Buxoro davlat universiteti abdullaev a. J, Qayimova z. A, Boltaev sh. Sh, Narzieva d. M

 
6- MODUL. INFLYATSIYA VA UNING TURLARI. 
PULNING BARQARORLIGINI TA`MINLASH 
YO`LLARI 
 
1.
 
Inflyatsiya tushunchasi va turlari.  
2.
 
Inflyatsiyaga ta’sir qiluvchi omillar 
3.
 
Inflyatsiyani yuzaga keltiruvchi sabablar 
4.
 
 Inflyatsiyaga qarshi kurash va pulning barqarorligini 
ta`minlash yo`llari.  
5.
 
Inflyatsiyaning makroiqtisodiy o`sish sur`atlariga ta`siri.  
6.
 
Pul massasining o`sishini jilovlashga qaratilgan monetar 
siyosatni amalga oshirish 
 
6.1. Inflyatsiya tushunchasi va turlari 
Inflyatsiya 
narxlarning 
umumiy 
darajasining 
o`sishini 
anglatadi.  Biroq,  ushbu  eng  keng  tarqalgan  ta’rifga  bir  oz  aniqlik 
kiritish  kerak.  U  inflyatsiyaning  eng  keng  tarqalgan  ta’siridan  birini 
mohiyati bilan aralashtirib yuboradi. 
Gap shundaki, narxlarning o`sishi zamonaviy bozor iqtisodiyoti 
uchun o`ziga xos inflyatsion belgidir. Inflyatsiya darajasi turli yo`llar 
bilan o`lchanadi, ammo ko`rsatkichlar har doim narxlarning qanchalik 
ko`tarilganligini  aks  ettiradi.  Biroq,  ma’muriy  tizimda  yashirin 
inflyatsion  jarayonlar  ham  "qat’iy"  rejali  narxlar  ostida  sodir 

---

98 
 
bo`lganligi  va  narxlar  oshishi  sun’iy  ravishda  cheklanganligini  hech 
kim inkor etmaydi. 
Inflyatsiyaning  mohiyatini  uni  pul  muomalasi  qonunining 
buzilishi  va  birinchi  navbatda  pul  massasi  dinamikasi  bilan  nominal 
yalpi ichki mahsulot o`rtasidagi ziddiyat bilan bog’lash orqali aniqroq 
tushunish mumkin. Taniqli iqtisodchi M. Fridman taxminan xuddi shu 
nuqtai  nazarga  rioya  qilgan.  Shu  bilan  birga,  nominal  yalpi  ichki 
mahsulotning  o`sishiga  nisbatan  pul  massasining  o`sish  sur’atlari 
oshib  ketishi  bilan  inflyatsion  jarayonlar  yuzaga  keladi  va  ko`rib 
chiqilayotgan 
ko`rsatkichlarning 
qarama-qarshi 
nisbati 
bilan 
deflyatsiya.  Ikkinchisi  kamdan-kam  uchraydigan  hodisa  bo`lsa-da, 
shunga  qaramay,  ba’zida,  ayniqsa  rivojlangan  mamlakatlarda 
uchraydi. 
Makroiqtisodiy  xarakterga  ega  bo`lgan  va  umumiy  iqtisodiy 
sabablarga ko`ra kelib chiqqan va deyarli barcha tovar va xizmatlarga 
turli  darajalarda  ta’sir  ko`rsatadigan  inflyatsiya  va  deflyatsiyani 
mahalliy  omillar  natijasida  yuzaga  keladigan  ayrim  mahsulotlar 
narxlarining o`zgarishini ajratib ko`rsatish kerak. 
Inflyatsiya  -  bu  faqat  qog’oz  pul  muomalasiga  xos  bo`lgan 
hodisa, bu tovar aylanmasi ehtiyojlari bilan taqqoslaganda muomalaga 
doirani 
ortiqcha 
qog’oz  pul  bilan  to`ldirishini,  ularning 
qadrsizlanishini  va  natijada  tovarlar  va  xizmatlar  narxlarining 
oshishini  anglatadi.  Ya’ni,  inflyatsiya,  avvalambor,  tovar  taklifining 
yetarli  darajada  o`sishi  bo`lmagan  taqdirda,  pul  muomalasi 
kanallarining  ortiqcha  pul  massasi  bilan  to`lib  toshishi  natijasida 
yuzaga  keladi.
 
