Allomaning kulbasi
Bu tragediyada ortiqcha biror jihoz yo‘q, faqat olim ishi uch un narsalar.
0 ‘rtada mez, mezning ustida qalam, yarmi yozilgan qog‘oz. Lavhada Q u r’oni
karim, yerga sholcha, ko‘rpacha to'shalgan. Tokchada sham, garchi kunduz
bo‘lsa ham, sham yonib turibdi. Mez ustida yana bitta sham. G ‘arib, munkillab
qolgan al Hakim at-Termiziy. Sham ning ikkita qo'yilgani sababi, hazratning
ko'zlari xiralashgani tufayli yaxshi m utolaa qilolm aydilar.
Eshikdan xizm atkor Ibrohim m o'ralaydi. Keyin g'oyib b o ‘ladi.
Hazrat qog'ozga tikilib yozganlarini o ‘qiydilar. Ikkita kalim ani o ‘chirib,
o'm iga boshqa so‘zlar yozadilar. S o'ng yozganlarini ovoz chiqarib o'qiydilar.
At-Term iziy (m am nun kayfiyatda). A na endi ju m la ravonlashdi, fikr
oydinlashdi. «Izi zaxaran haqqalam yabha m aahu hayruh» (haqiqat ravshan
b olgan vaqtda boshqa narsalarga o 'rin qolniaydi).
Eshikda xizm atkor devqomat Ibrohim paydo b o lad i.
U b iru lu g ‘ zot darg'azab kutayotganligini bildiradi. Ijozat bergach, bir
zodagon darg'azab kiradi.
Zodagon (g‘azabnok). N ahotki, sh un day xiradm and allom a shu q ad a r
johil boMsa?... Shohning a ’yonlaridan ekanligimni aytsam -da, huzuringizga
qo'ym adi, abiah!
A t-T erm iziy. Assalomu alaykum , ja n o b i oliylari, m a rh a m a t qilib
o ‘tirsinlar.
Zodagon. Vaalaykum assalom! Ishonchim komilki, siz hoziroq beodob
quüngizning ta ’zirini berib qo'yasiz.
A t-Term iziy. Tinchlaning taqsir, kelishingizdan m urod fa q at shu
tanim agan kimsangizga jazo talab qiüsh b o lm a s a kerak?
Zodagon. Tinchlanishim ni istasangiz va kelishim sababini bilm oqchi
boMsangiz, m ening ko‘z o ‘ngimda bu betafiqning adabini berasiz.
www.ziyouz.com kutubxonasi
At-Term iziy. Siz nim a m aqsadda kelganingiz m eni qiziqtirm aydi,
xohlasangiz aytursiz, yo‘qsa o ‘zingiz bilasiz.
Zodagon. Takror aylam an, m en shoh ayonlaridanman, m uhim topshiriq
bilan keldim huzuringizga.
At-Term iziy. Q ulog'im sizda, janobi oliylari.
Zodagon. D em ak, m ening talabim ni, ya’ni m asalan... iltim osimni
bajarmaysiz?
A t-Term iziy. Siz xonning topshirig'ini bajarganingizdek, Ibrohim
m ening topshirig‘imni bajaradi. M en unga mutolaa bilan mashg‘ulligimda
huzurim ga hech kim ni qo'ym asligini tayinlaganm an, B inobarin, sizning
iltim osingizni bajaradigan b o ‘lsam , men Ibrohim ni em as, a w alo o ‘zim ni
jazolashim lozim.
Zodagon. Hazratlari, m eni avf etasiz. Lekin hech qayerda xon odamlariga
bunday munosabatni ko‘nnagandim. Bizga bo‘lgan hurmatsizlik, olampanohga
bo‘lgan hurmatsizlikdir.
At-Termiziy. Yaxshilik va tavoze oldida ham m a uyning eshigi ochiq,
q o ‘rslik va takabburlik qarshisida barcha eshiklar yopiq deydilar.
Z odagon (hovuridan tushib). Taqsir, biroz qizishib ketganim sababi,
zimmamga yuklafilgan vazifa g‘oyat mas’uliyatlidir. Shohim — o ‘zlari oldingizga
j o ‘n atd ilar meni.
