Ushbu Bitiruv malakaviy ishida XV asr madaniyati tarixida Alisher

2.2. Navoiy asarlarida  “Majoz tariqi” va  Tavhid mohiyatining  yangicha 

talqini masalalari 

Ilohiy  kitoblar  orqali  insoniyatga  ayon  etilgan  tavhid  haqiqati  tasavvuf 

ta’limoti  tufayli  inson  ruhining  mulkiga  aylandi.  Buyuk  co‘fiy  shayxlari  avvalo 

insonga  o‘zligini  anglab  etishni  o‘rgatdilar.  Tasavvuf  tarixiy  takomil  jarayonida 

turli bosqichlarni bosib o‘tib, XIV asr Naqshbandiya tariqati timsolida yana solikni 

xalqqa,  hayotga  qaytardi,  faqat  endi  so‘fiy  o‘zligini,  Haqni  anglab  etgan,  dilini 

xudbinlik  zangidan  poklab,  “Haqiqat  asrorining  ganjinasi”ga  aylantirgan  holda 

hayotga qaytib keldi. U endi o‘z shaxsiy manfaatlari uchun emas, balki Haq uchun, 

xolis Alloh yo‘lida moddiy hayot voqeligida faol qatnasha boshladi. Abdurahmon 

Jomiy, Xoja Ahror Valiy, Mahdumi A’zam kabi ulug‘ so‘fiy shayxlari siyosiy va 

ijtimoiy hayotda yuksak mavqe kasb etdilar. Maxdumi A’zam siyosatga oid qator 

risolalar yaratdi. 

---

40 

Sobiq sho‘rolar davrida marksistlar o‘zlaridan oldin o‘tgan barcha insonlarni, 

ular  qanchalik  ulug‘  bo‘lmasin,  baribir  dunyoqarashi  cheklangan  deb  hisoblab 

keldilar. Sobiq sho‘rolar davrida o‘tmish allomalarning butun “xizmati” kelajakda 

yaratilajak  “dialektik  materializm”  nazariyasiga  qanchalik  muvofiq  fikr 

yuritganliklari  bilan  belgilandi.  Agar  nomuvofiq  bo‘lsa,  demak,  “reaksion”.  Ular 

nazarida, o‘tmishning eng “progressiv” allomalari ham, ayniqsa SHarqdan bo‘lsa, 

“sinflar  kurashining”  mohiyatiga  etib  bormagan.  Jumladan,”sotsialistik  realizm” 

nazariyotchilari  Alisher  Navoiy  tafakkurini  ham  bu  qusurdan  xoli  emas,  deb 

hisoblashgan.  U  “zolim  podshohlar”  va  “riyokor  shayxlar”  ni  qoralagani  - 

nihoyatda  “progressiv”  hodisa  sanalsa-da,  ammo  jamiyatdagi  ikki  muxolif  sinf, 

deylik,  feodallar va dehqonlar orasidagi  “murosasiz  ziddiyat”ni  to‘g‘ri ochib bera 

olmagani  -  buyuk  shoir  tafakkuridagi  noqislik  sifatida  baholangan.  Aslida 

aqlimizni  peshlab,  insonlar  jamiyatini  Yusuf  Xos  Hojib,  Alisher  Navoiy  kabi 

buyuk  allomalarimiz  tushunganidek  tushunsak  edi  -  allaqachonlar  ko‘p 

muammolarimiz  echilgan  bo‘lur  edi.  Buyuk  ajdodlarimizning  ma’naviy  merosi 

tuganmas  xazinadir.  Ularda  nafaqat  bir  inson,  balki  butun  insoniyat  o‘tmishi, 

buguni va kelajagi yaxlit namoyon bo‘lgan.  

Qarama-qarshiliklar  birligi  va  kurashini  voqelik  mohiyatining  o‘zak  qonuni 

sifatida  idrok  etilishi  barcha  narsa-hodisalar  mohiyatini  juftlikda  ko‘rib,  ularni 

albatta  bir-biri  bilan  cheksiz  kurash  holatida  tasavvur  qilishga  olib  keladi. 

Nazariyada, albatta, zid tomonlar bir -birini taqozo qilishi tan olinadi, ammo inson 

faol zot, u bir ishni boshlasa, nihoyasiga etkazmay qo‘ymaydi: hayotning mohiyati 

kurashmi - demak, kurashni boshlab, oxirigacha olib borish kerak, ya’ni muxolifni 

butkul  mahv  etish  (yo‘q  qilib  tashlash)  kerak.  Agar  muxolif  tomon  kurashni 

hayotning mohiyati deb bilmasa, badtar bo‘lsin, uni engish qaytaga osonroq.  