Inflyatsiyaning  quyidagi  turlari  va  shakllarini  ajratish 
mumkin 
1. Ko`rinish darajasi bo`yicha: 
•  sudraluvchi  inflyatsiya  -  narxlarning  o`rtacha  yillik  o`sish 
sur’ati  5-10  foizni  tashkil  etganda,  narxlarning  asta-sekin  va  uzoq 
muddatli ko`tarilishida ifodalanadigan inflyatsiya; 
•  jadal  inflyatsiya  -  narxlarning  keskin  ko`tarilishi  shaklidagi 
inflyatsiya, ya’ni. qachon narxlarning o`rtacha yillik o`sish sur’ati 10-
50% dan; 
•  giperinflyatsiya  -  narxlar  o`sish  sur’ati  juda  yuqori  bo`lgan 
inflyatsiya, narxlar yiliga 100 foizdan oshganda. 
Vujudga kelish usullari bo`yicha: 

---

99 
 
•  ma’muriy  inflyatsiya  -  narxlarni  boshqarish  bilan  bog’liq 
inflyatsiya; 
•  xarajat  inflyatsiyasi  -  ishlab  chiqarish  omillari  narxlarining 
o`sishida namoyon bo`ladigan inflyatsiya turi, buning natijasida ishlab 
chiqarish  va  muomalaga  sarflanadigan  xarajatlar  va  ular  bilan  birga 
ishlab chiqarilgan mahsulotlar narxi oshadi; 
•  talab  inflyatsiyasi  -  to`liq  foydalanilmagan  ishlab  chiqarish 
resurslari  sharoitida  ishlab  chiqarish  xarajatlari  oshishi  bilan 
ta’minlanadigan  narxlarning  ko`tarilishida  o`zini  namoyon  qiladigan 
inflyatsiya; 
• import qilingan inflyatsiya - tashqi omillarning ta’siridan kelib 
chiqadigan  inflyatsiya,  bu  mamlakatga  haddan  tashqari  ko`p 
miqdordagi chet el valyutasining kirib kelishini va import qilinadigan 
tovarlar narxlarining o`sishini o`z ichiga olishi mumkin; 
•  kredit  inflyatsiyasi  -  kreditning  haddan  tashqari  kengayishi 
natijasida inflyatsiya. 
3. Ko`rinish shakllariga ko`ra inflyatsiya bu: 
•  ochiq  -  iste’mol  tovarlari  va  ishlab  chiqarish  resurslari 
narxlarining ochiq (erkin) o`sishi hisobiga inflyatsiya; 
•  yashirin  -  tovarlar  yetishmasligidan  kelib  chiqadigan 
inflyatsiya  turi,  hukumatning  narxlarni  bir  xil  darajada  ushlab  turish 
istagi bilan birga bo`lishi mumkin. 
Inflyatsiya shakllari: 
Talab  inflyatsiyasiga  pul  taklifining  "shishishi"  va  shuning 
uchun  bozor  talablariga  tezda  javob  beradigan  yetarlicha  elastik 
bo`lmagan ishlab chiqarish sharoitida ma’lum narx darajasida samarali 
talab sabab bo`ladi. Iqtisodiyotning ishlab chiqarish quvvatidan yuqori 
bo`lgan yalpi talab shu bilan narxlarning ko`tarilishiga olib keladi. 
Pulning  ortiqcha  massasini  to`plashning  dastlabki  bosqichida 
ishlab  chiqarish  va  sotish  hajmining  oshishi,  ishsizlikning  pasayishi, 
narxlar va natijada muvozanat o`rnatilishi rag’batlantiriladi. 
Shunday  qilib,  inflyatsiya  hatto  minimal  miqdorda  foydalidir 
degan  xulosaga  kelish  mumkin,  chunki  u  haddan  tashqari  ishlab 
chiqarish  inqirozi  va  bandlikni  qisqartirish  kafolatini  beradi. 
Keyinchalik,  to`liq  ish  bilan  ta’minlash  iqtisodiyotning  barcha 
sohalariga taalluqli bo`lganda va ular talabning oshishiga qo`shimcha 
mahsulot yetkazib berish bilan javob bera olmasa, narxlar ko`tariladi. 
Keyinchalik,  ishlab  chiqarishning  pasayishi,  samaradorligining 