At-Term iziy. H alladallohu m ulkohu abada. Olloh uning podshohligini
abadiy qilsin. Bizga ul oliy zo tn in g qanday yumushi tushishi m um kin?
Zodagon. Borakallo, olam panohning nazarlari tushgan insonning toleyi
bor, taqsir. Boshingizga baxt qushi q o ‘ngan. Men xushxabar keltirdim.
At-Term iziy. M uddaoga o'taylik, janobi oliylari?
Zodagon. 0 ‘tam iz taqsir. Al ulam o-yu varasatul anboyi - olim lar
payg‘am barlarning vorislaridir, deydilar. O lam panoh buyuk olim sifatida
xurm at qilganlari tufayli sizni saroyga xizmatga olish haqida muborak hukm
chiqardilar. Bugunoq bu xaroba kulbangizni tark etib, xon dargohiga yo ‘l
oiasiz. (A t-Term iziy bu gaplarni o ‘ta xotirjam va loqayd tinglab o ‘tirdi).
Saroydan ko‘nglingiz istagan ko ‘rkam xonani tanlaysiz, ixtiyoringizda
og‘zingizdan chiqqanini m uhayyo qiladigan bir necha g‘ulomlar, ko‘nglingiz
tusagan taom ni tayyorlab beruvchi bakovullar, didingizga m a’qul kiyim-
bosh tikib beruvchi chevarlar b o la d i. Qo‘sh otli yum shoq arava istagan
paytingizda istagan joyingizga eltib qo‘yadi.
A t-Term iziy. Shuncha harakat nim aning evaziga?
Zodagon. Arzimagan yumush evaziga. Qiladigan ishingiz olampanohning
arzandalari shahzodaga tahsil berish (mamnun qiyofada). Yelkangizga baxt
qushi q o ‘ndi deganim da, yolg‘on so ‘ylamaganimda endi ishongandirsiz?
www.ziyouz.com kutubxonasi
At-Termiziy. O lam panoh o‘z zurriyotlariga tahsil berishni menga ishonib
topshiiganlaridan minnatdorm an. Tolibi ilm
0
‘spirinlarni o'qitish, shogirdlar
tayyorlash menga doim huzur bag'ishlaydi. Bajonidil bu ishni - taxt vorisi
shahzodamizga ilm o'rgatishni, bu mas’uliyatli yum ushni bokynimga olishga
tayyorman.
Zodagon. Barakallo, olam panoh hukm ini m am nu niy at bilan qabul
qilishingizga shubha qilmagandim.
At-Termiziy (xonaga ishora qilib). M ana shu toifada har ro‘zi besh-
olti nafar talaba dars oladi. Shahzodaga ham eshik ochiq. Kelsin. Marhamat,
ham m a qatori tahsil ko'rsin.
Z odagon (d a rg ‘az ab ). S hu g ap n i o ‘y lab g a p iry a p siz m i, taq sir?
Shahzodam iz yalangoyoqlar bilan bir x o n a d a o 'tirib , tahsil ko ‘rsin,
demoqchimisiz?
At-Termiziy. H aqiqiy murabbiyga talabalarn in g bari teng b o la d i.
Vallom atm i, bechoram i, badavlatm i, faqirm i. B itta narsaga e ’tibor beri-
shingizni istardim. Tarbiyaning asosi yosh avlodga bilim berishdan k o 'ra,
odob berishdir. Awalo, yaxslii xulqli, iymonli, insofli kishilarni tarbiyalamoq
lozim. Talaba ikki karra ikki to ‘rtligini bilsa-yu odobsiz, qo ‘rs bo'lsa,
o ‘qitgan muallimga la’nat aytadilar. S hogirding oddiy, to ‘pori, takabbur
b o ls a , «o'qim agan-da», deb gunohdan kechasiz. Lekin o ‘qim ishli, fozil
odam badxulq bo‘lsa, undan yom oni yo‘q. Bas, shunday ekan, eng aw alo ,
talabalarga odob berish zarur ekan. M en o ‘z shogirdlarim ni tabaqalarga
ajratib ilm berishim to 'g 'rim i? U chog‘da q an d a y qilib ulardan yaxshi
xulqli, solih kishilar yetishib chiqadi?
