«Noqobil o‘qituvchi haqiqatni shunchaki aytadi-qo‘yadi, yaxshisi esa uni topishga o‘rgatadi» A. F

«Noqobil o‘qituvchi haqiqatni shunchaki aytadi-qo‘yadi, yaxshisi esa uni topishga o‘rgatadi» A.F.Disterveg — nemis pedagogi
KIRISH 0 ‘zining mustaqil ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish yo'lini tanlab olgan 0 ‘zbekiston Respublikasi ta ’lim sohasini ham sobit qadam - lik bilan isloh qilib bormoqda. Ayniqsa, “T a’lim to'g‘risida”gi Q onun va “ Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qabul qilingach, bu boradagi ishlar keng koMamga erishdi. Ushbu hujjatlarning talablari asosida bilim va kasb-hunar egallashga bo‘lgan e’tibor kuchayib ketdi.Shu tufayli ta’lim-tarbiya tizimiga yangicha ilmiy-uslubiy yondashuvlar kirib kela boshladi. Bu yondashuvlar, o ‘z navbatida, o'quv jarayonining turli tashkiliy va metodik jamg'armalarida muayyan ijobiy o'zgarishlami sodir etadi, albatta. Ularning ko'pchiligi pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat bilan uzviybogMiq o‘zgarishlardir. Olquv faoliyati — bu keng ma’noda inson faoliyatining m uayyan maqsadlar yo'nalishida namoyon boiishidir. Bu faoliyat faqat insoniyat jamiyatida amalga oshirilishi sababli, u nafaqat har bir insonning, balki butun jamiyatning manfaatlari va maqsadlariga xizmat qiladi. «^_ 0 ‘quv faoliyati-bu insonda muvafifaqiyatli mehnat faoliyatini amalga oshirish imkoniyatini ta’minlash maqsadida uni o‘qitish hamda tarbiyalashga qaratilgan maqsadli faoliyatdir. Ushbu jarayonning mohiyati inson tomonidan to‘plangan taj'riba, bilimlar, malaka va ko'nikmalar shaklida o ‘zgartirish hamda uni o ‘sib kelayotgan avlodga berishdan iborat. O'quv faoliyati insonning individual rivojlanishi bilan uzviy bog‘liq va uning hamma fazalarda-bolalikdan boshiab, to ulg‘aygan davrigacha mavjud bo‘ladi. Shuning uchun tarixiy ijtimoiy hodisa hisoblanmish o‘quv jarayoni o‘z rivojlanish tarixiga eg a/^
har bir jamiyatning kelajagi uning ajralmas qismi bo'lgan ta’lim tizimining qay darajada rivojlanganligi bilan belgilanadi. Mustaqillikni mustahkamlashning strategik yoiida og'ishmay davom etayotgan va iqtisodiyotni erkinlashtirish yo'liga kirib borayotgan mamlakatimizda ta’lim tizimini isloh qilish, unga rivojlangan mamlakatlarning ilg'or texnologiyalarini joriy qilish, milliy qadriyatlarimizni singdirgan holda ta’limni taslikil etish, bu jarawww.ziyouz.com kutubxonasi yonni puxta va samarali amalga oshirish ishlari bugungi kunda davlat siyosati darajasiga ko'tarildi.pfamlakatimizda uzluksiz ta’lim tizimini isloh qilishning tashkiliy, ilmiy va metodik asoslari yaratildi, asosiy rnaqsad esa komil inson va yetuk malakali raqobatbardosh mutaxassislar tayyorlash, deb belgilandi. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ning asosiy tarkibiy qismlarini shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta’lim, fan va ishlab chiqarish tashkU etib, ular o‘zaro bog'liq holda namoyon bo'ladi. Mazkur hujjat talablarini amalga oshirish esa ta ’lim tizimini tubdan qayta qurishni, ya’ni xalq ta’limi taraqqiyotining konseptual qoidalarini qayta ko‘rib chiqishni va uni qisqa vaqt ichida ijobiy hal qilishni taqozo etadi. Bu vazifalarning hal etilishi jahon ilmiy jamg'armasidagi juda katta hajmli axborot fondidan nimani ajratib olish, qancha va qanday o'qitish masalalarining yechimi bilan bevosita bogMiqdir. Ana shu kesimda ta’lim texnologiyalarini joriy etish bilan aloqador zamonaviy muammolar oydinlashadi. Qolaversa, ushbu yo'nalishdagi ishlarni yanada kengroq davom ettirishni davr taqozo etmoqda. Pedagogik ta’lim amaliyotida kasbiy tayyorgarlik bilan bog‘liq ayrim masalalaming o‘z aksini yaxshi topmaganligi ham tegishli o'qitish metodikalarining takomillashuvini dolzarb masalaga aylantirib qo'ym oqdq
―Kimyo o‘z qo‘llarini inson ehtiyoji
uchun zarur bo‘lgan hamma yerga
cho‘zmoqda, qayerga qaramaylik, qayerga