Fuqarolar  jamiyatining  asosiy  xususiyati  -  ijtimoiy  uyg‘unlikdir.  Ijtimoiy 

uyg‘unlik  esa  insonlarning  bir-birini  tushunishi  bilan  bo‘ladi.  Kommunistik 

g‘oyaning  eng  katta  kamchiligi  ham  turli  ijtimoiy  toifalar  tabiatidagi  o‘ziga 

xosliklarni  anglab  etishga  hafsala  qilmay,  murakkab  voqelikni  faqat  ikki  sinf 

orasidagi ayovsiz kurash sifatida talqin etganligi bo‘ldi.  

---

41 

Asli  hayotda  sinflar  emas,  turli  ijtimoiy  toifalar  mavjud.  Ularning  har  biri 

jamiyatda  o‘z  aniq  maqom  va  mavqeiga  ega.  Shunga  yarasha  har  birining  o‘z 

tabiati,  ehtiyojlari,  burch  va  vazifalari,  o‘z  ma’naviy  olami  mavjud.  Alisher 

Navoiyning “Lison ut-tayr”, “Mahbub ul-qulub” asarlariga murojaat qilsak, bunga 

yaqqol ishonch hosil qilamiz. 

“Lison  ut-tayr”  badiiy  asar,  shu  sababli  undagi  g‘oya  ilmiy  tahlil  emas, 

ramziy  ishoralar  vositasida  bayon  etilgan.  O‘ttiz  qush  (Simurg‘)  timsoli 

jamiyatdagi  ijtimoiy  toifalarning  ko‘pligi  va  rang-barangligiga  ishora.  Ular 

barchasi bir bo‘lib, yaxlit voqelikni tashkil etadi. Navoiy “Mahbub ul-qulub” da bu 

qarashni  bevosita,  ochiq  ijtimoiy  tahlil  orqali  ifodalagan.  Unda  o‘sha  davr 

jamiyatiga  xos  qirq  toifaga  ta’rif  beriladi  va  ularning  turli  jihatlari  mukammal 

tavsiflanadi. Har birining tabiatidagi fazilat va qusurlar xolis ochib tashlanadi.

32

 

Turkiy  tildagi  mumtoz  adabiyot  ijtimoiy  masalalarga  doimo  jiddiy  e’tibor 

berib  kelgan.  Biz  toshbitiklar  va  Yusuf  Xos  Hojib  asaridan  buni  yaxshi  bilamiz. 

Ammo  Nizomiy  “Xamsa”sidan  boshlangan  badiiy  tafakkurning  murakkab 

izlanishlari  ijtimoiy  mavzuni  -  davlat,  jamiyat  va  shaxs  ma’naviyati  orasidan 

uyg‘unlik masalasini benihoya teran tahlil qilib berdi va bu tahlil Alisher Navoiy 

ijodiga  kelib  aytish  mumkinki,  bir  millat  yoki  mintaqa  emas,  xatto  jahon  ahli 

ma’naviyati  rivojida  butkul  yangi,  yuksak  kamolot  bosqichini  mukammal 

namoyon  qildi.  Navoiyning  butun  merosi  -  devonlaridagi  g‘azal,  qit’a,  qasida, 

tarje’band  va  soqiynomalar,  dostonlari  va  nasriy  asarlari,  ilmiy  ijodi  -  barchasi 

yaxlit bir manzara - Navoiy davridan bir necha asrlar keyin - bizning zamonamizda 

voqelikka  aylanishi  mumkin  bo‘lgan  Yangi  bir  ijtimoiy  -  ma’naviy  uyg‘unlikdan 

bashorat  qiladi.  Qonun  ustuvorligiga  asoslangan,  haqiqiy  fuqarolar  jamiyati  desa 

arziydigan,  tom  ma’noda  ijtimoiy  adolat  va  xalq  hokimiyati  amal  qilayotgan, 

davlat,  jamiyat,  xalq  ma’naviyatining  yuksak  uyg‘unligi  asoslari  bundan  500  yil 

ilgari  shu  daraja  yorqin  tasavvur  etilgani  va  badiiy  ifodalab  berilgani  insonni 

hayratga solmay iloji yo‘q.  

Navoiy yaratgan uyg‘un jamiyat manzarasi qanday belgilarga ega? 

                                                           

32

 Алишер Навоий. Лисон ут-тайр. –Тошкент: 1991. –Б.83. 

---

42 

Avvalo, bu manzara xayoliy (utopik) emas, voqe’ asosga qurilgan manzaradir. 