Zodagon. Taqsir, safsatani qo'ying. N im a , X onning so'zini ikkita
qilmoqchimisiz? Hali bunga hech k im ju r’at etm agan!
At-Termiziy. M en um r b o ‘yi o ‘z e ’tiqodim ga sodiq qolganm an, endi
kelib-kelib qariganim da aynisam, xunuk boMadi.
Zodagon. Taqsir, qaytaram an! S hohning m arham atid an yuz o ‘girish
noshukrlik. E ’tiqod o 'z yo'liga. A m m o Xonga h u rm at ham bo'lishi kerak.
Ha, Xonning ra’yiga qarab ish tutsangiz, umringiz farog'atda o ‘tadi. Qaysarlar
Xonning qahriga uchraydi. T agkin pushaym on b o ‘lib yurmang.
At-Termiziy. Men ko‘p kaltak yegan odam m an, janoblari. ha, po'pisalar
qarorimni o'zgartira olmaydi.
Bu kuchli dram atik so‘zlar tragik konfliktni avjiga chiqarib, q a n c h a
keskinliklardan so ‘ng Buyuk allom a at-T erm iziy boshini kundaga olib
keladi.
Katta m aydonda ko‘p sonli xaloyiq yig'ilgan. Bu yerda al Hakim a t-
Termiziy qatl qilinishi kerak. K unda yonida jallo d. Q ora libosda. H akim
www.ziyouz.com kutubxonasi
at-Term iziy qoMlari orqaga qilib boglangan. Tiz ch o ‘kkan holda, boshiga
qora niqob kiydirilgan. Xon «boshlanglar» degandek, yonidagi m ahram -
lardan biriga qarab bosh silkib qo‘ydi. U o ‘rnidan turib jallodga buyurndi:
Adolat y o lid a qilinadigan qatlni bajo keltirishga ijozat tegdi. Olam panoh
irodasiga bo‘ysunm agan buzuqi m al’unning kallasi lanasidan judo etilsin!
Shov-shuvlar. T ortishuvlar b o lib ketadi.
Jallod allo m aning boshidan qopini oladi. Allom a xonga qarab nazar
tashlaydi. O lloh taoloning karomati ila, A llom a nigohidan chiqqan nur
xuddi xanjar kabi X onning ko‘ziga borib sanchiladi. Xon qo‘li bilan ko'zini
berkitib oladi.
Jallod yuqori k o ‘tarilgan oyboltasini b o r kuchi bilan kundaga uradi.
Xalq baravariga oh tortadi. Kalla uzilgani ko'rsatilm aydi. Shu payt bir
parcha qon xonning basharasiga sachraydi. Xon qonni sidirib tashlanioqchi
bo‘ladi. Lekin butun basharasi qonga bulg‘anadi. Xon Allomaning kallasini
kestirgan b o lsa -d a Allomaning qimmati kamaymadi. Xoning mavqeyi ham
ortm adi. S senariyda yozilganidek, xon o ‘zining johilligi, ilm va m a’rifat
allom alariga shafqatsizligi bilan ko'zi ko‘r, yuzi qon bo'lib qoldi. Shu
rivoyat bilan ssenariy n in g ta ’sir kuchi ortad i. K onfliktning yechim i
so xtalashtirilm ayd i. K uch li d ram atizm kuchli x arakter bilan ekran
dramaturgiyasini saqlab qoladi. Fojeaviy konflikt xarakterlarvavaziyatlarning
uzviy birligida nam oyon bo'ladi.
Bu hoi inson psixologiyasidagi ichki kolliziyani ijtimoiy kolliziya zaminida
ekranga olib chiqadi. Ijtimoiy ziddiyat qahramon — allomaning fikrida o‘zining
izini qoldirdi.
Bu ssenariyda allomaning fojeali taqdiri kutilniaganda ro‘y bengan tasodifiy
hodisa emas. 0 ‘sha xon saroy ahlining o ‘ta takabburligi allomadek tabarruk
insonlarning taqd irin i o ‘z m anfaatlari uchun arzim as narsalarga qurbon
qilib yuborish hollari oddiy hodisa bo'lib qolganligini ko'ram iz.
