O‘ zbekiston respublikasi oliy va o‘ rta max sus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

1.3. 
O‘
zbekistonda bank auditining huquqiy iqtisodiy asoslari 
va rivojlanishi 
 
«Banklar  va  bank  faoliyati  to‘g‘risida»gi  qonunning  «Banklarda 
hisob yuritish va hisobot, banklarni nazorat qilish» deb nom
langan VI-
bobida  banklarda  buxgalteriya  hisobi  yuritish  va  hisobot  qoidalari 
Markaziy  bank  tomonidan 
O‘
zbekiston  Respublikasining  qonun 
hujjatlari va xalqaro standartlarga muvofiq belgilanishi, Markaziy bank 
qonun  hujjatlariga  muvofiq  banklar  faoliyatini  nazorat  qilib  borishi 
aytilgan.  Qonunning  43-moddasi  butunlay  auditga  ba
g‘
ishlanib,  unda 
shunday  deyiladi:  «Banklarning  faoliyati  qonun  hujjatlariga  muvofiq 
auditorlik  tekshirishlarini  amalga  oshirish  uchun  litsenziyaga  ega 
b
o‘
lgan  auditorlar  tomonidan  har  yili  tekshirib  turilishi  lozim.  Audit, 
xususan,  kapitalning  yetarliligini  baholash,  ssudalarni  tasniflash, 
ssudalar  b
o‘
yicha  zararlarni  qoplash,  riskni  va  likvidlilikni 
o‘
lchashni 
o‘
z  ichiga  oladi.  Banklar  qonun  hujjatlariga  muvofiq  ichki  auditorlik 
dastur
larini ishlab chiqishlari va amalga oshirishlari ham shart».
 
 

---

18 
 
O‘zbekistonda  bank  auditiga  bunchalik  katta  e’tibor 
qaratilayotganining 
o‘
z  sabablari  bor.  Chunki  davlat  nazorati 
organlarining tijorat banklarining operatsiyalarni 
o‘
tkazish va ularning 
hisobini  rasmiy  jihatdan  olib  borishiga  q
o‘
yiladigan  barcha  talablarga 
rioya  etilishi  mamlakat  kredit  tizimining  sifati  va  ishonchliligini 
ta’minlaydi.  Bu  talablar,  birinchi  navbatda,  banklarga  jalb  etilgan 
omonatchilar  va  mulkdorlar  kapitalining  y
o‘
qotishlar  riskini  bartaraf 
etish  yoki  uni  eng  past  darajaga  tushirish  sharti  bilan  bank 
operatsiyalarining  daromadlili
gini  maqbul  darajada  ta’minlashga 
qaratilgan. 
Agar  biz  jahon  mamlakatlari  kredit  tizimining  tarixiy  rivojiga 
nazar solsak, bank va ular mijozlarining k
o‘
p bor xonavayron b
o‘
lganiga 
guvoh  b
o‘
lamiz.  Shu  bois  ular  faoliyati  ustidan 
O‘
zbekistonda  davlat 
nazorati 
o‘
rnatilishi  zarurligini  tushunishga  olib  keldi.  Misol  uchun, 
1929-1933  yillarda  r
o‘
y  bergan  buyuk    inqiroz  AQSh  iqtisodiyotiga 
katta zarba berdi. Bu h
olni tahlil etgan «The VapKeg» jurnali quyidagi 
xulosani chiqaradi: 
“
Amerika bank tashkilotining qoniqarsiz ahvoli va 
uni  keskin 
o‘
zgartirish  zarurati  shunda  b
o‘
ldiki,  bu  tizim  tadbirkorlik 
hamjamiyatiga  ham,  alohida  shaxsga  ham  xizmat  qila  olsin
ˮ
.  Inqiroz 
quyidagilarni oshkor etdi
4
: 
1. Amerika banklari tashkilotining noso
g‘
lom tabiati banklarning 
turli sabablar bilan xonavayron b
o‘
lishiga olib keldi. 
2.  Amerika  bank  tizimi  iqtisodiy  inqiroz  va  stresslar  paytida 
jamiyat manfaatlarini ta’minlashga noqobil
 b
o‘
lib chiqdi. 
3.  Federal  Rezerv  Tizimi  (
o‘
sha  davrda,  inqiroz  paytida)  pul 
bozorini nazorat ham, muvofiqlashtira ham olmadi. 
AQShning  «
buyuk 
inqiroz»  yillaridagi  audit  va  bank  nazorati 
tahlili  sohadagi  ishlarni  butunlay  qayta  k
o‘
rib  chiqishga  olib  keldi. 
Prezident 
F.Ruzvelt 
boshchiligidagi 
hukumat 
bank 
tizimini 
markazlashtirish  siyosatini  yuritdi  va  bu  siyosat  mamlakatda  bank 
nazorati  va  auditini  yangi  bosqichga  olib  chiqdi.  Keyinchalik 
depozitlarni  su
g‘
urtalash  siyosatining  kengayib  borishi  AQSh  moliya 
tarixida banklarni Umumfederal nazorati ostiga olish imkonini berdi
5
. 
 
