Buxoro davlat universiteti abdullaev a. J, Qayimova z. A, Boltaev sh. Sh, Narzieva d. M

        6.3. Inflyatsiyani yuzaga keltiruvchi sabablar. 
Hozirgi  zamon  inflyatsiyasi  nafaqat  tovarlar  va  xizmatlarga 
bo`lgan  baholarni  muntazam  o`sishi  natijasida  pulning  sotib  olish 
qobiliyatini  pasayishi  bilan  bir  qatorda  ishlab  chiqarish  jarayonidagi 
nomutanosiblik,  pul  muomalasi,  moliya  hamda  kredit  sohasidagi 
salbiy  omillar  Bilan  tasniflanadi.  Inflyatsiyaning  yuzaga  chiqishining 
asosiy sabablari bo`lib iqtisodiyot tarmoqlari, jamg’arma va iste`mol, 
talab  va  taklif,  davlat  daromadlari  va  xarajatlari,  xo`jaliklarning  pul 
massasi  va  unga  bo`lgan  talabi  o`rtasidagi  mutanosiblik  hamda 
markaziy  bankning  kredit  ekspansiyasi  hisoblanadi.  Ushbu  ta`kidlab 
o`tgan  omillar  o`z  mohiyatiga  asosan  inflyatsiyaga,  uning  darajasiga 
turlicha ta`sir etishi mumkin. 
Xalqaro  amaliyotda  iqtisodchi  olimlar  inflyatsiyaning  yuzaga 
chiqadigan  omillar  asosan  ikki  guruhga:  ichki  va  tashqi  omillarga 
ajratadilar.  Biz  ushbu  omillarning  mohiyatini  yoritishga  xarakat 
qilamiz. 
1.  Ichki  omillarni  mohiyatiga  asosan  pullik  (monetar)  va  pulsiz 
omillarga  ajratish  mumkin.  Pullik  omillarga  davlat  moliyasining 
inqirozi,  byudjetning  taqchilligini  mavjudligi,  davlat  qarzdorligini 
ortishi, pul emissiyasi, krdit dastaklarining aylanishini ko`payishi, pul 
aylanmasining  tezligi  va  boshqalar  kiradi.  Pulsiz  omillarga  milliy 
iqtisodiyot  tarmoqlari  o`rtasidagi  nomutanosiblik,  tarmoqlar  iqtisodiy 
rivojlanishdagi  bir  maromsiz  daraja,  ishlab  chiqarish  va  xizmat 
ko`rsatish  sohalarida  monopoliyaning  (oligopoliya)  mavjudligi,  narx 
shakllntirishdagi  davlat  monopoliyasi,  markaziy  bankning  kredit 
ekspansiya va boshqa omillarni kiritish mumkin; 
2.  Tashqi  omillar  o`z  mohiyatiga  asosan  biron  aniq  davlat 
rivojlanishiga ta`sir etadigan dunyoda amalga oshayotgan jarayonlarni 
aks  etadi.  Ushbu  omillarga  dune  mamlakatlarda  yuzaga  chiqadigan 
soha inqirozlari  hisoblanadigan xom-ashyo, energetika, neft’, valyuta 
inqirozlarni  kiritish  mumkin.  Ushbu  omillardan  tashqarii  biron-bir 
davlatning  boshqa  davlatlarga  nisbatan  olib  boradigan  davlat 

---

109 
 
miqiyosidagi  valyuta  siyosatini,  yashirin  holatda  valyuta,  oltinni 
eksportini amalga oshirilishini ham kiritish mumkin. 
Iqtisodiy  amaliyotda  bozor  ishtirokchilari  uchun  nafaqat 
inflyatsiyani  har  tomonlama  va  to`g’ri  o`lchash,  balki  shunga  mos 
ravishda  uning  oqibatlarini  baholash  va  ularga  moslashish  muhimdir. 
Shu  nuqtai  nazardan,  birinchi  navbatda,  narx  dinamikasining  tarkibiy 
xususiyatlari  muhim  ahamiyatga  ega.
 
