Muallifdan

 turk, turkiy, turk ulusi, turk tili, 
turkiy til, turkiy alfoz 
kabi so‘z va iboralarni keng qo‘llagan. 
Turkiy  tillarda  so‘zlashuvchi  yana  shunday  elatlar  mavjudki, 
ularning  ona  tilisi  asosan  maishiy  hayotda  foydalaniladi,bu  tilning 
ijtimoiy  vazifasi  juda  chegaralangan.  Ular  o‘zlarining  rasmiy 
yozuvlariga  ega  emas.  Zarurat  tug‘ilganda,  eski  alifbodan 
foydalanadilar. Bunga karaim, shor, chulim tillari kiradi. Ushbu tillar 
bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan. 
 Turkiy  tillda  so‘zlashuvchi  xalqlar  Afg‘oniston,  Eron,  Xitoy, 
Yugoslaviya,  Albaniya,  Gretsiya  va  boshqa  xorijiy  mamlakatlarda 
ham  yashaydi.  Qozog‘iston,  Turkmaniston,  Qirg‘iziston  va 
Qoraqalpog‘istonda  ham  bu  tilda  so‘zlashuvchi  millionlab  o‘zbeklar 
istiqomat qiladi. 
Turkiy  tillarning  taraqqiyot  xususiyatlarini  o‘zbek  tili  tarixiy 
taraqqiyoti misolida kuzatish mumkin. Bu jihatdan qadimgi turkiy til 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
64 
64
 
xususiyatlari o‘ziga xosdir. 
 Qadimgi  turkiy  tilda  so‘zlar  ham,  morfemalar  ham,  qattiq  va 
yumshoq  turlarga  bo‘linadi.  Qadimgi  turkiy  tilda  birlamchi  cho‘ziq 
unlilar ham farqlangan. Undoshlardan jarangli va jarangsiz uyg‘unlik 
bor. 
Qadimgi  turkiy  adabiy  tili  morfem  tuzilishining  hozirgi  o‘zbek 
adabiy  tili  bilan  mos  keluvchi  va  farq  qiluvchi  tomonlari  bor.  Ba’zi 
shakllar iste’moldan chiqqan bo‘lsa, ba’zilarning vazifasi o‘zgargan. 
Ayrimlari turli fonetik o‘zgarishlarda hozirgi tilimizda ham uchraydi. 
Qadimgi  turkiy  tilda  mavjud  bo‘lib,  hozirgi  o‘zbek  adabiy  tilida 
saqlanmagan,  lekin  umumxalq  tilida  yoki  boshqa  turkiy  tillarda 
uchraydiganlari  ham  bor.  Qadimgi  turkiy  tilda  faol  sanalgan  ayrim 
shakllar hozirgi o‘zbek tilida qoldiq sifatida ham uchrashi mumkin.  
Ma’lumki,  davr  o‘tishi  bilan  morfemalar  ma’no  o‘zgarishiga 
uchrashi  mumkin;  so‘z-morfema  ham,  affiks-morfema  ham  o‘z 
ma’nosini  yo‘qotadi.  Yani  ulardan  biri  iste’moldan  chiqadi.  Shunda 
tarixan  mustaqil  morfemalar  bir  so‘zga  aylanib,  hozirgi  paytda 
ma’noli  qismlarga  bo‘linmaydigan  bo‘lib  qoladi.  Jumladan,  hozirgi 
boshla,  ishla  so‘zlarini  osonlik  bilan  ikki  morfemaga  ajrata  olamiz. 
Ular qadimda ham shunday bo‘lingan: bosh-la, ish-la. Lekin ula so‘zi 
tilimizda  ikkiga  ajralmaydi.  Qadimgi  turkiy  tilda  ikki  morfemaga 
bo‘lingan: u -bog‘, -la- fe’l yasovchi.  
Qadimgi  turkiy  til  morfemalari  hozirgi  adabiy  tilimizdagidan 
fonetik  variantlarining  mayjudligi  bilan  farqlanadi.  Hozirgi  adabiy 
tilimda ko‘proq morfologik prinsipga amal qilinsa, o‘tmishda fonetik 
prinsip  ustun  bo‘lgan.  Yani  talaffuz  qanday  bo‘lsa,  yozuvda  ham 
ko‘proq shunga amal qilingan va bu adabiy til me’yori hisoblangan. 
 
Turkiy tillarning grammatik qurilishi 
Turkiy  tillar  faqat  genetik  jihatdan  qarindosh  tillar  bo‘lib 
qolmasdan,  ayni  paytda  tipologik  jihatdan  ham  bir  xil.  Tillarning 
morfologik  klassifikatsiyasi  bo‘yicha  agglutinativ  tillar  guruhiga 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
65 
65
 
kiradi.  Turkiy  agglutinativ  tillarning  o‘ziga  xos  xususiyati 
quyidagilardan iborat: 
1.So‘z doimo o‘zakdan boshlanadi. 
2.O‘zak,  asosan  o‘zgarmasdir.  O‘zakdan  keyin  qo‘shilgan  har 
qanday affiks o‘zakni fonetik jihatdan o‘zgartirmaydi. 
3.So‘z formalari asosan affikslar vositasida hosil qilinadi. 
4.So‘z formalari hosil qilishda supplitiv formalar mutlaqo ishtirok 
etmaydi,  ya’ni  bir  so‘zning  turli  formalari  faqat  bir  o‘zakdan  hosil 
qilinadi. 
5.O‘zak va affiks organik birikib ketmaydi, ular orasidagi chegara 
aksariyat  hollarda  aniq  va  ravshan  bo‘ladi.  Masalan,  boshlandi  so‘z 
formasida  bosh  –  o‘zak,  -  la-  fe’l  yasovchi  affiks  va  di  –  zamon 
yasovchi: bular bir-biridan aniq ajralib turadi. 
6.  Har  bir  grammatik  ma’noni  ifoda  etishda  alohida  affiks 
qo‘shiladi, shuning uchun bir so‘z formasida bir necha affiks ketma- 
ket, bir qatorda keladi. 
Turkiy  tillarda  so‘z  o‘zak  va  affikslarga  ajratiladi.  O‘zak  turkiy 
tillarda  fonetik  jihatdan  tubandagi  ko‘rinishlarga  ega  (v-unli,  c-
undosh):  v-u;  vc-  ol,  ot,  cv-na,  ma;  cvc-  bosh,  go‘l,  yoz;  vcc  –ont, 
ust; cvcv – bola. 
Grammatik  son  kotegoriyasi.  Gramatik  son  kotegoriyasi  odatda 
birlik  va  ko‘plikdagi  formalarning  oppozitsiyasidan  tashkil  topadi. 
Birlik  turkiy  tillarda  nol  ko‘rsatkichli  bo‘lsa,  ko‘plik-lar  va  uning 
turli  variantlari  yordamida  ifodalanadi,  lekin  turkologiyada  turkiy 
tillardagi  grammatik  son  kotegoriyasi  formalarini  boshqacha 
ifodalash  ham  mavjud.  Bu  nuqtayi  nazarga  ko‘ra  turkiy  tillarda 
grammatik  son  kotegoriyasi  “birlik”  va  “ko‘plik”  formalariga  ega 
emas.  Turkiy  tillarda  –lar  affiksi  olmagan  otlar  umumlashgan 
predmet  nomini  bildiradi  Turkiy  tillardagi  ko‘plik  formasi 
hisoblangan  –lar,  ko‘plik  ma’nosini  ifodalashdan  tashqari,  boshqa 
funksiyalarni ham bajarish xususiyatiga ega. 
 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
66 
66