Ushbu Bitiruv malakaviy ishida XV asr madaniyati tarixida Alisher

Darvesh  – 

Navoiy 

nazdida  ma’naviy  kamolotga  erishgan  shaxs,  haqiqiy  ziyoli  timsoli,  “ichi  tashi 

bilan  muvofiq,  balki  arig‘roq  (pokroq),  botini  zohir  bila  musoviy  (teng 

muvozanatda), balki yorug‘roq” deb ta’riflaydi ularni shoir. Bu toifa ahli elga faqat 

ma’rifat,  ilm  nurini  tarqatish  bilan  kifoyalanmaydi,  ular  insonlar  diliga  poklik, 

mehr-oqibat, ezgulikka intiqlik, o‘z-o‘zini anglash tuyg‘ularini singdiradi. 

Dehqon  va  ziyolidan  tashqari  yana  ikki  asosiy  ijtimoiy  toifa  mavjud  bo‘lib, 

ular  ham  jamiyat  uchun  zaruriydir.  Biri  -  barcha  ijtimoiy  sohalardagi  tashkil 

etuvchilar,  ikkinchisi  -  kosib-hunarmandlar,  ya’ni  sanoat  mahsulotlari  ishlab 

                                                           

34

 Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 14-жилд. –Тошкент: Фан, 1998. –Б.46. 

---

45 

chiqaruvchilardir.  Tashkil  etuvchilar  guruhi  o‘z  tabiatiga  ko‘ra,  to  qadim 

dunyodagi  qabila  boshlig‘idan  tortib,  o‘rta  asrlardagi  shoh  va  sultonlar,  yangi 

davrdagi  burjua  sinfigacha  ko‘pincha  hukmronlik  mavqeini  egallab  kelganlar. 

Navoiy  bu  tabaqa  vakillarini  birinchi  bo‘lib  ta’riflaydi:  sultonlar,  beklar,  noiblar, 

vazirlar, sadrlar, shayhul-islom va qozilar, lashkarboshi va yasovullar... Bularning 

aksariyati mutafakkir shoirning achchiq ginalariga sazovor bo‘ladi. Ularsiz jamiyat 

to‘kis  emas,  ammo  ularning  “tashkil  etish”  usullari  davr  taqozosi  va 

hukmronlikning  murakkab  botiniy  qonuniyatlari  ta’sirida  o‘ta  johil  va  ayovsiz 

shakllarda namoyon bo‘lar va shu sababli Navoiy singari oriflar va mehr ahli dilida 

iztiroblar uyg‘otar edi. 

Adib  asarida  “bozor  kosiblari”  va  o‘zga  hunar  ahlini  ham  ayamaydi. 

“Bozorda  savdogar  kosib  -  tengriga  xoin  va  va’daga  kozib  (yolg‘onchi).  Birga 

arzirni  yuzga  sotmoqdin  alarg‘a  ming  mubohot,  mingga  tegarni  yuzga  olmoqdin 

alarg‘a  yo‘q  zarra  uyot.  Rostliq  bila  savdo  alarg‘a  ziyonkorliq  va  va’daga  vafo 

alarg‘a  badkirdorliq...”

35

  Ko‘rinib  turibdiki,  Navoiy  kosibni  bozorda,  iqtisodiy 

muomalada  tasvir  etmoqda.  Bu  erda  u  xususiy  mulkchi,  ushbu  holatda  uning 

savdogardan, sarmoyasini ko‘paytirish g‘amida  yurgan korchalon (biznesmen)dan 

farqi yo‘qdir. Hunar ahlining dehqondan farqi - u yaratuvchi sifatida ona-tabiatdan 

uzilib qolganligidir. U tabiat bilan emas, bozor bilan bog‘liq, bozorda hamma narsa 

nisbiy  -  yo  sen  aldaysan,  yo  seni  aldaydilar.  Dehqon  esa  tabiat  bilan  muloqotda, 

tabiatni aldab bo‘lmaydi, oxir-oqibat o‘zing aldanib qolasan. Bu bilimni dehqon va 

chorvador ming yillik amaliy tajribasi bilan chuqur o‘zlashtirgan. 