Asarning m uhim g ‘oyasi shundaki, ssenariynavis bir buyuk allom aning
ijtimoiy voqeaning zararli qirralari qurboni bo'lib, ilm -m a’rifal dunyosini
vayron qilganini asosli ko'rsatib bergan.
Komik konflikt
M a’lum ki, ssenariy yozishda kom ik janrg a q o 'l urilganda, koniik
k o n flik tn in g o ‘zig a x o slig in i, u d ra m a , tra g e d iy a k o n flik tla rig a
o ‘xshamasligini hisobga olish kerak.
Biz yuqorida dram a janrining konfliktlarini va fojea konfliktlarini ko‘rdik.
D ram a janrining konfliktlari ko‘proq ijobiy kuchlarning g‘alabasi bilan
tugashiga guvoh bo*!dik. B a'zan d ram atik v o qealarning yechim in i
www.ziyouz.com kutubxonasi
kinotom oshabinlar hukmiga qoldirish hollari ham bo‘ladi. Bu holda h a m
voqealardan xulosa chiqazgan tom oshabin voqeaning ijobiy hal b o 'lish in i,
ijobiy qahram onlar cantana qilishini xayolida gavdalantirib oladi.
Endi kom ed iyajanri negizida kulgili, salbiy hodisalarva vaziyatlarning
kurashini ifoda etadi. Ssenariy asosida kulgi q o ‘zg‘aydigan kurash y otad i.
Konflikt shu ruh bilan sug‘oriladi. Komik konfliktning o'ziga xos xususiyati
kutilmagan kulgili hodisalarga duch kelishi bilan belgilanadi.
Komik konflikt asosan ikki turga bo'linadi. Satirik xarakterdagi konflikt.
Yum oristik to ‘qnashuv!ar bilan yuzaga kelgan konflikt. M asalan, S h a ro f
Boshbekovning «Tem ir xotin» kom cdiyasi k o 'p ro q satirik kin okom ediya
janriga javob beradi.
Said A h m a d n in g «K clin lar qo*zg‘o lo n i» sah n a asari a s o s id a g i
kinokomediya yumoristik komediya janriga javob beradigan asardir.
Sh.Abbosovning «Mahallada duv-duvgap» kinokomediyasi ham yengil
yumoristik konfliktli, hazil-mutoibali asarlar toifasiga kiradi.
«Tem ir xotin» filtnining negizida antagonistik komik konflikt y otadi.
Sobiq sh o’rolar tuzim i davrida xotin-qizlarga ozodlik berdik deb, x o tin -
qizlarning katta ishchi kuchi sifatida ekspluatatsiya qilinishi temirdan yasalgan
xotin tim solida berilgnnligi bilan qim niatli. lin in g xatti-harakati tufayli
komik holatlar kelib chtqadi.
«K elin lar q o ‘zg‘oloni» k in o k o m ed iy asi h azil, m u to y ib a, b a ’z a n
chim chilab oladigan ijtimoiy hodisalar ham aks etadi. Lekin asosiy konflikt
yumoristik voqealar asosida rivojlanadi.
«Temir erkak» kinokomediyasiga ham H .M uham m adning Milliy teatrd a
o'ynalgan «Xotinlar«gap»idan chiqqan hangom a» hazil-komediyasi asosida
Um m at T o ‘ychiyev ssenariy yozgan. Isamat Ergashev rejissyorlik qilgan bu
asar konflikti ham yumoristik voqea asosiga qurilgan, ya’ni xotin erini hazillashib,
sotib yuborganidan boshlanadi. Bu voqealar o ‘zi yumoristik voqealar ustiga
qurilgani uchun quvnoq kulgi uyg'otadi. Bu kino asari 1991 -yili eng k o ‘p
tomoshabin to'plangan asarlar qatoriga kiritilganligi bilan qimmatlidir.
Fabula
Fabula — badiiy asarda tasvirlangan voqeaning izchil bayoni, voqealarning
rivojlanish sxemasi. («Fabula» lotincha so’z bo'lib, ertak, hikoya m a'nosini
bildiradi).