Ikkinchidan,  bu  manzara  moddiy  tenglik  va  behisob  to‘kinchilik  holati  emas,

 

ma’naviy  voqelikdir.  Uchinchidan,  Navoiy  yaratgan  ijtimoiy-ma’naviy  uyg‘unlik 

manzarasi  zo‘rlik,  muayyan  kichik  bir  guruhning  zo‘ravonligi  yo‘li  bilan  joriy 

etilgan  majburiy  tenglik  jamoasi  emas,  umumbashariyatning  cheksiz  adashuvlar, 

og‘ir  mashaqqat  va  iztiroblararo  necha  asrlar  davomida  asta-sekin  va  ixtiyoriy 

erishgan  ma’naviy  kamolot  holatidir.  Unda  hali  ham  adashuvlar,  qiyinchiliklar, 

iztiroblar,  yo‘qotishlar  bo‘lishi  mumkin,  ammo  bahamjihatlik,  insonlarning  bir-

birini tushunishga intilishi oxir-natijada g‘olib chiqish ehtimoli kengaygan, shunga 

muvofiq  ma’naviy  muhit  shakllangan.  Bu  jamiyatda  mulkdor  ham  bor,  mulksiz 

ham, ammo har ikkovi ham o‘z ixtiyori bilan ushbu holatni kasb etgan. 

Bu jamiyatning har bir a’zosi o‘zligini anglab etgan, o‘z mavqeiga ega: davlat 

arbobi ham, olim ham, dehqon ham, savdogar ham; go‘dak ham, keksa ham; erkak 

ham, ayol ham. Hech kim bir-biriga xasad qilmaydi, qo‘lidan kelmagan yumushga 

da’vo  qilmaydi,  o‘z  yukini  boshqaga  ag‘darmaydi,  ko‘tara  olmaydigan  yukni 

elkaga olishga behuda urinmaydi. 

Chunki  insonlarda  borliqning  Oliy  Haqiqatini  tushunish  bor,  unga  cheksiz 

intilish bor, nafaqat aql, balki butun vujud bilan, butun ehtiros bilan anglab etilgan 

imon,  e’tiqod  bor.  Bu  e’tiqod  barchada  bir  xil  tusda  emas,  ya’ni  yagona 

mafkuraning  yalpi  hukmronligi  tarzida  emas,  balki  o‘zaro  mehr,  bir-birini 

tushunish  va  Haqqa  intilishdagi  samimiyat  zaminida  shakllangandir.  Rioya, 

andisha,  mehr-oqibat,  hilm  (muomalada  halimlik),  sabr-toqat  va  Oliy  Haqiqat 

oldidagi  mas’uliyat  hissi  ushbu  e’tiqodning  mevalaridir.  Bu  jamiyat  kishilari 

go‘zallikka  intiladilar,  ammo  poklikka xiyonat  etmaydilar;  fidoiylikka ular qodir, 

ammo  mutaassiblik  ularga  begona;  har  bir  kishiga  yuksak  ehtirom  bilan 

yondoshadilar,  ammo  hech  kimga  tilyog‘lamalik  qilmaydilar;  har  bir  shaxs  o‘z 

qadrini  biladi,  ammo  takabburlikni  bilmaydi;  ular  har  biri  o‘z  e’tiqodiga  sodiq, 

ammo birovni nodon deb o‘ylamaydi, ular qalbida ehtiros jo‘sh uradi, ammo ular 

ehtiroslarning  quli  emas;  ular  aqlli,  ammo  makkorlikdan  or  qiladilar.  Bunday 

xislatlarni  cheksiz  sanash  mumkin,  ammo  Navoiy  yaratgan  bu  manzarani  yaqqol 

---

43 

ko‘rish uchun nima talab etiladi, shoir o‘zi bu darajada bashoratga qanday erisha 

olgan?  -  degan  savol  tug‘ilishi  mumkin.  Sababi  bitta  -  barcha  salaflari  singari 

Alisher  Navoiy  ham  o‘zidan  oldin  yaratilgan  buyuk  ma’naviy  merosni  imkoni 

darajasida  mukammal  o‘zlashtirgan,  faqat  aqli  bilan  emas,  butun  vujudi,  borligi 

bilan,  mehru  samimiyati  bilan  o‘zlashtirgan,  but  imon,  e’tiqod  bilan  Haqiqatni 

izlagan va Haqiqat unga yuz ochgan. Bu Allohning inoyati insonning samimiyati, 

o‘zligini anglashga cheksiz intilishi tufaylidir. Kimki ixlos bilan, imon va e’tiqod 

bilan,  ezgu  niyat  bilan  milliy  va  umumbashariy  ma’naviy  merosni  o‘rganishga, 

uning  mag‘zini  anglab  etishga urinsa, inshoolloh,  unga ham  Haqiqat  jamoli nasib 

bo‘lgusidir. 

