O‘ zbekiston respublikasi oliy va o‘ rta max sus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

5.3. Tijorat banklari kredit siyosati va uning auditi 
 
Tijorat  banklarida  kredit  operatsiyalari  auditi  kredit  hujjatlari  va 
kreditlashni  tashkil  etish  uchun  tijorat  banki  hamda  uning  filiallariga 
me’yoriy hujjat hisoblangan kredit siyosatini tekshirishdan boshlanadi.
 
Tijorat  banki  kredit  faoliyatini  tashkil  qilish  bank  Kengashi 
tomonidan  tasdiqlangan  kredit  siyosatiga  asosan  amalga  oshiriladi. 
Xalqaro bank amaliyotida bankning kredit operatsiyalari uchun umumiy 
javobgarlik bank direktorlar kengashiga yuklanadi. Direktorlar kengashi 

---

119 
 
kredit  siyosatini  bevosita  amalga  oshirish  bilan  bo
g‘
liq  funksiyalarni 
bankning  quyi  boshqaruv  organlari  zimmasiga  yuklaydi  va  kredit 
siyosatining  umumiy  tamoyillari  va  cheklovlarini  shakllantiradi. 
Rivojlangan  xorijiy  davlatlar,  xususan,  AQSh  va  Germaniya  bank 
amaliyotida yirik banklar kredit siyosati t
o‘g‘
risida yozma memorandum 
ishlab chiqadilar. Memorandumning mazmuni va tarkibi turli banklarda 
turlichadir,  lekin  umumiy 
o‘
xshashliklari  ham  sezilarli  darajada 
mavjuddir. 
Kredit siyosatida eng avvalo umumiy maqsad shakllantiriladi. 
Har qanday kredit siyosati  maqsadi  odatda quyidagilardan iborat 
b
o‘
lishi  kerak:  uzoq  muddatli  investitsiyalardan  aksiyadorlarga  yuqori 
daromad kelishini ta’minlash, likvidlikni saqlab turish, tavakkalchilikni 
diversifikatsiya qilish, siyosat va tadbirlar birligini kafolatlash, qonunlar 
va  me’yoriy  hujjatlarga  rioya  qilish,  hududning  kreditlarga
  b
o‘
lgan 
ehtiyojini qondirish.  
 Kredit siyosatining maqsadlari quyidagilardan iborat b
o‘
ladi: 

 
yuqori sifatli aktivlarni tashkil etish va daromadlikning doimiy 
maqsadli  darajasini  ta’minlash  imkonini  beradigan  tavakkalchilikning 
faqat shunday xarakteriga y
o‘
l q
o‘
yish; 

 
yuqori sifatli kredit portfelini ta’minlovchi kredit xodimlarining 
yuqori malakali jamoasini tashkil qilish; 

 
bankning  strategik  maqsadlariga  muvofiq  keladigan  iqtisodiy 
jihatdan  istiqbolga  ega,  rentabelli  loyihalarni  moliyalashtirish  uchun 
ssudalar berish; 

 
kredit resurslarini jalb etish muddatlaridan kelib chiqqan holda 
kreditlashni amalga oshirish; 

 
bank  mijozlari  bilan  uzoq  muddatli,  daromad  keltiruvchi 
munosabatlarni rivojlantirishga k
o‘
maklashish. 
Yuqori  darajada  raqobatbardosh,  biroq  kreditlashning  asossiz, 
shuningdek,  bank  amaliyotida  vaqtinchalik  istiqboli  b
o‘
lmagan 
usullaridan foydalanishdan chekinish. 
Memorandum  bankning  turli  po
g‘
onalarda  turgan  rahbarlari 
tomonidan  berilishi  mumkin  b
o‘
lgan  kreditlarning  yuqori  summasini 
belgilab beradi.  