Yaratuvchi  kosib,  hunar  ahli  o‘z  puxta  ma’naviy  asosini  ishlab  chiqmagan, 

insonlik  mohiyatini  anglab  etmagan  bo‘lsa,  oddiy  bozor  tovlamachisi  darajasiga 

tushib qolishi yoki xonavayron bo‘lishi hech gap emas. Sababi - inson tabiati ham 

barcha  voqelik  hodisalari  singari  o‘z  ichki  ziddiyatiga  egadir.  U  bir  tarafdan 

hayvonot  olamiga,  ikkinchi  tomondan  Haqqa,  borliqning  ma’naviy  mohiyatiga 

tutashdir.  “Lison  ut-tayr”da  ta’kidlanishicha,  inson  jismida  to‘rt  bir-biriga  zid 

moddiy  unsur  birlashgan,  dili  esa  haqiqat  asrorining  ganjinasidir.  Hayvonlarning 

                                                           

35

 Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 14-жилд. –Тошкент: Фан, 1998. –Б.35 

---

46 

har  qanday  toifasi,  avvalo  qorinning  quli,  qolaversa  o‘z  naslidan  avlod  qoldirish 

vazifasini,  tabiat  buyurgan  vazifani  bajaradilar,  yana  bir-biriga  emish  bo‘ladilar. 

Insonda ham hayvonlarda bo‘lgan barcha tabiiy ehtiyojlar mavjud. Agar inson o‘z 

aqlini  ma’rifat  ziyosi  bilan  yoritmasa,  yaratuvchilik  vazifasini  ado  etishga  ongli 

munosabatda  bo‘lib,  astoydil  shug‘ullanmasa,  dilida  o‘zgalarga  mehr-shafqat 

tuyg‘usi  yolqinlanmasa,  u  ham  ikki  oyoqli  mahluq,  qorinning  quli  bo‘lib 

qolaberadi. 

Insonga  aql  Haqni  tanish  uchun  berilgan.  Agar  aql  vazifasidan  adashsa, 

dorilik  uchun  mo‘ljallangan  javhardan  zahar  sifatida  foydalanish  kabi  holat 

vujudga  keladi.  Zahar  vazifasini  bajara  boshlagan  aql  qudrati  butun  insoniyatni 

zaharlashga  qodirdir.  O‘tmish  “Lison  ul-g‘ayb”  egalarining  asosiy  faoliyat 

mazmuni ushbu falokatning oldini olishga qaratilgan edi.

36

 

Sobiq  sho‘rolar  davrida  biz  sof  materializm  va  jangovar  ateizm 

pozitsiyalarida  sobitqadamlik  ko‘rsatib,  ajdodlarimiz  merosidan  ham  dahriylik 

unsurlarini qidirar edik. Mo‘ljalimizga bir oz mos keladigan fikr yo jumla topsak, 

uni har tomonlama ko‘z-ko‘z qilardik. Bordi-yu, aksincha bo‘lsa, ularni ommaviy 

nashrlardan  tushirib  qoldirar,  murakkab  o‘rinlarni  ko‘rib-ko‘rmaslikka  olib  o‘tib 

ketar  edik.  Mustaqillik  sharofati  tufayli  islomga  umumiy  qaytish  jarayoni  rivoj 

olib,  biz  ham  buyuk  ajdodlarimiz  asarlaridagi  dinga  aloqador  o‘rinlarga  ayricha 

ahamiyat  bera  boshladik.  O‘tmish  allomalar  uchun  o‘z-o‘zidan  tabiiy  bo‘lgan 

e’tiqodlilik  ko‘zimizga  to‘tiyo  bo‘lib,  “Mana  falonchi  ham  e’tiqodli  musulmon 

bo‘lgan, Allohga munojot etgan”, deb ta’kidlash bugun bizga faxr tuyg‘usi baxsh 

eta  boshladi.  Tasavvufni  ulug‘lash,  barcha  o‘tmish  allomalarimizning  mutasavvif 

ekanligiga  e’tibor  qaratish  ham  ushbu  jarayonning  uzviy  qismidir.  Har  ishda 