nazar tashlamaylik, hamma joyda kimyoning
tadbiq etilishidan qo‘lga kiritilayotgan
yutuqlar namoyon bo‘ladi.‖
M.V.Lomonosov, 1751-yil
SO‘Z BOSHI
Kimyoni o‘qitishda zamonaviy texnologiyalar fanini kimyo o‘qitish
metodikasi bakalavriat ta`lim yo‘nalishidagi talabalarga mo‘ljallangan bo‘lib,
ushbu dastur bo‘lg‘usi kimyo o‘qituvchilarining kasbiy tayyorgarligiga zamin
tayyorlaydigan kimyoni o‘qitishning zamonaviy texnologiyalari va o‘quvtarbiya jarayonini loyihalashtirish mazmunini o‘zida ifoda etadi.
Shuningdek, bo'lаjаk kimyo o'qituvchilаrni kimyo fаnini innоvаtsiоn vа
ахbоrоt tехnоlоgiyalаri аsоsidа o‘qitishgа tаyyorlаsh, talabalarni nazariy
bilimlar, amaliy ko‗nikmalar, kimyoviy hodisa va jarayonlarga uslubiy hamda
kompitensiyaviy yondashuv, ilmiy dunyoqarashini shakllantirish vazifalarini
bajaradi.
Kimyoni o‘qitishda zamonaviy texnologiyalar fanini bo‘lajak kimyo fani
o‘qituvchilariga:
 kimyo fanining asosiy maqsadi va tushunchalari;
 kimyo fаnlаrini o'qitishning tа'lim-tаrbiyaviy vа rivоjlаntiruvchi funksiyalаrini;
 kimyoning tаkоmillаshtirilgаn аn‘аnаviy mеtоdlаrini o‘ziga xosligi haqida
tasavvurga ega bo‘lishi;
 kimyoni o‘qitishdа zamonaviy tеxnоlоgiyalаr аsоsidа dаrs o'tish mеtоdikаsi
 kimyoviy tаjribаlаr o'tkаzish bilimigа egа bo'lishi tаlаb etilаdi;
 tаjribаlаr o‘tkаzishning dеmоnstrаtsiоnligi ko`rinishini o‘ziga xosligi;
 kimyoni o‘qitishda darsdan tashqari ishlar va sinfdan tashqari
mashg‘ulotlarda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanishni
loyihalashtirish, usullari haqida bilishi va ulardan foydalana olishi;
 kimyodan ekskursiyalarda o‘quvchilarda bilish faoliyatini faollashtirishni
loyihalashtirish;
 kimyoning dоlzаrb mаsаlаlаrini ilg'аy оlishi vа o'quvchilаrgа yеtаkаzа
оlish mаlаkаsigа egа bo'lishi kеrаk ekanligini o‘rgatadi.
Kimyoni o‘qitishda zamonaviy texnologiyalari fani 6–7 semestrda
o‘qitiladi o‘quv rejadan o‘rin olgan fanlar, shuningdek, «Kimyo o‘qitish
metodikasi», «Umumiy pedagogika», «Umumiy psixologiya» o‘quv fanlarining
nazariy va amaliy xulosalariga asoslanadi. Talabalar pedagogik
texnologiyalardan ta‘lim-tarbiya jarayonida foydalanishi uchun avvalo mazkur
kurs mashg‘ulotlarida axborot va pedagogik texnologiyalarni uyg‘unlashgan
holda tashkil etishi zarur.
5
Ushbu o‘quv qo‘llanma darsni axborot texnologiyalari va zamonaviy
pedagogik texnologiyalar uyg‘unlashgan holda tashkil etish kimyoni o‘qitishda
pedagogik texnologiyalardan foydalanish va ta‘lim jarayonini loyihalashtirish
uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma, malakalarni tarkib toptirish imkoniyatini
beradi.
Kimyoni o‘qitishda zamonaviy texnologiyalari fani bo‘lg‘usi kimyo
o‘qituvchilarining metodik tayyorgarligini orttirishga zamin tayyorlaydi.
Kimyo o‘qituvchisi o‘zining pedagogik faoliyatida pedagogik zamonaviy
texnologiyalardan foydalanish uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma va
malakalar va komptensiyani egallagan bo‘lishi shart.
Talabalar pedagogik texnologiyalardan ta‘lim-tarbiya jarayonida
foydalanishi uchun avvalo axborot va pedagogik texnologiyalarni
uyg‘unlashgan holda tashkil eta olishi zarur. Ushbu o‘quv qo‘llanma darsni
axborot texnologiyalari va zamonaviy pedagogik texnologiyalar uyg‘unlashgan
holda tashkil etish, kimyoni o‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan
foydalanish uchun zarur bo‘lgan bilim, ko‘nikma, malakalarni tarkib toptirish
imkoniyatini beradi.
Xulosa qilib aytganda o‘quv qo‘llanma talabalarga yuqori ilmiy-pedagogik
darajada dars berish, muammoli ma‘ruzalar o‗qish, darslarni savol-javob tarzida
qiziqarli tashkil qilish, ilg‗or pedagogik texnologiyalardan va multimedia
vositalaridan foydalanish, tinglovchilarni undaydigan, o‗ylantiradigan
muammolarni ular oldiga qo‗yish, talabchanlik, tinglovchilar bilan individual
ishlash, erkin muloqot yuritishga, ilmiy izlanishga jalb qilish.