---

120 
 
Kredit  siyosati  t
o‘g‘
risidagi  memorandumning  muhim  xarakterli 
xususiyat
laridan  biri  shundaki,  unda  bank  ma’muriyati  tomonidan 
berilishi  faol  tarzda  ra
g‘
batlantiriladigan  ssudalarning  turlari  va  bank 
uchun  berilishi  nomaqbul  b
o‘
lgan  ssudalarning  turlari  aniq  belgilab 
q
o‘
yiladi.  Masalan,  bank  ishlab  chiqarish  korxonalariga  aylanma 
mabla
g‘
larni  t
o‘
ldirish  maqsadiga  beriladigan  qisqa  muddatli  kreditlar 
hajmini  oshirishni  maqsad  qilib  olgan  b
o‘
lishi  mumkin.  Ayni  vaqtda, 
bank  tomonidan  uzoq  muddatli  investitsiyalar  uchun  kreditlar  berish 
maqsadga muvofiq b
o‘
lmasligi mumkin.  
Kredit  siyosati  t
o‘g‘
risidagi  memorandumda  yoki  kredit 
siyosatining asosiy y
o‘
nalishlarida bankning kredit ekspansiyasi uchun 
maqbul  b
o‘
lgan  hududlar  aniq  belgilab  q
o‘
yilgan  b
o‘
lishi  kerak. 
Masalan,  bank 
o‘
zining  kredit  berish  sohasini 
o‘
zi  joylashgan  shahar 
hududi bilan cheklab q
o‘
ygan b
o‘
lishi mumkin. Yirik bank esa 
o‘
zining 
kredit  faoliyati  doirasini  mamlakatning  turli  hududlariga  va  xorijiy 
davlatlarga k
o‘
chiradi.  
Kredit  siyosati  t
o‘g‘
r
isidagi me’yoriy hujjatlarda  muddati  o‘
tgan 
ssudalarni undirish tartibi, overdraft, kontokorrent va boshqa kreditlash 
shakllaridan foydalanish tartibi, bankning 
o‘
z xodimlariga kredit berish 
tartibi kabi 
o‘
ziga xos masalalar aniq aks ettirilgan b
o‘
lishi lozim. 
Kredit  siyosati  t
o‘g‘risidagi  me’yoriy  hujjatlar  bank 
xodimlari 
tashabbusini  b
o‘g‘
ib  q
o‘
ymasligi  lozim.  Masalan,  kredit  siyosatida 
moliyaviy  holati  nobarqaror  b
o‘
lgan  korxonalarga  kredit  berilishi 
ta’qiqlab qo‘
yilgan b
o‘
lishi mumkin. Lekin, joylarda moliyaviy jihatdan 
barqaror b
o‘
lgan yirik korxona kafolati ostida kredit oladigan korxonalar 
mavjud b
o‘
lishi mumkin yoki korxonaning moliyaviy holati nobarqaror 
b
o‘
lsada,  uning  balansida  yuqori  likvidli  garov  obyektlari  b
o‘
lishi 
mumkin. 
Kredit siyosatida kredit q
o‘
mitasining vakolatlari va javobgarligi 
masalalari alohida 
o‘
rin tutadi. Kredit q
o‘
mitasining javobgarligi asosan 
quyidagilar bilan belgilanadi: 

 
kredit hujjatlarining t
o‘g‘
ri shakllantirilishi, ularning sifati; 

 
qarz  oluvchining  hisobvara
g‘
iga  mablag
‘
lar  kelib  tushishining 
t
o‘
liqligi va davriyligi; 

---

121 
 

 
qarz oluvchining reytingi; 

 
kreditlar  qaytarilishini  ta’minlash  turlari  va  shakllari,  ularning 
yuridik jihatdan rasmiylashtirilishi; 

 
mulkchilik  shakllaridan  qat’iy  nazar  xo‘
jalik  organlariga 
kreditlar yoki kafolatlar berilishining maqsadga muvofiqligi va shartlari; 

 
kredit  hajmi,  kredit  qiymatining  ta’minlanishi  va  qaytarilishi 
muddatlarining realligi; 