me’yor tuzuk. Inson tabiati faqat ruhiy dunyodan iborat bo‘lmagani sababli, u agar 

to‘liq  moddiy  dunyo  ehtiyojlarini  rad  etsa,  yo  bu  foniy  dunyoni tark  etmog‘i,  yo 

ikkiyuzlamachilikni,  ya’ni  riyokorlikni  kasb  etmog‘i  lozim.  Ahli  futuvva  ushbu 

ziddiyatni  engib  o‘ta  olgan  jamoadir.  Futuvva  ma’naviyatini  o‘zlashtirgan  kishi 

amalda  yaratuvchi  va  ruhiyatda  darveshdir.  Uning  axloqiy  jihatdan  sifati  - 

                                                           

36

 Алишер Навоий. Лисон ут-тайр. –Тошкент: 1991. –Б.83. 

---

47 

javonmardlik,  ya’ni  sahovatlilik,  oliyhimmatlik,  kamtarinlik,  to‘g‘riso‘zlik, 

mardlik  kabi  xislatlarning  uzviy  yaxlitlikda  namoyon  bo‘lishidir.  “Bu  guruh 

mehnat  bilan  topgan  nonini  boylik  deb  bilgay”,  deb  yozadi  Kaykovus.  Ahli 

futuvva,  yoki  javonmardlar  –  IX-XV  asrlarda  islom  mintaqasida  keng  tarqalgan 

ijtimoiy-ma’naviy  oqim  namoyandalari,  asosan  shahar  kosib-hunarmandlaridan 

iborat  bo‘lib,  piri  komil  rahbarligida  ham  jismoniy,  ham  ma’naviy  kamolot  sari 

intilishni  halol  rizq  topish  harakati  bilan  uyg‘unlikda  olib  borgan  yuksak 

ma’naviyatli  shaxslar  jamoasi.  Navoiyning  ustozi  Pahlavon  Muhammad  XV  asr 

Hirot javonmardlarining piri bo‘lgan. 

Darhaqiqat,  Alisher  Navoiyning  “Nasoim  ul-muhabbat  min  shamoim  ul-

futuvvat”  asarida  tilga  olingan  mashoyix  va  avliyoning  hayot  tarzidagi  asosiy 

xususiyatlardan  avvali  ularning  har  biri  bir  kasb  bilan  mashg‘ul  bo‘lib,  halol 

mehnatlari  hisobiga  ro‘zg‘or  tebratishlaridir:  Abu  Said  Xarroz  -  etikdo‘z, 

Muhammad Sakkok - pichoqchi, Abu Hafz Haddod - temirchi, Abulabbos Omiliy - 

qassob,  Ibrohim  Ojiriy  -  g‘isht  quyuvchi,  yana  birlari  hammol,  boshqalari  najjor, 

hech bo‘lmasa, o‘tin tashuvchi va hokazo.

37

 

Ma’naviyat  -  o‘zlikni  anglashdir.  Shu  nuqtai  nazardan  qaraganda,  milliy 

ma’naviyat  tarixi  millatning  o‘zligini  anglash  yo‘lidagi  takomil  bosqichlaridan 

iborat. Avvalo inson urug‘ jamoasi, qabila darajasida, so‘ng xalq, millat darajasida 

o‘zligini  anglab  etdi.  Insoniyat  takomilidagi  necha  ming  yillar  davom  etgan  bu 

birinchi  katta  davr  millatimiz  uchun  VI-VII  asrlarda  Buyuk  turk  xoqonligining 

tashkil topishi bilan yakunlandi. 

Keyingi davr millatimizning islom mintaqa madaniyati doirasida bosib o‘tgan 

takomil  yo‘li  bo‘lib,  VIII  asrdan  XVI  asr  boshlarigacha  davom  etdi.  Ilohiy 

kitoblarda avval boshdanoq butun insoniyat, tabiat va koinotning yaxlitligi, birligi 

haqida  xabar  berilgan  bo‘lsa  ham,  «yer  yuzidagi  xalifalar»  atalmish  insonlar 

umumbashariy miqyosda o‘zaro bir-biriga nisbatini mukammal anglab etishi uchun 

ne-ne zamonlar kerak bo‘ldi. 

