tushish burchagiga tengligi shartidan barcha bu nurlar parabola fokusi
Φ ga kelib tushishi ma'lum. Yana parabola fokus Φ nuqta va to‘g‘ri
chiziq, ya’ni direktrisa
QP
dan teng masofalarda joylashgan nuqtalar
geometrik o‘mi ekanligi ham ma’lum. Ko‘zguga tushayotgan yassi
to‘lqin akslanadi, to‘lqin
QP
yassi fronti esa markazi Φ bo‘lgan qat’iy
sferik tautoxron dastaga aylanadi, chunki tushayotgan yassi to‘lqindagi
ixtiyoriy tanlangan nurlar fokusda bir vaqining o‘zida to‘planadi.
Agarda paraboloidni xuddi shunday egrilanishga ega aylanish
sferaga almashtirsak, akslangan nurlaming gomosentrikligi, ya’ni Φ
nuqtada yakka to‘planishi buziladi, Φ nuqtada o‘qqa yaqin paraksial
nurlar to‘plansa, o‘qqa olisroq nurlar esa, ko‘zguga yaqinroq joyda
to‘planadi. Paraksial nurlaming fokusida tasvir endi nuqtaviy bo’lib
qolmaydi, u endi sferik aberratsiya bilan buzilgan bo’ladi. Reley
mezonidan foydalanib, kichik optik kuchlarda ko‘zgu chegarasida
paraboloidning sferadan farqi sezilmas bo’ladi, shuning uchun sferik
ko‘zguni yetarlicha takomillashgan optik asbob bola oladi deyishimiz
mumkin.
Agarda yassi to’lqin o‘z yo’lida parabolik ko‘zguni uchratsa, u
akslanishdan keyin markazi Φ
o
boigan
S
o
sfera shaklida egrilanadi,
umuman olganda u sfera bilan uchrashadi, unda ordinata o‘qida
paraboloiddan
.
.
qiymatga oldida joylashadi. Bu esa, to’lqin fronti ideal holdagi sfera
uchun ikki marta kattaroq, ya’ni
qiymatga mos keladi. To’lqin
sathi
S
nuqtalar
O
va
M'
orqali o‘tadi hamda sfera bo’lmay qoladi.
Paraksial
nurlar
awalgidek
Φ
o
nuqtada to‘planadi, o‘qdan
uzoqroqdagilari, ya’ni
y
zonadagilar esa, nuqta Φ
y
da yig’iladilar.
Shunday
S
1
sferani tanlash mumkinki, u o‘qda S ga tegib tursin va
ko‘zgu chetida, ya’ni
y
=
h
joyda o'mashgan
M'
nuqtada
S
bilan
k
esishsin. Uning markazida
qiymatga ko’zguga yaqinroq
joylashgan to’lqin sathi esa bu S
1
sferada
∆x=
(h
2
y
2
-y
4
) (4.8)
kattalikka yaqinroq
bo‘ladi,y=
√
qiymatda maksimumga erishadi,
ekin maksimal qiymati
=
dan
oshmaydi.
Bu
qiymatni
Reley mezoniga
binoan
⁄
ga
tenglashtirib, berilgan
D
da mumkin bo‘lgan
m
qiymatlarini olamiz.
Sferik sathlarga ega linza ham sferik aberratsiyaga moyil
bo'ladi.Nurlaming yo‘nalishi eng kichik tasvir halqasi paraksial
nurlaryig‘iladigan tekislik Σ da emas, balki obyektivga yaqinroq γ
tekislik dato‘planishini ko‘rsatadi. Bu halqaning radiusiga doir
nazariya quyidagicha ifodani beradi (yoy sekundlarida):
.
p
=
*206265=
*206265=64
,
bu yerda, odatdagidek,
m = F : D, A
esa, qandaydir doimiy. Oddiy
yassi-qabariq linza uchun u 1,1 ga teng, hatto bunday linza uchun
m
=
15 da
p -
2”,1 bo‘ladi, ta’kidlab o‘tish joizki, sferik ko‘zguda
aberratsiya 8 martaba kichikdir. Obyektga qabariq tomoni bilan
qaragan yassi-qabariq linza sferik aberratsiya nuqtayi nazaridan eng
yaxshi deb hisoblanadi, shunda ham Reley mezoni talabi unda
faqatgina o‘rtamiyona o‘lcham va yorug‘lik kuchlaridagina bajariladi.
Bunday linzalaming xromatik aberratsiyasi ancha kuchli bo‘lgani
uchun ular asosan monoxromatik nurlarda kuzatishga yaroqlidir.
Axromatik dublet ikkita linzalamnig optik kuchlari moslashtirilganligi
tufayli xromatik buzilishlari kamaytirilgan, sathlarining qiyaliklarini
tanlash yo‘li bilan sferik aberratsiyani ham kamaytirish mumkin.
Musbat va manfiy linzalaming aberratsiya ishoralari ham qarama-
qarshi bo‘lgani uchun bunday imkoniyat paydo bo'ladi.
Sferik aberratsiyaning bartaraf etish imkoniyatlari - ko‘zgularda
sferik sathlardan parabolik sathlarga o‘tish, linzalarda esa, ikkita va
undan ortiq linzalaming to‘plamlaridan foydalanish, bunda
axromatizatsiya masalalari ham o‘z yechimini topadi.
Sferik aberratsiyani ko‘zgu sathiga tushayotgan to‘lqin frontini
birlamchi deformatsiyalash yo‘li bilan bartaraf etishning turlicha
usullari mavjud, ulardan ikkitasi Shmidt teleskopi va Maksutov
teleskoplarida amalga oshirilgan.
B.Shmidtning g‘oyasi quyidagidan iborat. Sinish ko'rsatkichi
n
bo‘lgan muhitda yorug‘lik tebranishlari to‘lqin uzunligi
λ
bo‘shliq (havo)ga
nisbatan
n
marotaba qisqaradi. Agarda numi sinish ko'rsatkichj
n
bo‘lgan
va bir tomonida ∆ chuqurlikda ariqcha chizilgan yassi parallel plastinkadan
o‘tishini ta’minlasak, unda nur piastinkadagi ∆ masofani v’ tezlik bilan
o‘tishga sarflagan
t
vaqt oralig‘ida plastinkadan tashqarida u ∆ dan kattaroq
bo‘lgan
vt
yo‘lni bosib o‘tgan bo‘lardi, natijada to‘lqin fronti
Do'stlaringiz bilan baham: 