 
bir  qarz  oluvchi  yoki  bo
g‘
liq  shaxslarga  berilishi  mumkin 
b
o‘
lgan kredit hajmi. 
Bank  kredit  siyosati  kredit  berish  bosqichida  ham,  keyingi 
monitoring  bosqichlarida  ham  jismoniy  va  yuridik  shaxslarning 
moliyaviy hisobotlariga nisbatan q
o‘
yiladigan talablarni 
o‘
z ichiga olishi 
kerak.  Moliyaviy  hisobotlarni  auditorlik  tekshiruvlaridan 
o‘
tkazish, 
naqd  pul  oqimi  va  bo
shqa  ma’lumotlar  bo‘
yicha  hisobotlarni  taqdim 
etish yuzasidan q
o‘
yiladigan talablar aniq ifodalanishi zarur. Shuni ham 
qayd  etib 
o‘tish lozimki, banklar talab qiladigan ma’lumotlar Xalqaro 
buxgalterlik hisobi andozalariga muvofiq taqdim etilishi kerak. 
Kredit  siyosatida  potensial  qarzdorlarning  kredit  qobiliyatini 
(likvidlik,  qoplanish,  muxtorlik  koeffitsiyentlari,  kapitallashtirish 
darajasi, garov bilan ta’minlanganligini ekspertiza qilish va b.) aniqlash 
uchun  ularning  moliyaviy  ahvolini  tahlil  qilish  tadbirlari  batafsil 
yoritilishi  lozim.  Bank  qarzdorlarning  kredit  qobiliyati  mezonlari  va 
ularni baholash metodikasini aniq belgilab olishi kerak. 
Kredit  siyosati  muayyan  turdagi  qimmatliklar  (k
o‘
chmas  mulk, 
avtomobillar  va  b.)  garovi  asosida  beriladigan  ssudalarning  maksimal 
miqdori  limitlarini 
o‘z ichiga olishi  hamda ta’minlangan ssudalarning 
har bir turi uchun kredit hujjatlari t
o‘
plamini rasmiylashtirish tadbirlarini 
belgilashi lozim. Bank kredit siyosatida garov kreditlashning uni berish 
vaqtidayoq kreditni t
o‘
lash manbasi (naqd pul yoki davlat qisqa muddatli 
obligatsiyalari  (xazina veksellari) bilan ta’minlangan kreditlar bundan 
mustasno)  hisoblangan  yagona  asosi  b
o‘
lmasligi  belgilab  q
o‘
yilishi 
zarur. 
Siyosat garovga olingan mulk turiga qarab garov mavzuga nisbatan 
q
o‘
yiladigan talablar va kreditning garov qiymatiga nisbatini 
o‘
z ichiga 