                                                           

37

 Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 15-жилд. –Тошкент: Фан, 1998. –Б.68. 

---

48 

XIV-XV  asrlarga  kelib  tavhid  ta’limotini  tushunish  eng  yuksak  bosqichga 

ko‘tarildi.  Shu  asrda  Evropa  xristian  dunyosi  bilan  bizning  mintaqa  orasida  ham 

tarixiy-siyosiy,  ham  ruhiy-ma’naviy  yaqinlashuv  kuzatiladi.  Siyosiy  jihatdan  bu 

hodisa  Amir  Temur  davlatining  xalqaro  aloqalarida  ko‘zga  tashlansa,  ma’naviy 

jihatdan Sharqda Alisher Navoiy, G‘arbda Piko della Mirandola (1463-1494) kabi 

buyuk siymolar ijodida yorqin namoyon bo‘ldi. 

Shu  jihatdan  Alisher  Navoiy  ijodiy  kamolotining  uchinchi,  eng  yuksak 

bosqichi  haqida  yana  biroz  to‘xtashga  to‘g‘ri  keladi.  1497  yilda  temuriyzoda 

o‘smir, 14 yoshli Mo‘‘min Mirzo xoinona qatl etildi. Bu hodisa VIII-XV asrlarda 

mintaqa  miqyosida  erishilgan  buyuk  ma’naviy  kamolot  bilan  siyosiy  hayot 

sohasidagi  hanuz  saqlanib  kelayotgan  xurofiy  an’analar  orasida  borgan  sari 

chuqurlashib borayotgan ziddiyatning halokatli tus ola boshlaganiga yana bir jiddiy 

ishora bo‘ldi. 

Mastlik  g‘aflatida  o‘z  sevimli  nabirasi  qatliga  imzo  chekkan  Sulton  Husayn 

dinu  imon  nimaligini  bilmagan  johil  va  mutakabbir,  xudbin  va  mustabid  shaxs 

emas, balki Forobiy va YUsuf Xos Hojib tavsif etgan ma’rifatli hukmdor, Navoiy 

orzusidagi darvesh-shoh timsoli edi. 

Bu fojia ortidagi teran mohiyatni butun ko‘lami bilan Alisher Navoiy tushunib 

etdi.  Navoiyning  vasiyatnomasi  hisoblanuvchi  so‘nggi  uch  asari:  «Lison  ut  tayr» 

(1498),  «Muhokamat  ul  -lug‘atayn»  (1499)  va  «Mahbub  ul-qulub»(1500)  o‘z 

mazmun-mohiyati  bilan,  bir  jihatdan,VIII-XV  asrlar  islom  mintaqa  ma’naviyati 

takomiliga yakun yasasa, ikkinchi jihatdan, ham millatimiz, ham umumbashariyat 

ma’naviy takomilida uchinchi - Yangi davrni boshlab beradi. Alohida jiddiy tahlil 

talab  qiluvchi  bu  masalani  har  tomonlama  yoritishga  intilmagan  holda  bir  necha 

muhim nuqtalariga to‘xtalib o‘tamiz. 

Alisher  Navoiy  butun  ijodida  salaflar  an’anasiga  tayandi.  Ammo  ushbu 

an’analar chegarasida turgan holda ularga o‘z ijodida shunday nazmu tartib baxsh 

etdiki,  buning  natijasida  mutlaqo  yangi  mohiyatlar  kashf  etildi.  Birinchidan, 

«Lison ut-tayr»da «majoz tariqi» vositasida insoniyatning yaxlitligi va buni anglab 

etish  har  bir  insonning  ma’naviy  kamolot  sari  cheksiz  intilishi  orqali  yuz  berishi 

---

49 

mumkin ekanligi yana bir karra ta’kidlandi. Shu bilan birga bashariyat miqyosidagi 

mukammal  ijtimoiy  tizim  shakllanishi  undagi  har  bir  shaxsning  ma’naviy 

barkamolligi bilan bog‘liq ekanligi, bu barkamollik bashariyatning har bir a’zosiga 

