Buxoro davlat universiteti abdullaev a. J, Qayimova z. A, Boltaev sh. Sh, Narzieva d. M

6.2. Inflyatsiyaga ta’sir qiluvchi omillar 
 
Inflyatsiyani  monetar  omillar  (talab)  va  monetar  bo`lmagan 
omillar  (taklif)  o`zaro  ta’siri  natijasida  hisobga  olsak,  sabablarni 
aniqlash mumkin. 

---

102 
 
Talab  inflyatsiyasini  uchta  asosiy  pul  omillari  keltirib  chiqaradi  (6.2-
rasm) 
 
Talab inflyatsiyasi 
(asosiy pul omillari) 
 
 
 
 
 
 
 
Davlat 
byudjeti 
taqchilligi 
 
Haddan 
tashqari 
qarz berish 
 
Tashqi 
iqtisodiy 
sabablar 
 
6.2-rasm - Talab inflyatsiyasining asosiy omillari 
 
1.  Davlat  byudjeti  kamomadi.  Uni  bilvosita,  davlat  qarzining 
o`sishi  yoki  inflyatsiya  solig’i  orqali  moliyalashtirish  imkoniyati 
mavjud.  Mamlakatning  iqtisodiyotni  harbiylashtirishga  va  davlat 
bo`linmasi  ishini  kuchaytirishga  samarasiz  sarf-xarajatlarining 
rivojlanishi 
tufayli 
tanqislik 
yanada 
kuchaymoqda. 
Byudjet 
kamomadini qoplash Markaziy bank tomonidan hukumatga birlamchi 
bozorda  muhim  davlat  qimmatli  qog’ozlarini  sotib  olish  yoki 
hukumatga qarz berish shaklida qarz berish yo`li bilan yuzaga keladi, 
aslida pulning tovar aylanmasiga bo`lgan ehtiyojidan ortiqcha mablag 
‘chiqarilishini keltirib chiqaradi va shunga muvofiq inflyatsiyani talab 
qiladi. 
2.  Ortiqcha  kredit  berish.  Bu  banklarning  kredit  kengayishi 
tufayli  muomaladagi  pullarning  iqtisodiyot  ehtiyojlaridan  ortiqcha 
o`sishi  bo`lib,  tovar  aylanmasiga  bo`lgan  talabdan  ortiqcha  to`lov 
qobiliyatiga ega mablag’lar yaratilishiga olib keladi va shu bilan tovar 
va xizmatlarga qo`shimcha so`rovlar yaratiladi. 
3.  Tashqi  iqtisodiy  omil.  Milliy  valyuta  kursini  yoki  valyuta 
zaxiralari  hajmini  tartibga  solish  uchun  markaziy  bank  chet  el 
valyutasini sotib oladi. 
Narxlar  (taklif)  inflyatsiyasi  monetar  bo`lmagan  omillar  bilan 
uzviy bog’liqdir (6.3-rasm). 
•  ishlab  chiqarishning  pasayishi  va  mehnat  unumdorligining 
o`sish  sur’atlari  -  iqtisodiy  inqiroz  va  takror  ishlab  chiqarishning 
umumiy  sharoitlarining  yomonlashishi  natijasida  yuzaga  keldi.  1970-

---

103 
 
Narxlar inflyatsiyasi (asosiy pul bo'lmagan 
omillar) 
1980  yillarda.  bu  omil  dunyoning  sanoati  rivojlangan  mamlakatlari 
iqtisodiyotida  hal  qiluvchi  rol  o`ynadi.  Qayta  qurish  davrida
 
O`zbekistonda bu omil odatiy hodisa edi; 
 
   
 
 
 
 
Ish
lab
 ch
iq
arish
 va
 m
eh
n
at
 
u
n
u
m
d
o
rligin
in
g
 p
asay
ish
i 
 
 
Mon
o
p
o
l 
n
arxlar
 
 
 
Xo
m
 ash
y
o
 n
arxlar
in
in
g
 
k
o
`tar
ilish
i 
va
 
y
arim
 t
ay
y
o
r 
m
ah
su
lo
tlar
 
 
 
Tash
q
i 
iq
tiso
d
iy
 o
m
il
 
 
 