Kimyo
10 – sinf

1 – nazorat ishi .
Yozma ish .

1 . Metilamin tarkibidagi (CH₃NH₂) uglerod va azot atomlarining oksidlanish darajasini mos ravishda toping .

2 . Tetraxlor metan (CCL₄) tarkibidagi uglerod atomining oksidlanish darajasini toping .
3 . Metiletilamin CH₃ (C₂H₅) NH molekulasida nechta ,,B” sigma bog’lar bor ?
4 . Quyidagi moddalarda qaysi izomeriya turi kuzatiladi ?
1) CH₃ – CH₂ – CH₂ – CH₂ – CH₃ va CH₃ – CH(CH₃) – CH₂ – CH₃
2) CH₂=C(CH₃) – CH₂ – CH₃ va CH₃ – C(CH₃) = CH – CH₃
3) CH₃ – CH₂ – C_(H)^(O) va CH₃ – C_(O) – CH₃
4) C_CH3^H = C_CH3^H va C_CH3^H = C_H^CH3
5 . Geometrik (sis – trans – ) izmoeriya hosil bo’lishida qaysi bog’ qantnashadi ?

2 – nazorat ishi .

Yozma ish .

1 . Quyidagi moddalarning ratsional nomenklaturada nomlang .

1) CH₃ – CH_CH3 – CH₂ – CH₃
2) CH₃ – C_CH3^CH3 – CH₂ – CH₃
3) CH₃ – CH_CH3 – C_CH3^CH3 – CH₂ – CH₃
2 . Tarkibida 82,75 % uglerod (massa jihatidan) bor bo’lgan alkanni emperik formulasini aniqlang .
3 . Quyidagi moddalarni sistematik nomenklaturada nomlang .
1) CH₃ – CH_CH3 – CH₂ – CH_CH3 – CH₃
2) CH₃ – C_CH3^CH3 – CH₂ – CH₃
3) CH₃ – C_CH3^CH3 – CH^CH3 – CH₂ – CH₃
4 . Siklopropan yonishidan 132 g CO₂ va 108 g H₂O hosil bo’lsa, sarflangan kislorod massasini aniqlang .
5 . C₅H₁₀ formulasiga mos keluvchi sikloalkanlar strukturaviy formulasini yozing va nomlang .

3 – nazorat ishi .

