Pyezoelektrik plenkalar.
1969 yilda yaponiyalik olim Kavai PVDF
plenkalarda kuchli pyezoelektrik effektni aniqlagan, 1975 yilda esa Pioneer LTD
kompaniyasi PVDF plenkalar asosida ishlangan birinchi ovoz kuchaytirgichlar va
naushniklarni ishlab chiqara boshlagan. PVDF – bu yarim kristall polimer bo‘lib,
uning kristallanish darajasi 50% ni tashkil qiladi. Huddi boshqa yarim kristall
polimerlar kabi PVDF o‘zida amorf zonalarga ega bo‘lgan qatlamli strukturani
taqdim qiladi. Uning kimyoviy formulasi SF
2
SN
2
ning takrorlanuvchi zvenolaridan
tashkil topadi:
161
PVDF ning molekulyar og‘irligi taxminan 10 ni tashkil qiladi, bu taxminan
2000 ta takrorlanuvchi zvenoga to‘g‘ri keladi. Plenka amalda shaffof va infraqizil
diapazonga yaqin diapazonda ko‘rinuvchan bo‘lib hisoblanadi va elektromagnit
spektrining uzoq sohasidagi infraqizil nurlanishni yutadi. Uning zichligi 1780
kg/m
3
atrofida. PVDF mexanik jihatdan mustahkam va qayishqoq material bo‘lib
hisoblanadi. pyezodatchiklarda qo‘llash uchun bu plenka bitta yoki birdaniga ikkita
yo‘nalishda shunday tortiladiki, bunda uning o‘lchamlari bir necha martaga oshadi.
Qayishqoqlik koeffitsitsientlari (Yung moduli kabi) cho‘zilish kattaligi bilan
belgilanadi. Masalan, plenka 140
haroratda 4:1 nisbatgacha cho‘zilgan bo‘lsa,
uning YUng moduli 2.1 GPa ga teng bo‘ladi, agar 6.8:1 nisbatgacha cho‘zilgan
bo‘lsa, modul 4,1 GPa ni tashkil qiladi. Plenkaning solishtirma qarshiligi uning
nisbiy cho‘zilish kattaligiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, unchalik katta bo‘lmagan
cho‘zilishda solishtirma qarshilik 6,3
10
15
Ώ
sm ga teng bo‘ladi. 7:1 cho‘zilish
darajasida esa u 2
10
16
Ώ
sm ni tashkil qiladi.
Garchi
PVDF
plenkaning
pyezoelektrik
koeffitsiyentlari
boshqa
pyezomateriallarniki kabi, masalan, BaTiO
3
va PZT niki kabi unchalik yuqori
bo‘lmasada, ular hatto ularga elektr maydonlarining juda kuchli o‘zgaruvchilari
ta’sir ko‘rsatgan taqdirda ham qutblanishni saqlab qolishdek noyob xususiyatga
ega. Bu shuni bildiradiki, PVDF plenkaning
d
31
qiymati PZT ga qaraganda qariyb
10 marta kichik bo‘lishiga qaramasdan, uning maksimal deformatsiyasi xuddi
o‘sha PZT ga qaraganda anchagina katta bo‘lishi mumkin, chunki PVDF uchun
elektr maydoning eng chekka yo‘l qo‘yiladigan kattaligi PZT uchun xuddi shunday
tavsifdan 100 baravar oshiq. Buning ustiga PVDF plenkalar vaqtda juda yaxshi
barqarorlikka ega, 60
haroratda saqlanganda ular olti oyda bor-yo‘g‘i 1-2%
sezgirlikni yo‘qotadi.
Pyezoplenkalarning pyezokeramikaga qaraganda boshqa bir afzalligi ularning
past akustik impedansi bo‘lib hisoblanadi, u qiymati bo‘yicha suv, odam tanasining
162
to‘qimalari
va
boshqa
organik
moddalarga
yaqin
bo‘ladi.
Masalan,
pyezoplenkaning akustik impedansi suvning impedansidan bor-yo‘g‘i 2,6 martaga
farq qiladi, pyezokeramika uchun esa u, qoidaga ko‘ra, 11 martaga katta.
Impedanslarning yaqin qiymatlari suvda va to‘qimalarda akustik signallarni
samaraliroq uzatishni amalga oshirish imkonini beradi. Pyezoelektrik plenkalar
quyidagi noyob xususiyatlarga ega:
•
Keng chastotalar diapazoni: 0,001 ... 10
9
Hz.