---

122 
 
olishi kerak. Mazkur bandda garov predmeti sinchiklab baholanishi va 
uning  bozor  qiymati  uni  sotish  lozim  b
o‘
lgan  paytda  yuzaga  kelishi 
mumkin b
o‘
lgan zararni aniq yoritilishi zarur. Hujjatda garov predmeti 
mustaqil  baholovchi  va  ichki  bank  baholovchisi  tomonidan 
baholanadigan  hollar  k
o‘
rsatib 
o‘
tilishi  kerak.  Turli  garov  toifalarini 
baholash uslublari batafsil aks ettirilishi lozim. Siyosat
‚
 k
o‘
chmas mulk, 
ishlab  chiqarish 
jihozlari  va  iste’mol  kreditlarini  moliyalash  uchun 
beriladigan  kreditlarni  t
o‘
lash  hisobiga  qarzdor  tomonidan  b
o‘
nak 
t
o‘
lovlarini kiritishga doir muayyan talablarni 
o‘
z ichiga olishi zarur. 
Kredit  siyosatida  kreditlarni  tasniflash  tizimi  aniq  ifodalanishi 
lozim. Kredit b
o‘
limida ishlaydigan xodimlar kredit portfelidagi barcha 
ma’lum  bo‘
lgan  salbiy 
o‘
zgarishlar  t
o‘g‘
risida  rahbariyatga  xabar 
berishlari  kerak.  Qarzdor  yoki  garov  ahvoli  yomonlashishini  oldindan 
aniqlash ehtimoliy y
o‘
qotishlarni kamaytirish uchun juda muhimdir. 
Kredit 
siyosati 
kreditlarning 
barcha 
toifalari 
b
o‘
yicha 
“to‘lovsizlik”  tushunchasining  aniq  ifodalanishi,  foizlarni  o‘
stirmaslik 
mezonlari,  shuningdek,  bank  Boshqaruvi  va  Kengashiga  taqdim 
etiladigan  tegishli  hisobotlariga  nisbatan  talablarni 
o‘
z  ichiga  olishi 
lozim.  Hisobotlarda  ahvolning  yomonlashishi,  potensial  zararlarning 
sabablari va so
g‘
lomlashtirish rejalari batafsil bayon etilishi lozim. 
Siyosat qarzlarni qaytarishga doir izchil bosqichma-bosqich chora-
tadbirlar  k
o‘
rilishini  talab  qilishi  kerak.  Rahbariyat  Markaziy  bank 
tomonidan  belgilangan  talablarga  muvofiq  kreditlarni  hisobdan 
chiqarish tadbirlarini ishlab chiqishi lozim. 
Kredit siyosati turli kreditlar va qarzdorlar b
o‘
yicha belgilanuvchi 
foiz stavkalarini aniqlashda foydalaniladigan omillarni 
o‘
z ichiga olishi 
kerak.  Bunda  hech  b
o‘
lmaganda  resurslar  qiymati,  kredit  b
o‘
yicha 
xizmat  k
o‘
rsatishga  doir  kutilayotgan  xarajatlar,  vositachilik  haqi, 
ma’muriy  sarflar,  ehtimoliy  yo‘
qotishlarga  qarshi  zaxiralar  va  bank 
marjasi baholanishi zarur. 
Kredit  siyosati  bankka  aloqador  b
o‘
lgan  shaxslarga  beriladigan 
kreditlar b
o‘
yicha Markaziy bank talablariga muvofiq keluvchi limitlarni 
o‘
z ichiga olishi lozim. 
 

---

123 
 
Kredit siyosatida bankka aloqador b
o‘
lgan shaxslar bilan bitimlarni 
qisqartirish  yoki  ularni  tuzishning  har  qanday  imkoniyatlarini  bartaraf 
etish  maqsadida  aloqador  shaxslarga  beriladigan  kreditlarni  tasdiqlash 
va qayta tiklash tartibi hamda tadbirlari belgilab q
o‘
yilishi kerak. 
Kredit  siyosatida  kafolatlar  va  akkreditivlarning  maqsadi  va 
ishlatilishi, mansabdor shaxslarning bunday majburiyatlarni chiqarishga 
doir vakolatlari va bunday vositalar chiqarilishi mumkin b
o‘
lgan hollar, 
shuningdek, ularga doir hujjatlar va hisobotlarga nisbatan q
o‘
yiladigan 
talablar batafsil yoritilishi lozim. 
Balansdan tashqari majburiyatlarni berishda moliyaviy hisobotlar 
(hujjatlar)ni  taqdim  etishga  oid  talablar  kreditning  istalgan  boshqa 
turlarini  berishda  foydalaniladigan  hujjatlar  va  hisobotlar  bilan  bir  xil 
b
o‘
lishi  zarur.  Tijorat  akkreditivlari  b
o‘
yicha  t
o‘
lovlarni 
o‘
tkazish, 
t
o‘
lov va yuk ortish hujjatlari (nakladnoylari), su
g‘
urta polislari hamda 
xalqaro  andozalar  va  tadbirlarga  muvofiq  talab  qilinadigan  boshqa 
hujjatlarga  nisbatan  q
o‘
yiladigan  q
o‘
shimcha  talablar  qayd  etilishi 
kerak. 
Siyosatda  bank  kredit  portfelini  vaqti 
–
  vaqti  bilan  baholashga 
javobgar b
o‘
lgan mansabdor shaxslarni belgilashi hamda kredit portfeli 
sifatini  aniqlash  va  tuzatishlar  minimal  yuzaga  keluvchi  y
o‘
qotishlar 
bilan  amalga  oshirilishi  uchun  muammoli  kreditlarni  aniqlash  uchun 
zarur  b
o‘
lgan  ichki  bank  kredit  tahlili  maqsadlarini  belgilab  q
o‘
yishi 
lozim. 
Tahlil  maqsadlari  kredit  sifatini  aniqlash  bilan  bir  qatorda 
kreditlash  jarayonini  boshqarish  sifatini  baholash,  jumladan, 
tasdiqlangan  kredit  siyosatiga  va  kredit  hujjatlarini  rasmiylashtirish 
jarayonlariga,  moliyaviy  tahlil,  garovni  rasmiylashtirish  va  baholash, 
kreditlashga  doir  vakolatlarni  taqsimlash,  qonunchilik  me’yorlariga 
rioya qilishga muvofiqligini ta’minlash
ni 
o‘
z ichiga olishi lozim. Kredit 
siyosati bank xizmatlari va bo
‘
linmalari tomonidan Bank Boshqaruvi va 
Kengashiga  kreditlashning  turli  jihatlari  b
o‘
yicha  taqdim  etiladigan 
hamda kredit portfeli sifati t
o‘g‘
risidagi xulosalarni va kredit portfelini 
boshqarish bilan bo
g‘
liq b
o‘lgan boshqa ma’lumotlarni o‘
z ichiga olgan 
hisobotlar turi va davriyligini belgilashi lozim. 