(uzviga)  nisbatan  beg‘araz  va  samimiy  mehr  mas’uliyati  bilan  o‘lchanishi  yorqin 

timsollarda ochildi. Ayniqsa, Shayx San’on qissasida bu g‘oya muhim va muayyan 

bir  muammoni  -  har  ikkisi  ham  «ahli  kitob»  bo‘lmish  islom  va  xristian  dunyosi 

kishilarining o‘z ichki ruhiyatidagi turli xurofotlarni engib o‘tib, beg‘araz va fidoyi 

mehr asosida o‘zaro yaqinlashuvlari mumkinligini ko‘rsatish bilan ifodalandi. Endi  

insoniyatning  yaxlit  mohiyat  sifatida  birlashuvi  zo‘rlik  va  bosqin  asosida  emas, 

o‘zaro mehr va bir-birini tushunishga intilish, har bir shaxsning ma’naviy kamoloti 

orqali  erishiladigan  voqelik  ekani  -  Yangi  davrning  bu  buyuk  haqiqati  -  500  yil 

ilgari shunday bashorat etildi. 

Ikkinchidan,  «Muhokamat  ul-  lug‘atayn»da  Alisher  Navoiy  davr  taqozosi 

bilan  mintaqa  bo‘ylab  sochilib  ketgan  turkiy  qavm  vakillarining  yaxlit  ma’naviy 

qiyofasini tugal  saqlab  qolish  yo‘lidagi barakali  faoliyatiga  nazariy  yakun  yasadi. 

Amir  Temur  yaratgan  siyosiy-hududiy  yaxlitlik  oxirgi  urinish  ekanligini  dildan 

sezgan  ulug‘  shoir  Yangi  davr  sharoitida  ma’naviy  umumiylikka  intilish  xayrli 

ekanligini anglab yetdi va shuni aniq nazariy asosladi.

38

 

Uchinchidan, «Mahbub ul-qulub»da o‘sha davr jamiyatidagi turli toifalar o‘z 

salbiy  va  ijobiy  xislatlari  bilan  to‘liq  ta’rif  etilib,  ularning  har  biri  jamiyat 

taraqqiyoti  va  davlat  tizimida  qanday  o‘ziga  xos  vazifa  egasi  ekanliklari 

tushuntirildi.  Bu  jihatdan,  Alisher  Navoiy  Yusuf  Xos  Hojib,  Nizomulmulk  va 

boshqalarning  siyosiy-ijtimoiy    qarashlarini  ijodiy  rivojlantirdi.  Agar  «Qutadg‘u 

bilig»  muallifi  birinchi  o‘ringa  «xos  ahli»ning  to‘rt  etakchi  namoyandasi  –elik, 

ya’ni hukmdor (Kuntug‘di - adolat timsoli), vazir (Oyto‘ldi - baxt, davlat timsoli), 

uning  o‘g‘li  va  o‘rinbosari  (O‘gdulmish  -  aql,  bilim  timsoli)  va  zohid 

(O‘zg‘urmish-  qanoat  timsoli)ni  chiqarib,  qolgan  ijtimoiy  toifalarni  ularga  tobe 

tarzda  tasvirlagan  bo‘lsa,  Alisher  Navoiy  40  bobda  barcha  toifalarga  teng  o‘rin 

ajratibgina  qolmay,  asosiy  moddiy  boylik  yaratuvchi  kuch  -  dehqonlar  va 

                                                           

38

 

O‘zbek adabiyoti. Darslik. 10-sinf. –Toshkent: 1999. –B.69. 

---

50 

ma’naviyat  ahli  -  ziyolilar  timsoli  -  darveshlarni  alohida  mehr  bilan  tasvirladi. 

Yana  alohida  qismlarda  eng  muhim  ijtimoiy-axloqiy  xislatlar  mohiyati  va  shaxs 

tarbiyasiga oid ibratli  tanbehlar  joy  oldi. «Mahbub ul-qulub»  mundarijasi, «Lison 

ut-tayr»  dostonidagi  ijtimoiy-siyosiy  talqin  qatlami  bilan  birgalikda,  yangicha 

ijtimoiy  tizim  -  fuqarolik  jamiyati  ma’naviy  talablariga  ishora  etuvchi  ilk 

kurtaklardan bo‘lib chiqdi. 

