Gidromeliorativ

Tuproq to‘g‘on yoki damba tanasiga grunt 
yotqizishda operatsiyalarni bajarish sxemasi:
a - gruntni to‘kish; b - qatlamma-qatlam tekislash; d - qo‘shimcha 
namlash; e - shibbalash.

---

51
Gruntning har xil oqimlarini va shibbalanuvchi qatlamning 
har xil qalinligini qabul qilib, to‘kmaning ayni bir belgisida har 
xil kattalikdagi xaritalarning har xil sonini olish mumkin. Agar 
to‘k
ma maydoni kichkina yoki grunt oqimi kam bo‘lsa, maydonni 
to‘rt xarita o‘rniga ikki-uchta kichkina xaritalarga bo‘lish va ayrim 
opera tsiyalarni birlashtirish mumkin. Masalan, ayni bir xaritada 
bir vaqtning o‘zida gruntni to‘kish va tekislash yoki tekislash 
va  qo‘shimcha  namlash  mumkin.  Xaritalar  uzunligi  motorli 
g‘altaklar uchun 10 m dan tirkama g‘altaklar uchun 200 m gacha 
o‘zgarishi mumkin. Xaritalarning kengligi g‘altak burilishining 
ikki  radiusidan  kichkina  bo‘lmagani  ma’qul. Yomg‘ir  suvlari 
oqishi hamda qo‘shni qatlamlar kontakti bo‘yicha filtratsiyani 
kamaytirish  uchun  ularni  yuqori  bef  tomonga  0,05  %  gacha 
qiyalikda yotqizish maqsadga muvofiq.
Xaritada yoki karyerda grunt greyderlar yoki buldozerlar bilan 
qatlamma-qatlam tekislanadi va qo‘shimcha namlanadi. Shibba- 
lashdan oldin grunt qatlamning butun chuqurligi bo‘yicha optimal 
namlikka ega bo‘lishi lozim. Bunda gruntni loyihada belgilangan 
zichlikka erishgunga qadar shibbalash uchun minimal mexanik 
ish talab etiladi.
Optimal namlikni 
grunt laboratoriyasida aniqlash mumkin. Xarita 
yuzasiga suv shlangdan yoki suv quyish mashinalaridan bir tekis 
quyilishi lozim. Uni vaqtinchalik suv quviri orqali olib kelish yoki 
avtosisternalar va suv quyish mashinalarida keltirish mumkin.
Suv quyish tugallangach, gruntni shibbalashga kirishishdan oldin 
suv shimilishi va qatlam chuqurlik bo‘yicha bir tekis namlanishi 
uchun texnologik tanaffus qilish (kutish) lozim. Agar gruntlar xaritada 
emas, balki karyerda namlanayotgan bo‘lsa, bunday tanaffus talab 
etilmaydi. Karyerning bu uchastkasiga alohida xaritalarda 10...20 
sm qalinlikda suv quyiladi va suv gruntga to‘liq singigunga qadar 
kutiladi. Karyerda grunt xandaqlar va quduqlar orqali namlanishi 
ham mumkin. Bog‘lanishli gruntni karyerda namlash tavsiya etiladi.
Gruntni qo‘shimcha namlash uchun zarur suv miqdori quyidagi 
formula bo‘yicha aniqlanadi:
                                
(2.11)
V
V
=
V
g
 (W
o
–W
k
)γ
γ
o
 100

---

52
bu yerda: 
V
v
 
– suv hajmi, m
3
; 
V
g
 
– shibbalanayotgan grunt hajmi, 
m
3
; – gruntning shibbalanishdan oldingi skeletining zichligi, t/m
3
; 
W
o
 – gruntning optimal namligi, %; 
Wk 
– gruntning qo‘shimcha 
namlashdan oldingi namligi, %.
To‘g‘on tanasida gruntning zarur zichligi 
y 
(t/m
3
) yoki suv sizilish 
koeffitsiyenti K (m/sutka), odatda, loyihada ko‘rsatiladi. Muayyan 
gruntlar  uchun  bu  ko‘rsatkichlar  zichligi  har  xil  bo‘lgan  grunt 
namunalarini laboratoriyada suv o‘tkazuvchanlik nuqtayi nazaridan 
sinash yo‘li bilan aniqlanadi.
Shibbalab o‘tishlar soni, odatda, 6...14 ni tashkil etadi.
Shibbalovchi  mashinalar  gruntga  ta’sir  ko‘rsatish  usuliga 
ko‘ra uch guruhga: statik, dinamik va titrama ta’sir ko‘rsatuvchi 
mashinalarga ajratiladi.
Gruntlarni shibbalash sxemalari va shibbalovchi mashinalardan 
foydalanish sohasi 4.5-rasmda ko‘rsatilgan.
Tuzilishiga ko‘ra g‘altaklar uch xil: tekis, kulachokli va havo 
to‘lg‘azilgan  g‘ildirakli  bo‘ladi.  Gruntlarni  avtomashinalar  va 
skreperlarning yo‘l-yo‘lakay qatnovi bilan shibbalash mumkin.
Shibbalovchi mashina uch belgiga ko‘ra: shibbalanuvchi grunt 
ning mustahkamlik chegarasi, shibbalanayotgan grunt qatlamining 
qalinligi  va  haydash  uzunligiga  (u  grunt  yotqizilgan  xaritaning 
uzunligi va kengligiga bog‘liq bo‘ladi) ko‘ra tanlanadi.
Tekis va havo to‘lg‘azilgan g‘ildirakli g‘altaklar hamda shib-
balovchi plitalar uchun gruntga tushadigan maksimal bosim CTmax 
gruntning mustahkamlik chegarasi σ
r
 ga teng yoki yaqin bo‘lishi 
lozim. N.Ya.Harxut tavsiyasiga ko‘ra:
σ
max
 = (0,8...0,9) σ
r
. 
(2.12)
Kulachokli g‘altaklar uchun gruntga tushadigan bosim gruntning 
mustahkamlik chegarasidan katta bo‘lishi mumkin:
σ
max
 > 
σ
r
. 
(2.13)
Kulachoklarning tayanch sirtiga tushadigan solishtirma bosim 
yengil qumli loylar uchun (70...150)·10
4
 Pa, o‘rtacha qumli loylar 
uchun (150...400)·10 og‘ir qumli loylar uchun (300...600)·10
4
 Pa 
bo‘lishi lozim.

---

53
Gruntning namligi optimal darajadan past bo‘lsa, shibbalash 
faol zonasining chuqurligi 
W
k
/
W
o
 
baravar kamaytiriladi. Bog‘lanishli 
gruntlarni barcha turdagi g‘altaklar bilan, bo
‘
g
‘
lanishsiz gruntlarni 
kulachokli g‘altaklardan tashqari barcha g‘altaklar bilan shibbalash  
mumkin. Serg‘ovak  bog‘lanishsiz, yaxshi bog‘lanmagan va o‘ta 
nam gruntlarni chuqurlik gidrovibratorlari bilan shibbalash mumkin. 
Masalan, S-629 gidrovibratori bilan bunday gruntlarni 10 m gacha 
chuqurlikda shibbalash mumkin (2.10-e rasm).
2.10-rasm.