Test .

1 . Noma’lum spirtning degidratlanishidan 5,6 g alken va 3,6 g suv hosil bo’lgan bo’lsa, alkenning formulasini aniqlang .

A) C₂H₄ B) C₃H₆ S) C₄H₈ D) C₅H₁₀
2 . Quyidagi berilgan formulalar orasidan alkenlarga tegishli bo’lganini yozing .
A) C₂H₂ B) C₆H₆ S) C₃H₈ D) C₅H₁₀
3 . Buten molekulasi tarkibida ,,B” va ,,B” bog’lar nisbatini toping .
A) 11 : 1 B) 1 : 11 S) 12 : 1 D) 11 : 2
4 . Alkenlarda necha xil izomeriya mavjud ?
A) 4 B) 6 S) 3 D) 2
5 . Quyida berilgan alkenlar orasida geometrik izomeriyaga ega bo’lganlarini toping .
A) penten – 1 B) 2 – metal buten – 1
S) 4 – metilgeksen – 2 D) 3 – metiepenten - 2
6 . Quyida berilgan alkenlar orasida geometrik izomeriyaga ega bo’lganlarini toping .
A) propen B) buten – 1 S) buten – 2 D) penten – 2
7 . Quyidagi uglevodorodlarning qaysi biri penten – 1 gomologik qatoriga muvofiq keladi ?
A) CH₃ – CH₂ – CH₃ B) CH₂ = CH – CH₂ – CH₂ – CH₃
S) C₆H₁₄ D) CH₂ = CH – (CH₂)₂ – CH₂ – CH₃
8 . Alkenlarning umumiy formulasini ko’rsating .
A) C_nH_2n B) C_nH_2n+n S) C_nH_2n-2 D) C_nH_2n+1
9 . Buten – 1 bilan buten – 2 bir – biridan nima bilan farq qiladi ?
A) uglerod atomining soniga qarab
B) uglerod zanjirining tarmoqlanishiga qarab
S) nisbiy molekulyar massasiga qarab
D) qo’sh o’rinlarning joylashish o’rniga (holatiga) qarab
10 . 56 g etilen to’liq yonganda necha litr karbonat angidrid (n.sh.da) hosil bo’ladi .
A) 89,6 l B) 80,5 l S) 95,6 l D) 84,4 l

4 – nazorat ishi .

Test .

1 . Quyidagi qaysi birikmada SP – gibridlanish sodir bo’ladi ?

A) etilen B) osetilen S) benzol D) fuladiyen
2 . Quyidagi reaksiyalarning qaysi biri M.G.Kucherov reaksiyasining tenglamasini ifodalaydi ?
A) CH = CH + HOH ^HG++ (CH₂ = CHOH) CH₂ – CHO
B) CH = CH + (O) HOOC – COOH
S) CH = CH + HCN CH₂ = CH – CN
D) CH = CH + CH = CH CH = C – CH = CH₂
3 . Asetilenning yonish reaksiya termokimyoviy tenglamasi quyidagicha :
2C₂H₂ + 5O₂ 4CO₂ + 2H₂O + 2610 kj . 12 litr C₂H₂ yonganda qancha issiqlik ajraladi ?
A) 55 kj B) 45 kj S) 65,25 kj D) 75,25 kj
4 . Ushbu HC = C – CH = CH₂ uglevodorodning sistematik nomenklatura bo’yicha nomini aniqlang .
A) vinilasetilen B) divinil
S) buten – 1 in – 3 D) butin – 1,3
5 . Quyidagi formulalardan alkinlarga tegishlisini belgilang .
A) C_nH_2n-2 B) C_nH_2n S) C_nH_2n+n D) C_nH_2n+1
6 . Rangsiz, suvda erimaydigan, o’ziga xos hidli suyuqlik . Qaynash harorati past, sovutilganda oson qotib, oq kristall moddaga aylanadi . Ushbu fizik xossa qaysi moddaga taaluqli ?
A) asetilen B) benzol S) spirt D) aldegid
7 . Qaysi qatorda faqat kuchli elektrolitlar keltirilgan ?
1 . CH₃COOH, NH₄OH, HNO₂ 2 . Na₂SO₄, AlCl₃, H₂SO₄
3 . Al(OH)₃, NH₄OH, NaOH 4 . NaCL, HF, Zn(OH)₂
5 . H₂SO₃, NH₄OH, H₂CO₃ 6 . CaCl_2, HNO_3, CuSO₄
A) 1, 3, 5 B) 1, 5 S) 2, 4, 6 D) 2, 6
8 . 300 kPa bosimda, harorat 27 ga teng bo’lgan sharoitda 33,24 l vodorod tarkibidagi molekulalar sonini toping .
A) 24,08 * 10²³ B) 12,04 * 10²³
S) 6,02 * 10²² D) 1,505 * 10²⁴
9 . 10,4 g Al(OH)₃ 25,2 g noma’lum kislota bilan qoldiqsiz reaksiyaga kirishishi ma’lum bo’lsa, noma’lum kislotani toping .
A) H₂SO₄ B) HNO₃ S) H₂CO₃ D) H₂SO₃
10 . Kaliy permanganate molekulasida nechtadan ,,B” va ,,T” bog’lar bo’ladi ?
A) 10 : 6 B) 5 : 3 S) 4 : 2 D) 8 : 4