Alisher Navoiy «vasiyatnomasi» Yangi davr ma’naviyatining o‘zak tomirlarni 

o‘ziga xos badiiy va ilmiy shakllarda ilk bor izchil ifoda etish bilan islom mintaqa 

ma’naviyati va Yangi davr o‘rtasida mustahkam ko‘prik bo‘lib xizmat qildi. 

Alisher Navoiy ijodining bu «ko‘prik»lik xususiyati yaxlit olganda shoir ilmiy 

izohlab  bergan  «majoz  tariqi

»

  tushunchasida  mukammal  ifodasini  topdi.  Birinchi 

navbatda  badiiy  ijod  sifatida  mujassamlashgan  bu  tushuncha  mohiyat  jihatidan 

badiiy  tafakkur  doirasi  bilan  cheklanmas,  balki  «Al-majozu  qantarat  ul-haqiqa» 

(Majoz  haqiqatning  ko‘prigidir)  hadisiga  tayanuvchi  alohida  dunyoqarash  tizimi 

sifatida  inson  hayotining  barcha  jabhalariga  taalluqli  edi.  «Majoz  tariqi» 

namoyandalari  Haqiqat  asrorini  majozdan  izladilar,  «majoz»da  Haqiqat  izlarini 

ko‘rdilar va fano orqali baqoga intildilar. «Majoz tariqi»da Tavhid mohiyati Yangi 

davr  qadriyatlariga  muvofiq  keluvchi  yangicha  talqin  oldi.  Bu  olamshumul 

kashfiyot edi. 

Sunna  ibrat  orqali  e’tiqod  bo‘lib,  Borliqning  yagona  Oliy  Haqiqati 

mavjudligini  tan  olish  va  unga  chin  dildan  e’tiqod  qilishni  taqozo  etgan, 

ma’rifatchilik - insoniyat anglab etgan barcha mavjud bilimlar mohiyatan Tavhid 

e’tiqodiga  muvofiq  ekanligini  ilm  va  mantiqiy  tahlil  vositasida  isbot  qilishga 

qaratilgan, Irfon Haqiqat ishqi alangasiga tik kirib borib, nafsni xudbinlik zangidan 

poklash  va  shu  orqali  shaxsning  Oliy  Haqiqatga  daxldorligini  amalda  ta’minlash 

yo‘li  sifatida  o‘zini  ko‘rsatgan  bo‘lsa,  «Majoz  tariqi»  Haqiqat  izlovchilarni  yana 

baqodan  fanoga  yuzlantirdi.  O‘zligini  anglab  etganlar  endi  o‘zgalarni  anglashga 

intilib,  o‘z  qalbiga  sayqal  berib,  unda  Haqiqat  nurining  aks  etishiga  erishganlar. 

Endi o‘zgalar qalbiga ziyo baxsh etishni hayot mazmuniga aylantirmoqlari asosiy 

maqsad  yo‘nalishi  qilib  belgilandi.  Navoiy  aqidasiga  binoan  etakchi  qoida 

---

51 

«naf’rasonlik», inson ko‘nglini anglab etish va insonni mehr vositasida tarbiyalash 

edi. 

Kimki bir ko‘ngli buzuqning xotirin shod aylagay, 

Oncha borkim Ka’ba vayron bo‘lsa, obod aylagay.

39

 

Ya’ni, bu foniy dunyoda bir ko‘ngli o‘ksik insonga shodlik bag‘ishlash Alloh 

Ka’basini,  buzilib  ketgan  bo‘lsa,  qaytadan  obod  qilishga  tengdir.  Oriflar  ko‘ngil 

Ka’basini  toshdan  tiklangan  Ka’badan  ulug‘  bildilar.  Chunki  Ibrohim  va  o‘g‘li 

ko‘ngillarida nurlangan Haq ishqi tufayli Ka’ba qayta tiklandi. Tosh Ka’ba tavhid 

e’tiqodining  timsoli  bo‘lsa,  ko‘ngil  Ka’basi  uning  asl  makoni  etib  mo‘ljallangan. 