Bir  qator  iqtisodchilar 
ahamiyatsiz inflyatsiya (masalan, tariflarning yillik 3-4 foizga o`sishi), 
shu  bilan  valyuta  ta’minotining  mos  ravishda  ko`tarilishi  ishlab 
chiqarishni 
qo`zg’atishi  mumkin  degan  pozitsiyani  qo`llab-
quvvatlamoqda. 
Bularning 
barchasi 
bilan 
ishlab 
chiqarishni 
kengaytirish 
ahamiyatli 
bo`ladi, 
ishlab 
chiqarishning 
foydalanilmayotgan  sabablari  shunchalik  ko`p  bo`ladi.  Aylanma 
mablag’lar  massasining  ko`payishi  to`lov  aylanmasini  tezlashtiradi, 
investitsiya ishlarini faollashtirishga yordam beradi. Bundan tashqari, 
ishlab  chiqarishning  o`sishi  tovar  va  valyuta  ta’minoti  o`rtasida  eng 
yuqori  tarif  darajasida  muvozanatning  yangilanishini  keltirib 
chiqaradi.
 
Inflyatsiya (va bu umumiy e’tirof etilgan)  mehnat faoliyati 
motivlarini  toraytiradi,  chunki  bu  narxlar  daromadlarini  normal 
amalga  oshirish  imkoniyatlarini  buzadi.  Inflyatsiya,  ayniqsa 
narxlarning sezilarli o`sishi sharoitida aholining ijtimoiy farqlanishini, 
daromad oluvchilarning "o`rta" guruhlari o`rtasidagi farqni oshiradi. 
Inflyatsiyaning salbiy funksiyasi, shu bilan birga, uning to`planish 
imkoniyatlarini  toraytirishi  bilan  ham  bog’liq.
 
Likvid  shaklda  tejash 
qisman  tabiiy  shaklda  (ko`chmas  mulkni  sotib  olish)  qabul  qilib, 
kamayib bormoqda. 
Daromadning  ishlatilgan  va  saqlanmagan  ulushlari  o`rtasidagi 
yozishmalar  foydalanishga  to`g’ri  keladi.  Qimmatli  qog’ozlarni 
chiqarish  ko`pincha  ko`zlangan  maqsadga  erisha  olmaydi,  chunki, 
ma’lum bo`lishicha, ular aholidan pulni "bog’lay" olmaydilar. 
Inflyatsiya  kuch  tuzilmalari  pozitsiyalarini  zaiflashtiradi.
 
Davlat 
organlarining  dolzarb  muammolarni  hal  qilish  uchun  qo`shimcha 
mablag  ‘ajratish  orqali  olish  istagi  norozilikning  kuchayishiga, 
daromadlarni  ko`paytirish,  qo`shimcha  imtiyozlar  va  subsidiyalar 
olish  maqsadida  turli  ijtimoiy  guruhlar  tomonidan  bosimning 
kuchayishiga olib keldi. 
Hukumat  tomonidan  rejalashtirilgan  va  amalga  oshiriladigan 
dasturlar  va  tadbirlarning  ishonchliligi  pasayadi.  Aholining  iste’mol 

---

110 
 
bozori  va  ishlab  chiqarishdagi  sharoitlarning  yomonlashuviga 
munosabati aksariyat hollarda keskin shakllarga ega. 
Shunday  qilib,  inflyatsiya  jarayonlarining  salbiy  oqibatlariga 
quyidagilar kiradi: 
1.
 
Inflyatsiya 
moliya 
tizimidagi 
nomutanosibliklarni 
yomonlashtirmoqda. 
Oziq-ovqat 
mahsulotlarining 
spazmodik 
ko`tarilishi  tengsizlikni  kuchaytiradi    ishlab  chiqarishning  turli 
sohalarida  foyda  hajmi.
 
Bu  ba’zi  sohalarda  ishlab  chiqarishni 
ko`payishiga va aksincha, iqtisodiyotning boshqa sohalarida pasayish 
va  qisqarishga  olib  keladi.  Inflyatsion  jarayon  uzoq  muddatli 
investitsiyalarni  rag’batlantirishni  yo`q  qiladi  va  bu  takror  ishlab 
chiqarish  mexanizmlarida  uzilishlarni  keltirib  chiqaradi  va  ishsizlikni 
keltirib  chiqaradi.
 