Ijtim
o
iy
 o
m
il
 
 
6.3-rasm - Taklif inflyatsiyasining asosiy omillari 
 
• xom ashyo narxining ko`tarilishi, yuqori egri soliqlar va yarim 
tayyor  mahsulotlar  -  mahsulotlar  narxiga  kiradi,  shuningdek,  ular 
tayyor mahsulotlar narxining oshishiga yordam beradi; 
•  psixologik  omil  -  ushbu  omil  tufayli  inflyatsion  kutishlar 
ta’sirida narxlar o`zgaradi; 
•  ish  haqi  va  aholining  boshqa  daromadlarining  o`sishi, 
daromadlarning  asosiy  qismi  uchun  indeksatsiya  qilish  paytida 
mahsuldorlikning o`sishidan yuqori darajada; 
•  monopol  narxlar  -  bu  omil  mahsulotlarning  asosiy  qismi 
uchun  haddan  tashqari  oshirilgan  monopol  narxlar  saqlanib 
qolayotganligini ko`rsatadi; 
•  tashqi  iqtisodiy  omil  -  tovarlarga  jahon  narxlarining  o`sishi, 
chet el kapitali oqimi, milliy valyutaning qadrsizlanishi. 
Shunday  qilib,  xulosa  qilish  mumkin  -  inflyatsiya  valyuta 
muomalasi  qonuniga  rioya  qilinmasligini  e’lon  qiladi,  bu  esa 

---

104 
 
to`planish va iste’mol, talab va taklif o`rtasidagi nomutanosibliklarga 
olib keladi.
  
Inflyatsiya,  bu  multifaktorial  jarayon  bo`lib,  muhim  bosqichda 
u  ma’lum  bir  mamlakatning  moliyaviy  shakllanishidagi  maxsus 
momentning  o`ziga  xos  xususiyatlariga  asoslanadi.  Iqtisodiyoti  zaif 
rivojlanayotgan  mamlakatlarda  inflyatsiya  jarayoni  yuqori  valyuta 
emissiyalarining  o`ziga  xos  ta’siri  ostida  bo`lib,  Markaziy  bankning 
qattiq nazoratiga tushadi va faqat o`sishi mumkin. 
Inflyatsiyani  keltirib  chiqaruvchi  omillar  xilma-xil  bo`lib,  ular 
ham  pul,  ham  pul  shaklida  bo`lishi  mumkin.  Odatda,  ortiqcha  pul 
massasining 
paydo 
bo`lishiga 
davlat 
byudjeti 
kamomadida 
ifodalanadigan  davlat  moliyasining  tartibsizligi  yordam  beradi,  deb 
qabul qilingan. Ushbu defitsitning sabablari ko`p qirrali. Bu erda juda 
katta  harbiy  xarajatlar  va  iqtisodiy  notinchliklarning  roli  muhim. 
Biroq,  inflyatsion  rivojlanish  to`g’ridan-to`g’ri  ushbu  defitsitga  nima 
sabab  bo`lganiga  emas,  balki  uni  qoplash  usullariga  bog’liq.  Agar 
ikkinchisi  to`g’ridan-to`g’ri  sodir  bo`lsa,  pul  emissiyasi  orqali 
inflyatsiyaning ta’siri aniq. 
Agar  yetishmovchilik  muhim  davlat  qimmatli  qog’ozlarini 
chiqarish  bilan  qoplansa,  ya’ni  hukumat  qarzining  ko`payishi  bo`lsa, 
barchasi  qiyinroq.  Ma’lum  bo`lishicha,  bu  holda  davlat  byudjetining 
etishmasligi va valyuta ta’minotining kengayishi o`rtasidagi bog’liqlik 
avtomatik  emas,  chunki  u  bozordagi  muhim  qimmatli  qog’ozlar 
harakati  bilan  vositachilik  qiladi.  Davlat  qarzlari  real  jamg’arma  va 
jamg’armalar yordamida joylashtirilishi mumkin va bunday vaziyatda 
mamlakatdan  talabning  oshishi uning  real  tejash  va  tejash  yordamida 
kamayishi  bilan  qoplanadi,  so`ngra  mamlakatdan  talabning  o`sishi 
uning  milliy  iqtisodiyotning  xususiy  sektorida  va  aholi  orasida 
kamayishi bilan qoplanadi. 
Inflyatsion vaziyat, hukumat qarzlari Markaziy bank tomonidan 
banknotlarni  chiqarish  bilan,  banklar  esa  kreditlarni  berish  va  shu 
asosda  depozit  va  cheklarni  chiqarish  yo`li  bilan  almashtirilganda 
shakllanadi.  Boshqacha  qilib  aytganda,  inflyatsiyaning  muhim  omili 
bu haddan tashqari kredit kengayishi (kredit  kengayishi) bo`lib, naqd 
pulsiz  shaklda  naqd  pul  chiqarilishiga  olib  keladi.  Davlat  qimmatli 
qog’ozlariga 
qarshi 
banknotalarni 
chiqarish, 
banklardagi 
omonatlarning  ko`payishi  kredit  resurslarining  bir  necha  bor 
kengayishiga 
olib 
kelishi 
mumkin. 
Ushbu 
summani 
bank 