•
Katta dinamik diapazon: 10
8
... 10
6
psi (kvadrat dyuymga funt) yoki
mkTorr dan Mbar gacha.
•
Past akustik impedans: suv, odam tanasining to‘qimalari va boshqa
organik moddalarga yaqin.
•
Yuqori qayishqoq beriluvchanlik.
•
Yuqori chiqish kuchlanishi: bir xil kuchlar qo‘yilganda pyezokeramikaga
qaraganda 10 martaga oshiq.
•
Dielektrikning yuqori elektr mustahkamligi: 75 V/mkm gacha bo‘lgan
maydonlarga bardosh beradi, bunda aksariyat pyezokeramik materiallar
qutblanishni yo‘qotadi.
•
Yuqori mexanik mustahkamlik va zarbaga bardoshlilik: 10
9
... 10
10
mustahkamlik darajasi.
•
Yuqori barqarorlik: namlikka (namlikni yutish 0,02% dan kam), aksariyat
kimyoviy reaktivlarga, oksidlovchilarga, qudratli ultrabinafsha va yadro
nurlanishiga barqarorlik.
•
Ulardan ixtiyoriy formadagi strukturani olish mumkin.
•
Ularni odatdagi elimlar bilan tutashtirish mumkin.
Huddi boshqa ferroelektrik materiallar kabi PVDF ham piroelektrik
hususiyatlarga ega, ya’ni haroratning o‘zgarishiga javob tariqasida uning yuzasida
elektr signali paydo bo‘ladi. PVDF plenkalar 7...20 mkm to‘lqin uzunliklari
diapazonida infraqizil nurlarni kuchli tarzda yutadi. Bu diapazon spektrning odam
163
tanasi tomonidan nurlatiladigan to‘lqin uzunliklariga mos keladi. Biroq PVDF
plenkalarning o‘zlari issiqlik nurlanishini yutishiga qaramasdan, piroelektrik
datchiklarda ular ba’zan qiziqtiruvchi diapazonning to‘lqinlarini kuchli tarzda
qaytaradigan ikkita yupqa elektrodlar orasiga joylashtiriladi. Bunday hollarda
issiqlik nurlanishi manbaiga yaqinroq joylashgan elektrod yoki issiqlikni yutadigan
qatlam bilan qoplanadi, yoki nixromdan (yuqori yutish qobiliyatiga ega bo‘lgan
qotishma) tayyorlanadi. PVDF plenkalar asosida odamlarning ko‘chishini nazorat
qiladigan
datchiklar,
shuningdek
tunda
kuzatish
uchun
mo‘ljallangan
videokameralar va lazerli nusxa ko‘chirish priborlari kabi boshqa murakkabroq
qurilmalar uchun piroelektrik datchiklar ishlanadi. Yaqinda PVDF plenka
asosidagi, polimerlarga xos bo‘lgan piroeffektdan foydalanadigan, barmoq izlarini
identifikatsiyalash imkonini beradigan infraqizil matritsalar namoyish qilindi.
PVDF ning keyingi yillarda ishlab chiqilgan yangi sopolimerlari pyezoelektrik
polimer datchiklarda keng qo‘llanilish sohasiga ega bo‘lgan. Bunday polimerlardan
anchagina yuqori haroratlarda (135
) foydalaniladi, ulardan datchiklarning yangi
formalarini –ssilindrik va yarim sferik datchiklarni olish mumkin. Ulardan ularning
qalinligi PVDF plenkalar asosidagi qurilmalar uchun eng chekka qiymatlardan
oshiq bo‘lgan sensorlarni, masalan, ultraqalin qoplamali kremniyli datchiklarni va
devorlarining qalinligi 1200 mkm dan oshiq bo‘lganssilindrli gidrolokatorlarni
tayyorlash mumkin. Pyezoelektrik kabellar ham ularning sopolimerlaridan
foydalanadi.
Pyezoelektrik
plenkalar
asosidagi
datchik,
pyezokeramik
qayta
shakllantirgichlardan farqli o‘laroq, anchagina keng dinamik va chastota
diapazonlariga ega. Keng polosalar chastotasi (amalda 0 dan 2 GHz gacha)
polimerlarga xos bo‘lgan yumshoqlik bilan izohlanishi mumkin. Tovush
signallarini uzatgichlarda ikkita uchidan qotirilgan plenkali pyezoelement
Do'stlaringiz bilan baham: |