                                                           
4
 http://economic-definition.com/Economic_Crisis/Velikaya_depressiya_Great_Depression 
5
 
И А
.
Дьяконова  «Американский аудит в годы «великого кризиса»  Бизнес и банки , 1999 г , ноябрь, №44
 

---

19 
 
Umuman  olganda,  «buyuk  inqiroz»dan  keyingi  yillarda  ham 
moliyaviy  b
o‘
ronlar  u  yoki  bu  mamlakatda  turli  shakllarda  yuz  berib 
turdi va ularning tahlili hamda jahon iqtisodiyotining integratsiyalashuv 
jarayoni  banklar  ustidan  maxsus  davlat  nazoratining 
o‘
rnatilishi  va 
kuchaytirilishini  tushunishga  olib  keldi.  Bu  sohadagi  tajribalarni 
umumlashtirish,  muvofiqlashtirish  maqsadida  1975-yili  Bank  nazorati 
b
o‘
yicha. Bazel komiteti tuzildi. 
O‘
zbekiston ham bu komitetga 1995-
yildan buyon a’zo bo‘
lib kirgan. 
1992-yil  9-
dekabrda  respublikamizda  “Audit
orlik  faoliyati 
t
o‘g‘risida”gi  qonun  qabul  qilinib,  2000
-yil  20-mayda  qayta  nashr 
qilinadi.  Qonunda  auditorlik  faoliyati,  auditorlarning  huquq  va 
majburiyatlari, turlari, prinsiplari t
o‘
liq yoritiladi. Banklarni va boshqa 
kredit  tashkilotlarini  auditorlik  tekshiruvidan 
o‘
tkazishning 
o‘
ziga  xos 
jihatlari 
O‘
zbekiston  Respublikasining  Markaziy  banki  tomonidan 
belgilanadi.  
2000-yil 4-noyabrda 982-sonli 
O‘
zbekiston Respublikasi Markaziy 
banki  tomonidan  «O‘
zbekiston  Respublikasida  banklarni  auditorlik 
tekshiruvi t
o‘g‘risida»gi
 nizom qabul qilinadi. 2004-yil 20-aprelda 992-
1-sonli 
“Tijorat  banklarining  ichki  auditiga  bank  tomonidan 
q
o‘
yiladigan  talablar  t
o‘g‘
risid
a”gi  nizomga  asosan  barcha  tijorat 
banklarida ichki audit xizmati tashkil etiladi.  
O‘
tgan yillarda mamlakatimizda auditning normativ-huquqiy va 
uslubiy  bazasi  shakllantirildi,  shuningdek,  auditorlik  faoliyatini 
litsenziyalashning soddalashtirilgan va muddatsiz tizimi joriy etildi, bu 
auditorlik  xizmatlari  bozorining  shakllanishiga  va  mahalliy  auditorlik 
tashkilotlari  auditorlik  kompaniyalarining  yirik  xalqaro  tarmoqlariga 
kirishini ta’minlashga imkon yaratdi.
  
19-sentyabr, 2018-yilda 
O‘
zbekiston Respublikasi Prezidentining 
PQ-3946 
“O‘
zbekiston  Respublikasida  auditorlik  faoliyatini  yanada 
rivojlantirish chora-tadbirlari t
o‘g‘risida”gi qarori qabul qilindi. 
 
Respublikamizda  auditorlik  faoliyatining  yanada  rivojlanishiga 
t
o‘
sqinlik  qilayotgan  muammo  va  kamchiliklar,  korporativ  boshqaruv 
sifatini oshirish uchun auditorlik xizmatlarining ahamiyatini oshirishga 
qaratilgan muhim vazifalar belgilab berilgan.  