5 – nazorat ishi .

Yozma ish .

1 . Tabiiy gaz tarkibidagi metanni yoqish uchun 11,2 l (n - sh) kislorod sarflangan bo’lsa, hosil bo’lgan karbonat angidrid gazini aniqlang .

2 . Tarkibi C₅H₁₁OH bo’lgan spirtning barcha izomerlarini yozing va nomlang .
3 . Spirtlarning umumiy yonish formulalaridan foydalanib, quyidagi reaksiyani davom ettiring va tenglashtiring .
C₄H₉OH + O₂ ……………..
4 . Agar 43,4 g etilenglikolga natriy metali (yetarlicha) ta’sir ettirilsa, necha litr (n - sh) gaz ajraladi ?
5 . 2, 3 – dimetil butanol – 2 ning struktura formulasini yozing .

6 – nazorat ishi .

Test .

1 . Glitserin va izopropil spirtning sistematik nomenklatura bo’yicha nomi :

A) propantriol – 1, 2, 3 va propanol – 2 B) propandiol – 1, 2 va propanol – 1 S) propanol – 2 va propantriol – 1, 2, 3 D) etandiol – 1, 2 va propanol – 2
2 . Ko’p atomli spirtlarning qaysi reaktiv yordamida aniqlash mumkin ?
A) bromli suv B) kaliy permanganate ertitmasi
S) yangi cho’ktirilgan Cu(OH)₂ D) ishqor eritmasi
3 . Fenol quyidagi qanday xossalarni namoyon qiladi ?
A) asos B) neytral S) kuchsiz asos D) kuchsiz kislota
4 . Quyidagi qaysi birikmalardan etanol olish mumkin ?
1) benzol 2) etilen 3) glukoza 4) sirka kislota 5) fenol 6) metan
A) 2 va 3 B) 2, 4, 6 S) 1, 3, 5 D) 2, 6
5 . 23 g etanolni yondirish uchun (n – sh. da) necha litr havo kerak ?
A) 1,68 B) 16,8 S) 168 D) 1680
6 . Aldegidlar qanday moddalar bilan reaksiyaga kirishadi ?
2) kaliy sulfat 2) kumush I oksidining ammiakdagi eritmasi
3) vodorod (katalizator) 4) mis (II) – gidroksid
A) 1, 3 B) 2, 3 S) 2, 4 D) 1, 4
7 . Quyidagi formulalardan ketonlarga xos bo’lganlari aniqlang .
A) C_nH_2n B) C_nH_2nO S) C₂H_2n+1OH D) C_nH_2n-2
8 . Ketonlar qaysi guruh moddalari bilan isomer hisoblanadi ?
A) aldegid B) spirt S) alken D) benzol
9 . Tarkibida 16 ta sp³ gibritlangan orbital bo’lgan oddiy efir tarkibidagi uglerod atomlarining massa ulushini (%) hisobida aniqlang .
A) 60 % B) 70 % S) 85 % D) 65 %
10 . Qanday reaksiya eterifikatsiya reaksiyasi deyiladi ?
A) karbon kislotaning spirtlar bilan o’zaro ta’sir reaksiyasi
B) moddalardan suvning ajralib chiqish reaksiyasi
S) murakkab afirlarga ishqorlarning ta’sir reaksiyasi
D) kislotalarning ishqorlar bilan o’zaro ta’sir reaksiyasi

7 – nazorat ishi .