---

105 
 
hisobvarag’iga  kiritishda,  ikkinchisi  zaxira  qismini  olib  tashlagan 
holda  ushbu  summani  kreditga  taqdim  etish  imkoniyatiga  ega. 
Birovning  qo`lida  bo`lganidan  so`ng,  u  oxir-oqibat  shunga  o`xshash 
operatsiyani  amalga  oshiradigan  boshqa  bankdagi  depozitga  aylanadi 
va hokazo. 
Zamonaviy  dunyoda  iqtisodiy  muvozanatni  boshqarish  deyarli 
mumkin emas. Mamlakat aholisi uzoq vaqtdan beri tovar va xizmatlar 
yetishmasligi bilan bog’liq muammolarni sezmaydilar, chunki takliflar 
soni  juda  ko`p.  Ammo  pul  massasi  doimiy  ravishda  o`sib  bormoqda.
 
Mahsulot  sifatining  oshishi  yoki  ma’lum  bir  vaqt  ichida  resurslarni 
qazib  olishning  pasayishi  tufayli  narxlar  ko`tarilishi  mumkin.  Ayrim 
tovarlar  va  xizmatlar  narxlarining  mavsumiy  tebranishlari  ham 
muntazam  bo`lib  turadi.  Ammo  narxlarning  bunday  ko`tarilishi 
inflyatsiya  emas  -  bu  umuman  tabiiy  o`zgarishlar  bo`lib,  odatda 
vaqtinchalik xususiyatga ega. 
Muayyan  vaqtda  iste’molchilarga  taqdim  etiladigan  barcha 
tovar  va  xizmatlarning  o`z  narxi  bor.  Shu  bilan  birga,  muomalada 
odamlar  kerakli  tovarlar  va  xizmatlarni  sotib  olishga  sarflashlari 
mumkin  bo`lgan  ma’lum  miqdordagi  pul  mavjud.  Agar  ushbu  ikki 
tarkibiy  qism  teng  bo`lsa,  mamlakat  iqtisodiyoti  barqaror.  Ammo 
zamonaviy  dunyoda  bunday  muvozanat  uzoq  vaqt  davomida  mavjud 
emas  edi.  Vaqt  o`tishi  bilan  odamlar  ma’lum  tovar  va  xizmatlarni 
sotib  olishlari  uchun  kerak  bo`lgan  pullarning  umumiy  miqdori 
iste’molchilar  uchun  yaxshi  tomonga  emas,  balki  o`zgarib  boradi. 
Ushbu hodisaning sababi nima?
 