Ammo inson ko‘nglini obod etish oson yumush emas. Buning uchun foniy dunyo 

qonuniyatlarini yangidan kashf etmoq kerak. Endi faqat Borliqning asl mohiyatini 

izlash kifoya qilmaydi. Foniy dunyo unsurlarini surat va ma’ni yaxlitligida tadqiq 

va  tahlil  etish  talab  etiladi.  Ilohiy  kitoblar  Borliqning  asl  mohiyati  va  Tavhid 

Haqiqatidan  xabar  berishadi.  Foniy  dunyo  unsurlarining  tadqiqi  esa  insonlarning 

o‘z vazifasi doirasidadir. Faqat dilda Haqiqat ishqi bilan halol va xolis yondoshuv 

lozim.  Halollik  va  xolislik  bo‘lmasa,  haqiqat  yuzaga  chiqmaydi.  Inson  yo‘ldan 

ozadi  va  o‘zgani  ham  halokatga  eltishi  mumkin.  Xolislikning  asosiy  sharti  kibr 

balosidan  istig‘for  etishdir.  Ko‘ngilda  Haqiqatdan  o‘zga  zarra  g‘ubor  ham 

bo‘lmasin.  Ammo  Haqiqat  faqat  mening  ko‘nglimda,  deb  o‘ylagan  inson  ham 

yanglishadi.  Ahli  bashar  barchasi  Allohning  xalifalaridir.  Demak,  Haq  yagona, 

ammo  uning  turli  qirralari  turli  ko‘ngillarda  qaror  topishi  mumkin.  Agar  ushbu 

asosni siyosatga tatbiq etsak, er yuzida davlat hokimiyatining ham yagona manbai 

umumxalq irodasi bo‘lib chiqadi. 

Tavhid  haqiqati  -  timsol-tushuncha  sifatida  milliy  ma’naviyatimiz  tarixiy 

takomilida  turli  zamon  va  turli  soha  namoyandalari  tomonidan  turlicha  talqin 

etilgan.  Masalan,  (Sunna  bosqichiga  xos)  diniy  talqini  –  faqat  Allohning  yagona 

ma’bud  (sig‘inishga loyiq  yagona  zot)  ekanligi,  (Islom  ma’rifatchiligi  bosqichiga 

xos)  ilmiy  talqini  dunyodagi  jonli  va  jonsiz,  harakatda  va  sokinlikda  ko‘ringan, 

o‘tmish,  bugun  va  kelajakka  oid  narsa  va  hodisalarning  o‘zaro  uzviy  bog‘liqligi, 

                                                           

39

 Алишер Навоий. Хазойин ул-маоний, 3-жилд. –Тошкент: 1960. –Б.621 

---

52 

yagona  manba  va  manshaga  oidligi,  uyg‘unligi  va  yaxlitligi,  (Tasavvuf  tariqatlari 

yoxud  irfon  bosqichiga  xos)  tasavvufiy  (irfoniy)  talqini  -  haqiqiy  (boqiy)  Borliq 

faqat  Haqning Borlig‘i  ekanligi, (“Majoz  tariqi”  bosqichida shakllangan)  mumtoz 

adabiyotimiz  namoyandalari  ijodida  aks  etgan  qarash  -  haqiqiy  Borliq  -  Haqning 

Borlig‘i,  bu  dunyo  –  ya’ni  biz  ko‘rib  turgan  moddiy  olam  esa  Haqning  mazhari 

(ko‘zguda  namoyon  bo‘lishi),  ammo  biz  insonlar  ham  ushbu  ko‘zgudan  (majoz 

olamidan) tashqarida emasmiz, shunday ekan, biz asosiy e’tiborni Haq jamoli aks 

etuvchi  ko‘zgu  bo‘lmish  inson  qalbiga  qaratishimiz,  insonga  mehr  qo‘yishimiz, 

qolaversa, Alloh yaratgan moddiy olamning har bir zarrasiga mehr va e’tibor bilan 

qarashimiz, jiddiy o‘rganishimiz, ijtimoiy hayotimizni ham ma’naviy qadriyatlarga 

tayangan holda takomillashtirib borishimiz lozim. Shunday qilib, “Majoz tariqi”da 

Tavhid mohiyati Yangi davr qadriyatlariga muvofiq keluvchi yangicha talqin oldi. 