Ko‘pincha biz inson yaratuvchi deb gapiramiz, asli yagona yaratuvchi, ya’ni 

yo‘qdan bor qiluvchi Alloh taolodir, insonga esa Alloh yaratgan moddiy ashyolarni 

qayta  ishlab  o‘zgartirish  qobiliyati  berilgan.  Navoiy  nazdida,  dunyoni  obod 

qilishning    ibtidosi  ziroatdadir.  “Mahbub  ul-qulub”ning  bosh  va  suyukli 

qahramonlari,  bizning  tasavvurimizga  ko‘ra,  shoh  va  cultonlar,  munajjim  va 

voizlar  emas,  balki  dehqon  va  darveshdir:  “Dehqonki,  dona  sochar,  erni  yormoq 

bila  rizq  yo‘lin  ochar...”

33

  Dunyoga  dil  ko‘zi  bilan  qarashni  o‘rgangan  shoir 

dehqonni  Odam  atoga,  o‘zgalarni  uning  qaramog‘idagi  farzandlarga  o‘xshatadi, 

olamning  obodligini  dehqon  mehnatidan  deb  hisoblaydi.  Tabiatdagi  juda  ko‘p 

jonzotlar ham dehqon mehnati samaralaridan bahramand bo‘ladilar. Chorvador va 

bog‘bon  ham  asli  shu  toifadan.  Shoir  ta’kidicha,  ular  insonlar  jamiyatining  asos-

zamirini tashkil etuvchi toifadir. Bu toifaning yana bir buyuk fazilati - insonlar va 

tabiat orasidagi muvozanatni saqlashda ko‘rinadi. 

Qadim  ajdodlarimizning  “Avesto”  kitobida  tabarruk  hisoblangan  zamin 

ayolga  qiyos  etiladi,  uni  erkalash,  parvarish  etish  ulug‘  va  muqaddas  yumush 

sifatida  dehqon  zimmasiga  yuklanadi.  Ajdodlarimiz  o‘zligini  tanigandan  boshlab 

er,  suv  va  olovni  ulug‘laganlar  va  dastlabki  ikkisini  pok  saqlash,  ezgu  niyatlarda 

istifoda etish dehqon uchun ham huquq, ham mas’uliyat sanalgan. 

                                                           

33

 Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 14-жилд. –Тошкент: Фан, 1998. –Б.37 

---

44 

Mutafakkir adib jamiyatdagi yana bir toifaga - darveshlarga ham alohida mehr 

ko‘rgazgan. Afsuski, mustaqillikkacha o‘tgan 70 yil davomida Navoiy asarlaridagi 

ayrim  mafkurachilarga  ma’qul  kelmagan  jihatlar  ko‘plab  nashrlardan  ayovsiz 

qirqib  tashlanardi.  Jumladan,  “Darveshlar  zikrida”  deb  nomlangan  1-bo‘limning 

40-fasli  ham  shoirning  15-jildli  “Asarlar”  to‘plamidan  “tushib”  qolgan.  Holbuki, 

Navoiy  bu  toifa  misolida  haqiqiy  ziyoli  qiyofasini  yaratadi.  Haqiqiy  ziyoli,  ya’ni 

darvesh  elga  faqat  ma’rifat,  ilm  nurini  tarqatish  bilan  kifoyalanmaydi,  insonlar 

diliga  poklik,  mehr-oqibat,  ezgulikka  intiqlik,  o‘z-o‘zini  anglash  tuyg‘ularini 

singdiradi:

 

“Ichi  tashi  bilan  muvofiq,  balki  arig‘roq  (pokroq),  botini  zohir  bila 

musoviy  (teng  muvozanatda),  balki  yorug‘roq...”  Albatta,  moddiy  va  ma’naviy 

qiyofa  doim  mutanosib  bo‘lavermaydi:  “Darvesh  to‘ni  yirtuq,  andoq  turur  kim, 

ganj (xazina) makoni buzuq”.

34

 

Forobiy,  Beruniy,  Ibn  Sinolar  hukmdorni  faylasuf  bo‘lishga  da’vat  qilgan 

bo‘lsalar,  Navoiy  o‘z  asarlarida  Husayn  Boyqoroni  “darvesh-shoh“  bo‘lishga 

undagan.  O‘sha  zamonda  darveshlar  deganda  ko‘proq  so‘fiylar,  tasavvuf  ahli 

tushunilgan.  Ularning  yaratuvchiligi,  avvalo  ruhiy  ogohlik,  ma’naviy  poklik 

timsollarini o‘zliklarida tirik tajassum etishlari bilan bog‘liq bo‘lgan. SHu bois ular 

-  ma’no  (ya’ni,  Haq  mohiyatidan  ogohlikka  intilish)  va  safo  (poklikka,  ma’naviy 

qusurlarni  engib  o‘tishga  jahd  qilish)  ahli  sifatida  ulug‘langanlar.  Alisher 

Navoiyning asl darveshlar - ma’no va safo, ziyo va ishq ahli - haqidagi mukammal 

kitobi  “Nasoimul-muhabbat  min  shamoimul-futuvva”dir.