---

124 
 
Hisobotlar filiallar va bank b
o‘
yicha umuman kreditlash vositalari 
va  y
o‘
nalishlariga  qarab  tavakkalchiliklarni  baholash  uchun 
boshqarishning  turli  darajalariga  moslashtirilgan  hamda  batafsil 
yoritilgan b
o‘
lishi kerak. 
Bank tomonidan kreditlash sohasida 
o‘
z maqsadi doirasida aniq va 
t
o‘g‘
ri yondashuv uchun quyidagi omillar katta ahamiyat kasb etadi: 

 
belgilangan muddat uchun bankni umumiy maqsadlarini ishlab 
chiqilishi, jumladan likvidlik va foydalilik 
o‘
rtasidagi munosabat; 

 
mamlakat  yoki  regiondagi  umumiy  kredit  q
o‘
yilmalari 
massasiga  nisbatan  kredit  resurslarini  (markazlashgan  resurslar  ham 
q
o‘
shiladi) munosabati. 
“Kredit  siyosati”  hujjati  kreditlarni  boshqarish  jarayonining 
poydevorini tashkil etadi. Tijorat banki tomonidan ishlab chiqilgan va 
yozma  ravishda  qayd  etilgan  “Kredit  siyosati”  kreditlarni  oqilona 
boshqarishning samarali y
o‘
llaridan hisoblanadi. Ushbu hujjat bankning 
kreditlash  faoliyatining  andozalari  va  parametrlarini  belgilab  beradi. 
Ushbu belgilangan standartlar va parametrlardan kredit berish, qarzlarni 
hujjatlashtirish  va  boshqarish  b
o‘yicha  mas’uliyatli  bo‘
lgan  bank 
xizmatchilari q
o‘
llanma sifatida foydalanishlari mumkin. Kredit siyosati 
bank Boshqaruvi a’zolari, qonun chiqaruvchi, strategik
  qarorlar  qabul 
qiluvchi  shaxslarning  xatti-harakatini  belgilab  beradi  hamda  ichki  va 
tashqi  auditorlarga  bankda  kreditlarni  boshqarish  darajasining 
o‘
tish 
davrida,  moliyaviy  bozorlarga  davlatning  ta’siri  kamaygan  sharoitda, 
tijorat  banklari  ichki  siyosatini 
o‘
zlari  ishlab  chiqishini  keskin 
faollashtirishlari lozim.