дарё бўлур”, “Тилга ихтиёрсиз - элга эътиборсиз” ва бошқ. 
Маълумки, бадиий асар матни устида ишлаш босқичма-босқич амалга оширилади. 
Мақолларни ўрганишда ҳам бу босқичларга эътибор қаратиш керак. 1-2-синфларда мақолларни 
ўрганишнинг биринчи босқичи бўлса, савод ўргатиш даври мақолларни ўқиш ва ўрганишнинг 
тайёрлов босқичидир. 
Савод ўргатиш давридаёқ ўқувчилар мақолларни ўқийдилар. Алифбе даврида берилган 
мақоллар матн мазмуни билан боғлиқ бўлиб, улар матн ғоясини ўқувчиларга лўнда, аниқ етказиш 
учун ҳам хизмат қилади. Бу вақтда ўқувчиларга мақоллар ўқитилади, маъносини билганларича 
изоҳлаб беришлари сўралади. Ўқувчилар жавобини ўқитувчи тўлдириб, мисоллар билан далиллаб 
беради. 
Мақолларни ўргатиш ўқитувчидан катта тайёргарликни талаб этади. Ҳар бир дарсга 
тайёрланаётганда асар мазмунига ва унда илгари сурилган ғояга мос мақол устида қандай машқ 
уюштиришни режалаштириб олиш лозим. Иложи борича уларни дарс режасига киритиш, изоҳли 
луғатлар (Масалан: Ш. Шомақсудов, Ш. Шораҳмедовнинг «Ҳикматнома» (ўзбек мақолларининг 
изоҳли луғати), Тошкент, 1990) дан унинг маъносини осон изоҳлайдиган, содда тил билан 
тушунтириш мумкин бўлган шаклларини билиб олиш зарур. Бунинг учун ўқитувчи “Мақоллар 
тўплами” ва уларнинг изоҳига оид адабиётларга эга бўлиши керак. 
Бошланғич синфларда матн остида берилган мақолларни ўқиш ва ўрганиш, таҳлил қилиш 
асар ўқиб, таҳлил қилиниб бўлингач, амалга оширилиши керак. Акс ҳолда асар мазмуни ва унда 
ёзувчи айтмоқчи бўлган ғояни тушунмай туриб, мақолнинг маъносини изоҳлаш қийин бўлади. 
Муаллифлар ҳам мақол маъносини асар воқеалари билан изоҳламоқчи бўладилар. 
1-2-синфларда мақолни ифодали ўқиш ва ёд олишга аҳамият берилади. 1-синф дарслигида
бўлим юзасидан берилган савол топшириқларда ҳам мақолларни ўрганишга катта эътибор 
берилган. Масалан, “Халқ ўгити - бахт калити” бўлимидаги савол-топшириқларда “Ростгўйлик 

---

ҳақидаги мақоллардан айтинг”, “Одоб инсонга ҳусн” бўлимида ““Қаноатда - баракат” 
мақолининг маъносини тушунтириб беринг”, “Кўклам - яшнади олам” бўлимидан сўнг “Билим 
олиш ҳақидаги мақолларни айтинг” каби вазифалар берилган. Ҳар бир бўлим юзасидан берилган 
вазифаларда у ёки бу мақолни ўрганиш кўзда тутилган. 
1-2-синфда мақолнинг мазмунини ўрганиш ва ёд олишдан ташқари, унинг матнидаги 
изоҳталаб сўзлар, бирикмалар устида луғат иши ўтказиш, бадиий тил воситалари, кўчма маъноли, 
қарама-қарши маъно билдирувчи, мақолда такрорланиб келаётган сўзлар маъноси юзасидан иш 
олиб бориш талаб этилади.
Масалан, 1-синф «Ўқиш китоби» да “Она юртинг - олтин бешигинг” мақоли берилган. 
Мана шу мақол матни устида ишлаганда, ““Юрт” сўзини қайси сўзлар билан алмаштириш 
мумкин?”, “Мақолда она юрт нимага тенглаштирилаяпти?”, “Бешик олтин бўладими?” каби 
саволлар бериш йўли билан ўқувчиларнинг луғатини бойитиш, боғланишли нутқини ўстириш 
устида ишланади. Бундан ташқари, “Элинг сенга чўзса қўл, Унга доим содиқ бўл” мақолининг 
маъносини тушунтиришда шу бўлимдаги асарлардан, болалар учун давлатимиз томонидан яратиб 
берилган шароитлардан мисоллар келтириш лозим. Масалан, “”Жар” спорт комплекси сизнинг