Inflyatsiyaning asosiy sabablarini ikki 
guruhga bo`lish mumkin: pul va pul bo`lmagan. 
Monetar  omillar  -  muomalaga  doirani  ortiqcha  mablag’lar 
massasi  bilan  ortiqcha  to`yintirish.  Agar  hajm  oshsa,  boshqa 
parametrlar bir xil darajada qolsa, inflyatsiya darajasi ham oshadi. 
Inflyatsiyaning monetar omillariga quyidagilar kiradi. 
1.  Pulning  haddan  tashqari  emissiyasi  -  odamlar  ko`proq  tovar 
va  xizmatlarni  sotib  olishga  qodir,  ishlab  chiqarish  esa  aholi 
ehtiyojlarini  qondira  olmaydi.  Yoki,  iqtisodiy  nuqtai  nazardan,  yalpi 
talab yalpi taklifdan kattaroq bo`ladi; 
2.  aylanish  tezligining  oshishi  -  bu  odamlarning  barcha 
mablag’larini yo`qotishdan qo`rqishidan kelib chiqishi mumkin. Aholi 
puldan  xalos  bo`lishni  boshlaydi  va  bitimlar  sonini  ko`paytiradi.  Bu 
milliy valyuta qadrsizlanishiga olib keladi; 

---

106 
 
3. iqtisodiyotning tsiklli rivojlanishi - inflyatsiyani yengib chiqa 
olmaslik  iqtisodiy  mexanizm  kamchiliklari  tufayli  vujudga  keladi. 
Markazlashgan  iqtisodiyotda  deyarli  hech  qanday  teskari  aloqa  yo`q 
edi, bunga qodir bo`lgan samarali iqtisodiy dastaklar mavjud emas edi 
pul  va  tovar  taklifi  o`rtasidagi  nisbatni  tartibga  solish;  ma’muriy 
cheklovlarga kelsak, ular etarlicha samarasiz "ishladilar"; 
4.  bankning  kredit  kengayishi  -  kredit  berish  iqtisodiy 
muvozanatga  olib  keladigan  va  narxlar  darajasining  o`sishiga  ta’sir 
etadigan ancha murakkab mexanizmdir. Ammo hozirgi paytda foizlar 
bilan  kreditlar  berish  jamiyatning  ajralmas  qismiga  aylandi.  Shu 
sababli,  ko`p  yillar  davomida  mamlakatda  inflyatsiya  mavjud  bo`lib, 
unga ko`pchilik odamlar odatlanib qolgan; 
5.  muvozanatsiz  investitsiyalar  -  hukumat  ko`pincha  byudjetni 
tuzishda hisobga olinmagan investitsiyalarni kiritishi kerak. Bu harbiy 
sanoat yoki falokatlarni tiklash bo`lishi mumkin; 
6.  iqtisodiyotni  harbiylashtirish  -  harbiy  xarajatlarning 
ko`payishi  pul  tizimining  kon’yunkturasini  vaqtincha  jonlantiradi, 
garchi  umuman  olganda  bu  tovar  ishlab  chiqarish  strukturasining 
deformatsiyasiga  olib  keladi  va  inflyatsiya  jarayonini  tezlashtiradi. 
Harbiy xarajatlar harbiy xizmatda bo`lgan yoki iqtisodiyotning harbiy 
sektorida  ishlayotgan  shaxslar  tomonidan  yordamchi  samarali  talabni 
yaratish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Buning natijasi, muomalaga 
haqiqatan ham kirib kelmasligi nuqtai nazaridan valyuta ta’minotining 
o`sishi; 
7.  davlat  moliyasining  inqirozi  -  bunday  pasayish  hukumat 
o`zining  ijtimoiy-iqtisodiy  funksiyalarini  kengaytirganda,  aslida 
samarasiz 
xarajatlarning 
ko`payishiga 
olib 
keladi. 
Byudjet 
kamomadini  qoplash  uchun  qo`llaniladigan  usullar  odatda  aylanma 
valyuta  taklifining  o`sishiga  yordam  beradi.  Sanoati  rivojlangan 
mamlakatlar  chiqindilarni  oldini  olishga  intiladi  va  byudjet 
kamomadini 
to`lash 
uchun 
soliqlardan, 
shuningdek 
davlat 
kreditlaridan foydalanishni afzal ko`rishadi; 
8.  Soliqlar  inflyatsiyaning  asosiy  sababi  deb  hisoblanmaydi, 
garchi  ular  narxlashga  ta’sir  qilsa  ham.  Bilvosita  soliqlar  ular  soliq 
soladigan mahsulotlar qiymatining bir qismidir va ularning ko`payishi 
narxlarning  ko`tarilishiga  olib  keladi.  Munitsipal  qarzlarning 
inflyatsiyaga  ta’siri  hukumat  majburiyatlari  qanday  taqsimlanishiga 
bog’liq.  Davlat  qimmatli  qog’ozlari  (ya’ni,  obligatsiyalar)  bank 