Inflyatsiyaning  natijasi  -  kapitalning  ishlab 
chiqarish sektoridan muomala sohasiga oqimi, chunki u erda kapitallar 
tez harakat qiladi va inflyatsiya hisobiga hali tushmagan daromadlarni 
keltirib  chiqaradi.  Iqtisodiyotning  turli  tarmoqlariga  nisbatan 
farqlarning ko`payishi iqtisodiy munosabatlarni buzadi: 
 
1. 
Inflyatsiya ichki bozor imkoniyatlarini pasaytiradi. 
 
6.4.-rasm - Inflyatsiyaning ichki bozor imkoniyatlariga ta’siri 
 
Ushbu  jarayonning  aniq  natijasi  pasayishdir  real  ish  haqi, 
shuningdek boshqa barcha daromadlar. Haqiqatni siqish samarali talab 
tovarlarni sotish va sotishni murakkablashtiradi va ortiqcha zaxiralash 
iqtisodiyotning  tegishli  tarmoqlarida  ishlab  chiqarishga  salbiy  ta’sir 
qiladi. 
1.
 
 
Kredit tizimining ishlashi buziladi
. 
 
Inflyatsiya 
o`sganda 
 
Naqd pul 
tejash 
kamayadi 
 
Kredit 
resurslari 
kamayadi 
  Kreditlash 
hajmi 
pasayadi 
 
Ishlab 
chiqarish 
pasayadi 
 
 
 
 
 
6.5-rasm - Inflyatsiyaning kredit tizimi faoliyatiga ta’siri 
 
Inflyatsiy 
o'shganda 
 
 
Pulning sotib 
olish 
qobiliyati 
pasayadi 
 
 
Haqiqiy 
daromadlar  
pasayadi 
 
 
 
Talab       
pasayadi 
 
 
Tovarlarni 
sotish 
qiyinlashadi 
 
 
       Ishlab 
chiqarish  
pasayadi 
 
 
 
 
 
 

---

111 
 
Davlat qarzi 
o’sadi
 
Pulning  qadrsizlanishi  pul  to`plash  uchun  rag’batlantirishni 
yo`q  qiladi,  shuning  uchun  kredit  tashkilotlarining  resurslari  tugaydi. 
Inflyatsiyaning  yuqori  sur’atlarida  kredit  berish  foydali  emas,  chunki 
qarzni  to`lashni  buzilgan  pul  bilan  olganda,  kreditorlar  zarar 
ko`radilar. 
 
 
 
 
 
 
 
6.6-rasm - Inflyatsiyaning moliya tizimiga ta’siri 
 
3. Iste’mol talabi tarkibini pasaytiradi. 
Narxlarning ko`tarilishi, kapitalning  ularga bo`lgan ehtiyojidan 
qat’i  nazar,  pul  shaklidan  qimmatbaho  tovarlarga  uchishini 
qo`zg’atadi.  Aholi  qadrsizlanadigan  puldan  xalos  bo`lishga  intilib, 
oltin, ko`chmas mulk, rasm, mo`yna va boshqalarni sotib oladi. 
4.
 
Moliya tizimiga salbiy ta’sir ko`rsatadi 
5.  Inflyatsiya  mamlakat  xarajatlarining  o`sishiga  sabab 
bo`ladi.  Darhol  soliq  va  boshqa  byudjet  daromadlarining 
qadrsizlanishi  yuz  beradi,  buning  natijasida  davlat  qarzi  mavzusi 
qiziydi. Davlat majburiyatlari bo`yicha foizlar amortizatsiya qilingan 
pul  bilan  to`langanda,  bu  yangi  kreditlarni  joylashtirish  jarayonini 
sekinlashtiradi.  Agar  indeksatsiya  amalga  oshirilsa  (ya’ni  tariflar 
indeksining  o`zgarishiga  mutanosib  ravishda  davlat  majburiyatlari 
bo`yicha  to`lovlar  hajmini  qayta  hisoblash)  bo`lsa,  unda  mamlakat 
qarzdorligini to`lash bo`yicha xarajatlar oshadi. 
6.  Inflyatsiya  xalqaro  moliyaviy  munosabatlarga  salbiy 
ta’sir  ko`rsatadi.  Pulning  qadrsizlanishi  mahalliy  ishlab 
chiqaruvchilarning  raqobatbardoshligini  pasaytiradi,  chunki  chet 
eldan  tovarlar  importi  rag’batlantiriladi,  bu  erda  ular  nisbatan 
arzon  narxlarda  sotib  olinadi.  Inflyatsiyaning  kuchayishi  bilan 
milliy  va  xorijiy  kapital  chet  elga  shoshiladi    yanada  ishonchli  va 
foydali  sarmoyalarni  izlash.  Natijada,  davlatning  to`lov  balansi 
yomonlashadi. 
Byudjet 
xarajatlari 
oshadi 
 