 
O‘
zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 4-apreldagi 
PQ-615- 
“Auditorlik  tashkilotlari  faoliyatini  y
anada  takomillashtirish 

---

20 
 
hamda ular k
o‘
rsatayotgan xizmatlar sifati uchun javobgarlikni oshirish 
t
o‘g‘risida” qarori qabul qilinadi:
 

 
auditorlik  tashkilotlari  ochiq  aksiyadorlik  jamiyati  shaklidan 
tashqari  barcha  tashkiliy-huquqiy  shaklda  tashkil  etilishi  va  faoliyat 
yuritishi  mumkin,  bunda  ustav  kapitalining  kamida  51  foizi  mazkur 
auditorlik  tashkilotining  bir  yoki  bir  nechta  shtatdagi  auditorlariga 
tegishli  b
o‘
lishi  shart.  Auditor 
o‘
zi  ishlayotgan  faqat  bitta  auditorlik 
tashkilotining ta’sischisi bo‘
lishi mumkin; 

 
auditorlik tashkiloti 
o‘
zining asosiy ish joyi b
o‘
lgan auditorgina 
auditorlik tashkilotining rahbari b
o‘
lishi mumkin;  

 
attestatsiyadan 
o‘
tmagan rahbar ikki yil  mobaynida auditorlik 
tashkiloti rahbari sifatida faoliyat yuritish huquqiga ega emas; 

 
auditorlik 
tekshiruvlari 
turiga 
qarab 
litsenziyalarning 
differensiyalanishi; 

 
faqat  tashabbuskorlik  asosida  auditorlik  tekshiruvini  amalga 
oshiruvchi  auditorlik  tashkilotlari  eng  kam  oylik  ish  haqining  1500 
barobari miqdoridan kam b
o‘
lmagan ustav kapitaliga va shtatida kamida 
2 nafar auditorga ega b
o‘
lishi; 

 
aksiyadorlik  jamiyatlari,  banklar  va  su
g‘
urta  tashkilotlaridan 
tashqari  x
o‘
jalik  yurituvchi  subyektlarda  tashabbuskorlik  asosida  va 
majburiy  auditorlik  tekshiruvlarini  amalga  oshiruvchi  auditorlik 
tashkilotlari eng kam oylik ish haqining 3000 barobari miqdoridan kam 
b
o‘
lmagan  ustav  kapitaliga  va  shtatida  kamida  4  nafar  auditorga, 
ularning bittasi xalqaro buxgalter sertifikatiga ega b
o‘
lishi; 

 
barcha x
o‘
jalik yurituvchi subyektlarda auditorlik tekshiruvini 
o‘
tkazuvchi  auditorlik  tashkilotlari  eng  kam  oylik  ish  haqining  5000 
barobari miqdoridan kam b
o‘
lmagan ustav kapitaliga va shtatida kamida 
6  nafar  auditorga,  ularning  ikkitasi  xalqaro  buxgalter  sertifikatiga  ega 
b
o‘
lishi shart; 

 
auditorlik tashkilotiga uning shtatidagi auditorlarning eng kam 
soniga nisbatan q
o‘
yilgan talabi mazkur auditorlik tashkiloti asosiy ish 
joyi  hisoblangan  auditorlik  shtati  auditorlarning  belgilangan  eng  kam 
soni bilan t
o‘
liq t
o‘
ldirilishini nazarda tutadi; 

 
auditorlik  tashkiloti  ustav  kapitalining  kamida  ellik  foizi 
muassislar  (ishtirokchilar)ning  pul  mabla
g‘
laridan,  qolgan  qismi  esa 

---

21 
 
auditorlik 
tashkiloti 
faoliyatini 
amalga 
oshirishda 
bevosita 
foydalaniladigan moddiy boyliklardan shakllantiriladi. 
Bank auditi hozirgi vaqtda banklarning barqarorligini ta
’
minlashda 
alohida 
o‘
rin tutadi. 
“Auditorlik faoliyati to‘g‘
risida
ˮ
gi qonunga k
o‘
ra, 
Banklarni  va  boshqa  kredit  tashkilotlarini  auditorlik  tekshiruvidan 
o‘
tkazishning 
o‘
ziga  xos  jihatlari 
O‘
zbekiston  Respublikasining 
Markaziy 
banki 
tomonidan 
belgilanadi. 
Agar 
O‘
zbekiston 
Respublikasining xalqaro shartnomasida 
O‘
zbekiston Respublikasining 
auditorlik faoliyati t
o‘g‘
risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilganidan 
boshqacha  qoidalar  belgilangan  b
o‘
lsa,  xalqaro  shartnoma  qoidalari 
q
o‘
llaniladi. Markaziy bank tomonidan beriladigan, banklarni tekshirish 
huquqini  beruvchi  malaka  sertifikatiga  ega  kamida  ikki  nafar  auditori 
bor  auditorlik  tashkilotlariga  banklarni  tekshirish  huquqini  beruvchi 
sertifikat muddatsiz beriladi