Yozma ish .

1 . HO – CH₂ – CH_NH2 - C_OH^O sirin va HS – CH₂ – CH_NH2 - C_OH^O sistein aminokislotalarining strukturaviy tuzilishini chizing va ular tarkibidagi ,,B” va ,,B” bog’lar sonini aniqlang .

2 . 26,7 g massadagi noma’lum aminokislotaning natriy ishqori bilan reaksiya natijasida 5,4 g suv hosil bo’lsa, shu reaksiyaga kirishgan aminokislotaning nomini aniqlang .
3 . Polizobutanning polimerlanish darajasi 550 ga teng bo’lsa, polimerning molekulyar massasini toping .
4 . 60 g massadagi aminokislotalarning natriy ishqori bilan reaksiyasi natijasida 14,4 l suv hosil bo’lsa, shu reaksiyaga kirishgan aminokislotaning nomini toping .
5 . Quyidagi aminokislotaning sistematik nomenklaturada nomlang .
1) CH₃ – CH₂ – CH₂ – CH₂ – CH_NH2 – C_OH^O
2) CH₃ – CH₂ – CH₂ – CH_NH2 – CH₂ - C_OH^O

8 – nazorat ishi .

Test .

1 . 1824 – yilda F . Vyoler oksalat kislotani qanday moddadan sintez qilib oldi ?

A) ammoniy sianatdan B) ditsiandan S) atsetilendan D)
2 . Izomeriya tushunchasi kimyo faniga kim tomonidan kiritilgan ?
A) Butlerov B) Berselius S) Vyoler D) Zinin
3 . A . M . Butlerov formulasi C₅H₁₂ bo’lgan pentanni o’rganib, shu tarkibga to’g’ri keladigan necha xil modda bo’lishi mumkinligini aniqladi ?
A) 2 B) 3 S) 9 D) 7
4 . Molekuladagi atomlar soni ortib borishi bilan …….
A) izomerlar soni kamayib boradi B) izomerlar soni ortib boradi
S) izomerlar soni o’zgarmaydi D) to’g’ri javob berilmagan
5 . Uglerod atomlarining bir – biri bilan bog’lanib tarmoqlangan yoki tarmoqlanmagan zanjirlarni hosil qilishi qaysi izomeriya turiga xos ?
A) holat izomeriyasi B) geometrik izomeriya
S) tuzilish yoki zanjir D) sinflararo izomeriya
6 . Funksional guruhning asosiy uglerod zanjiridagi boshqa uglerod atomiga bog’lanib kelishi bilan bog’liq izomeriya qanday nomlanadi ?
A) holat izomeriyasi B) geometrik izomeriya
S) tuzilish yoki zanjir D) sinflararo izomeriya
7 . 1861 – yilda rus olimi A . M . Butlerov qanday moddadan shakarsimon moddani oldi ?
A) chumoli kislotadan B) chumoli aldegiddan
S) benzoldan D) sirka kislotadan
8 . Quyida keltirilgan fikrni davom ettiring . Organik birikmalarning suyuqlanish va qaynash harorati anorganik birikmalarga nisbatan …………
A) yuqori B) past
S) farq qilmaydi D) ayrimlari past, ayrimlari yuqori
9 . Faqat alkanlar keltirilgan qatorni ko’rsating .
A) C₂H₄ , C₇H₁₂ , C₆H₁₄ B) C₃H₈ , C₄H₆ , C₂H₂
S) C₄H₁₀ , C₂H₆ , C₅H₁₂ D) C₂H₂ , C₅H₁₂ , C₄H₆
10 . Quyida berilgan formulalar orasidan alkenlarga tegishli bo’lganini toping .
A) C₂H₂ B) C₆H₆ S) C₃H₈ D) C₅H₁₀
Kimyo
11 – sinf
1 – nazorat ishi .
Test .

1 . Tartib raqami 36 ga teng bo’lgan elementlarda nechta to’lgan pog’ona va pog’onachalar bor ?