Byudjetning 
real 
daromadlari 
pasayadi 
   
   
 

---

112 
 
7. Inflyatsiya mehnat resurslarini takror ishlab chiqarish 
sharoitlariga      salbiy  ta’sir  ko`rsatmoqda.  Inflyatsion  natija 
tariflarning 
oshishi 
natijasida 
ish 
haqi 
va 
boshqa 
daromadlarning  o`sish  sur’ati  deb  hisoblanadi.  Oxir  oqibat, 
foyda  va  kapitalni  aholining  turli  guruhlari  o`rtasida  qayta 
taqsimlash  mavjud.  Bu  ijtimoiy  ziddiyatlarni  yanada 
kuchaytiradi  va  siyosiy  beqarorlikka  olib  keladi.Qarz 
oluvchilar  (pulning  qadrsizlanishi  ularning  qarzlarining  real 
miqdorini  kamaytirganligi  sababli)  va  eksport  qiluvchilar 
inflyatsiya  jarayonlari  natijasida  qulay  ahvolda  (chunki  milliy 
valyutaning  tashqi  qadrsizlanishi  uning  mamlakat  ichidagi 
to`lov  qobiliyatining  pasayishidan  ustundir).  Inflyatsiyadan, 
ayniqsa  gallopingdan  va  giperinflyatsiyadan,  avvalambor, 
aholining  doimiy  daromadlari  bo`lgan  qatlamlari  (davlat 
xizmatchilari,  nafaqaxo`rlar,  talabalar)  aziyat  chekmoqda  va 
ish  haqini  tartibga  solish  va  narxlarni  ko`tarish  qobiliyatiga 
ega  bo`lgan  xususiy  firmalar  foyda  ko`rishadi:  qarzlarini 
qadrsizlanayotgan  pul  bilan  to`lashlari  mumkin  bo`lgan  qarz 
oluvchilar;  monopoliyalar-  narxlarni  ko`taruvchi  inflyatsiya 
lokomotivlari.  Ushbu  yo`qotishlar  va  daromadlar  jadval 
shaklida ko`rsatilishi mumkin (1.2-jadval). 
6.1.-jadval - Inflyatsiyaning ta’siri 
Yo`qotishlar 
Daromadlar  (yutuqlar) 
1. Belgilangan daromad oluvchi  
ishchilar 
 
1. Monopoliyalar- narxlarni 
ko`taruvchi tashabbuskorlar 
2. Pensiya, nafaqa va stipendiya  
oluvchilar, 
2. Qarzdorlar, shu jumladan uzoq 
muddatli kreditlar 
3. Belgilangan foiz  bilan kredit 
bergan kreditorlar 
 
3. Davlat - davlat qarzini 
qaytaruvchi 
4. Pulni qo`lida  ushlaydiganlar  4. Ko`chmas mulk,chet el valyutasi 
va boshqa aktivlar  egalari. 
 
Shunday  qilib,  inflyatsiya  aholining  asosiy  qismi  real 
daromadlari va jamg’armalarini qadrsizlantiradi va shu bilan boylar va 
kambag’allar  o`rtasidagi  farqni  kuchaytiradi,  mamlakatda  ijtimoiy 

---

113 
 
keskinlikni  keltirib  chiqaradi,  shuning  uchun  inflyatsiya  soliqlar  va 
majburiy kreditlarning eng yomon turiga o`xshaydi. Va Rossiyada bu 
xususiylashtirishdan keyin milliy daromadni qayta taqsimlashning eng 
muhim  vositasi.
 
1992  yilda  narxlarni  erkinlashtirishdan  o`tgan  o`n 
yilliklarda  inflyatsiyani  bostirilgan,  asosan  inflyatsiya  talab  qilingan 
va  ochiq  shaklga  ega  bo`lgan.
 
Tashqi  iqtisodiy  omillar  ham  ijobiy 
bo`lib  qolmoqda  (jahon  bozorida  neftning  yuqori  narxi),  bu 
quyidagilarga imkon beradi: 
•  Markaziy    Bankining  oltin-valyuta  zaxiralarini  saqlash  va 
ko`paytirish; 
• qo`shimcha qarz olmasdan davlat qarziga xizmat ko`rsatish; 
• tashqi qarzni to`lash va kamaytirish; 
•ijtimoiy  sohada  yanada  faol  tarkibiy  tuzilmalar  va  islohotlar 
uchun Barqarorlashtirish jamg’armasini shakllantirish.