---

100 
 
pasayishi  va  inflyatsiyaning  kuchayishiga  olib  keladigan  omillar 
harakat qila boshlaydi. Talab inflyatsiyasini umumiy talab, bandlik va 
narxlar o`rtasidagi bog’liqlikni kuzatish orqali tushunish mumkin (6.1-
rasm). 
1-segmentda  narxlarning  barqarorligi  tufayli  ishlab  chiqarishni 
ko`payishi hisobiga real va nominal YAMM bir xil darajada o`sadi. 2-
segment  o`tish  davri  deb  ataladi  va  resurslarning  notekis 
taqsimlanishini  aks  ettiradi,  ya’ni  ba’zi  sohalarda  chegara  tugagan, 
boshqalarida  esa  yo`q.  Boshqacha  qilib  aytadigan  bo`lsak,  defitsit 
global  xarakterga  ega  emas,  faqat  ma’lum  sektorlarda  kuzatiladi. 
Mahsulotlarga  bo`lgan  talabning  yanada  o`sishini  ishlab  chiqarish 
hajmining o`sishi bilan qoplash mumkin emas, shuning uchun talab va 
taklif  qonunchiligiga  muvofiq  narxlarni  oshirish  kerak  P.  Bundan 
tashqari,  barchasi  ko`proq  ishchilar  mehnat  narxining  oshishiga  olib 
keladi,  chunki  u  kam  manbaga  aylanadi.  Natijada,  ish  haqi  va 
xarajatlar  oshib  boradi,  bu  esa  narxlarni  oshirishning  qo`shimcha 
manbai bo`lib xizmat qiladi. Va nihoyat, 3-segmentda ishlab chiqarish 
hajmining o`sish zaxiralari butun iqtisodiyotda tugadi, shuning uchun 
jamiyatning  ishlab  chiqarish  imkoniyatlaridan  yuqori  bo`lgan  yalpi 
talab narxlar darajasining ancha tez ko`tarilishini keltirib chiqaradi. 
 
     P 
     3 
 
 
 
 
 
 
0 
 
Q
0
 
 
6.1-rasm - yalpi talab, bandlik va narxlar o`rtasidagi bog’liqlik 
 
Narxlar  inflyatsiyasi  odatda  ishlab  chiqarish  xarajatlarining 
o`sishi, birinchi navbatda ish haqi xarajatlarining o`sishi ta’siri ostida 
narxlarni  ko`tarish  nuqtai  nazaridan  ko`rib  chiqiladi.  Tovarlarga 
2 
1 
Q
1
 
Q 

---

101 
 
yuqori  narxlar  aholi  daromadlarini  pasaytiradi  va  ish  haqini 
indeksatsiya  qilish  zarur.  Uning  o`sishi  ishlab  chiqarish  tannarxining 
oshishiga, foyda kamayishiga va ishlab chiqarish hajmining amaldagi 
narxlarda  o`sishiga  olib  keladi.  Foydani  saqlab  qolish  uchun  harakat 
ishlab  chiqaruvchilarni  narxlarni  oshirishga  majbur  qiladi.  Narxlar 
inflyatsiyasi  faqat  shu  holatda  bo`lishi  mumkin,  chunki  mahsulot 
birligiga  zararlar  o`sib  boradi  va  shu  munosabat  bilan  narxlar 
ko`tariladi. 
Shu  bilan  birga,  ish  haqi  narx  elementlarining  faqat  bittasidir 
va, qoida tariqasida, xom ashyo, energiya tashuvchilarni sotib olish va 
transport  xizmatlari  uchun  to`lovlar  narxining  oshishi  sababli 
tovarlarni  ishlab  chiqarish  narxi  ko`tariladi.  Butun  dunyoda  moddiy 
xarajatlarning  o`sishi  ishlab  chiqarish,  xom  ashyo  va  energiya 
resurslarini  tashish  narxining  ko`tarilishi  bilan  bog’liq  tabiiy 
jarayondir  va  bu  har  doim  ishlab  chiqarish  xarajatlarining  o`sishiga 
ta’sir qiladi. Qarama-qarshi omil - bu mahsulot birligiga sarflanadigan 
xarajatlarni kamaytiradigan eng yangi texnologiyalardan foydalanish. 
Ish  haqining  ko`tarilishi  ishlab  chiqarish  yo`qotishlarining 
ko`payishiga  va  shunga  muvofiq  narxning  ko`tarilishiga  yordam 
beradi,  bunda  iqtisodiyotning  asosiy  tarmoqlarida  o`zaro  bog’liq 
bo`lmagan  holda  bir  vaqtning  o`zida  o`sish  yuz  beradi.  Haqiqiy 
hayotda  shtat  ichida  ish  haqining  o`sishi  narxlarning  ko`tarilishidan 
doimo  sezilarli  darajada  orqada  qolmoqda  va  kompensatsiya  hech 
qachon kafolatlanmaydi. Narxlar inflyatsiyasi bilan pul miqdori, uning 
muomalada  bo`lish  tezligini  hisobga  olgan  holda,  tovarlarni  ishlab 
chiqarish  va  etkazib  berishga  monetar  bo`lmagan  omillarning 
ta’siridan  kelib  chiqqan  holda  ko`tarilgan  narx  darajasiga 
"ko`tariladi".  Agar  pul  massasi  narxlarning  ko`tarilgan  darajasiga 
tezda moslasha olmasa, pul muomalasida muammolar paydo bo`ladi - 
to`lov  vositalarining  etishmasligi,  to`lovlarni  amalga  oshirmaslik  va 
undan  keyin  turg’unlik,  ishlab  chiqarish  to`xtashi,  tovar  massasining 
pasayishi.