Albatta,  sanab  o‘tilgan  talqinlarning  birortasi  boshqalariga  zid  emas,  milliy 

ma’naviyatimizda ular mohiyatan bir-birini to‘ldirib keladilar. 

Yangi davrning mohiyati ushbu ikki asos - dunyoni surat va ma’ni yaxlitligida 

o‘rganish va bahamjihatlikda boshqarishga intilish bilan o‘zligini  namoyon etadi. 

Bu ikki asos bir-biri bilan uzviy chatishib ketgan. 

Yangi  davr  ma’rifatchiligi  xos  va  avom  orasidan  chegarani  olib  tashlashga 

qaratildi.  Buning,  albatta,  o‘ziga  yarasha  xavfi  ham  yo‘q  emas  edi.  Navoiyning 

dehqonlarga  bergan  bahosi,  ijtimoiy  toifalar  haqidagi  mulohazalari  ushbu 

muammoni to‘g‘ri hal qilishning, nazarimizda, eng maqbul yo‘li edi. 

Foniy dunyoni surat va ma’ni birligida tadqiq etish ijtimoiy voqelik tadqiqini 

ham  taqozo  etadi.  Bu  harakat  islom  dunyosida  Forobiylar  davridan  boshlangan 

bo‘lib,  Ibn  Xaldun  ijodida  o‘z  cho‘qqisiga  erishdi.  Bu  ulug‘  tarixchi-faylasuf 

taqvodor va xudojo‘y kishi edi. Uning ijtimoiy-siyosiy taraqqiyotga oid qarashlari 

insoniyatning ibtidoiy jamoa tuzumi darajasidan shahar jamoasi tuzumi darajasiga 

qarab  yuksalishi  va  bu  ikki  ijtimoiy  tuzum  bosqichlarining  o‘zaro  qiyosi  asosiga 

qurilgan edi. 

Bahouddin Naqshbandning «dil ba yoru dast ba kor» qoidasi, Ibn Xaldunning 

tarixiy taraqqiyot haqidagi nazariyasi XIV asrda Amir Xusrav va Hofiz Sheroziylar 

---

53 

she’riyati bilan bir paytda shakllandi va ular barchasi o‘zaro uyg‘unlik kasb etdi. 

Shu davrda hukmronlik qilgan Temur o‘zini shoh yoki culton atamadi, o‘lgunicha 

boshqa amirlar qatori Amir Temur bo‘lib qoldi. XV asr ma’naviyat zamoni, Xoja 

Ahror va Alisher Navoiylar zamoni bo‘ldi. 

Ammo,  afsus,  na  sarbadorlar,  na  temuriy  mirzolar  Yangi  davr  davlatchiligi 

asoslarini  uzil-kesil  amalga  tadbiq  eta  bilmadilar.  Ma’naviyatda  anglab  etilgan 

Haqiqat siyosatga to‘liq joriy etilmadi. XV asrda Xoja Ahror va Alisher Navoiylar 

ijtimoiy  mo‘‘tadillikni  saqlab  turishga  astoydil  intilgan  bo‘lsalar  ham,  XV  asr 

ikkinchi  yarmida  Shohruh  va  Ulug‘bek  mirzolar  hukmdorlik  davridan  keyin 

boshlangan  siyosiy  parokandalik  jarayoni  borgan  sari  kuchayib  bordi.  Na  Sulton 

Husayn, na Bobur bu jarayonni to‘xtatib qola bilmadilar. 

Xulosa  qilib  aytganda,  asrlar  davomida  bu  buyuk  daho  qalamiga  mansub 

mansub  bebaho  ilmiy-adabiy  meros  insoniyatning  ma’naviy  kamolotiga  munosib 

xizmat qilib kelmoqda.