---

107 
 
vositalarida  to`lov  vositalarini  chiqarish  usuli  bilan  joylashtirilsa,  bu 
inflyatsiya natijalariga olib keladi. 
Monetar  bo`lmagan  omillar  asosan  ijtimoiy  takror  ishlab 
chiqarishdagi  nomutanosibliklar  yoki  qimmat  boshqaruv  mexanizmi 
bilan bog’liq. 
Ushbu omillarga quyidagilar kiradi: 
1.  mehnat  unumdorligining  pasayishi  -  bu  holda  mahsulot 
birligini  ishlab  chiqarish  uchun  ko`proq  vaqt  talab  etiladi.  SHu  bilan 
birga,  ko`plab  xarajatlar  o`zgarishsiz  qolmoqda  (ish  haqi,  energiya, 
soliqlar). Ma’lum bo`lishicha, mahsulot tannarxi oshib bormoqda; 
2. 
monopolistik 
narxlar 
- 
monopoliyalar 
inflyatsiya 
jarayonlarini  shakllantirishda  asosiy  rol  o`ynaydi  va  bu  narxlash 
jarayoni  orqali  sodir  bo`ladi.  Ular  narxlarni  ikki  yo`l  bilan 
oshirmoqdalar: 
•  kartel  shartnomasi  -  kam  sonli  etakchi  ishlab  chiqaruvchilar 
(ya’ni  monopolistlar)  o`rtasidagi  narxlar  strategiyasi  bo`yicha  aniq 
yoki yashirin kelishuv; 
•  narxlarda  yetakchilik  printsipi  -  bu  tadbirkorlar  etakchi 
kompaniyalar  tomonidan  belgilanadigan  narxlarni  boshqarishi,  ya’ni. 
eng  yirik  ishlab  chiqaruvchilar  va  bu  narxlar  o`rtacha  stavkadan 
yuqori foyda bilan tavsiflanadi. 
3.  ishlab  chiqarish  va  muomaladagi  xarajatlarning  o`sishi  - 
valyuta kursining o`sishi bilan barcha import narxlari ham ko`tariladi. 
Agar ishlab chiqarishda import qilinadigan xom ashyoni mahalliy xom 
ashyo bilan almashtirishning iloji bo`lmasa, mahsulot ishlab chiqarish 
tannarxi oshadi. SHuningdek, yoqilg’i narxining ko`tarilishi va boshqa 
tegishli  xarajatlarning  oshishi  (sug’urta,  soliqlar,  ehtiyot  qismlar) 
tufayli  narxlar  muntazam  ravishda  oshib  boradi.  Narxlar  elektr 
energiyasi,  xizmat  ko`rsatuvchi  tashkilotlar  xizmatlari  va  boshqa 
ko`plab narsalarning ko`tarilishi tufayli o`smoqda; 
4. jahon tarkibiy inqirozlari - 70-yillarda inflyatsiyaning tashqi 
mezonlari  narxlar  tarkibini  qayta  tuzishda  namoyon  bo`lgan  jahon 
tarkibiy  kataklizmlari  edi.  70-yillarda  neft  sanoatida  narxlar  qayta 
ko`rib chiqildi, barcha turdagi xom ashyo narxlari 7 baravarga o`sdi va 
xom  neft  narxi  20  martadan  oshdi.  Bularning  barchasi  xomashyo 
importi  narxining  oshishiga  va  ichki  bozorda  narxlarning  o`sishiga 
olib keldi. 

---

108 
 
Yuqorida  sanab  o`tilgan  sabablarga  qo`shimcha  ravishda 
inflyatsiya omillari iqtisodiy xarakterga ega bo`lmasligi mumkin - bu 
siyosiy beqarorlik  (urushlar, inqiloblar, hukumatga bo`lgan ishonchni 
yo`qotish  va  boshqalar)  natijasida  paydo  bo`ladigan  inflyatsion 
kutishlar.