Izzat S ulton, yozuvchi tasvirlayotgan voqea hayotning o 'z id a q an d a y
tartibda ro‘y berganini aks ettiruvchi «Sujet»dan farqli o l a r o q , sh u
voqealarning badiiy asardagi tasviri tartibi fabula, deb ta ’rif beradi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
H.Abdusam atov esa, fabula — real faktlar, hayotiy voqealar yig‘indisi
bo‘lib, ular sujel u ch u n asos bo'ladi. Boshqacha qilib aytsak, fabula —
pyesa sujeti negizini tashkil etuvchi turm ush m aterialidir, deydi.
R us ad ab iy o tsh u n o slari ichida «formal
m aktab»ga asos solgan
adabiyotshunoslar (V.SIikolovskiy va boshqalar) — voqealarni hayotda
b o lish i mum kin b o lg a n tartibini «Fabula» deb, u lam in g badiiy asardagi
tasviri tartibini «Sujet» d eb atashni taklifetgan edilar. Sujet bilan fabulani
bunday talqin etish adabiyotshunoslikda hali ham uchrab turadi. Biz bu
yerda «Kratkaya lit.ensiklopediya»da qabul etilgan ta ’rifni m a’qulroq ko‘rdik.
Endi biz ssenariynavis sifatida H .Abdusam atov aytganidek, fabulani
ssenariy negizini tashkil etuvchi sintez m ateriallar sifatida talqin qilamiz.
Fabula bilan sujetni b ir y o lg a qo‘yib boMmaydi. Hozirgi ko*p seriyali
filmlarda bir necha sujet liniyalari qorishib keladi. Ularga hayotiy voqealarni
tayyorlab beruvchi narsa fabuladir. Boshqacha qilib aytganda, «sujet»da ertak
ichida ertak, voqea ichida voqealar bo'lishi mumkin.
Ijodda qayta ishlangan sujetni fabula deb ta’riilash hollari ham uchragan.
Sujetni yaratish uchun b o la d ig a n materialni fabula deb izohlashgan. Sujet
b o r joyda fabula bo‘lishi shart em as, deguvchilar ham bor.
O lim lar fabula va sujet tushunchasi o'rtasida m a ’lum farqlar borligini
uqtiradilar. Asarga asos b o ‘lgan m ateriallar — fabula, sujet esa shu
m ateriallarning m a’lum tartibdagi sharhidir. Ijodkor fabula asosida badiiy
sujetni yaratadi, fabulaga ijod jarayonida badiiy sifat baxsh etadi. Sujet fabulaga
nisbatan kengroq m a'noga egadir.
Fabula materiallarni tipiklashtirib, individuallashtirib, m a’lum xarakter-
laryaratib, sujetni harakatga keltiradi.
Ssenariyda ba’zan bitta sujet asosida voqealar rivojlanib, yechimini topgan.
Ba’zan ssenariyda bir nechta sujetlar mavjud boMadi.
Kino tarixiga nazar solsak, afsonaviy sujetli film lar ko‘plab yaratilgan.
«Tohir va Zuhra», «A lpom ish», «Ali bobo va qirq qaroqchi» va S harof
Boshbekovning «Teniir xotin» kinolari majoziy ravishda yaratilgan. Bu
haqiqatga zid konfliktni beradi.
Teatrga nisbatan kinoning im koniyatlar ko'proq. Andrey Petrovich
Dovjenkoning «Olovli yillar qissasi» («Povest plam m ennix let») ssenariy-
sidan parchani misol qilib keltiramiz. (M ashhur ssenariynavis Gabrolovich)
bu ssenariyga muhokama vaqtida uncha e’tibor qilmaydi. Unga asarjudajo‘n
va sodda bo 'lib tu y u lad i. N a h o tk i, shu u lu g ‘ ssenariynavis, buyuk
kinorejissyorshunaqa jo‘n narsa yozgan bo‘lsa, deb o ‘ylagandi.
Dovjenko olam dan o ‘tib ketgach, ko'p yillardan keyin kinoarxivdan
sarg'ayib ketgan ssenariyni olib o ‘qigandan keyin asarning nechog'li katta
iste’dod bilan yozilganligini his qiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dovjenko katta to 'siq n i bosib o 'td i. O ld in d an ildiz otib, o'rnashib
qolgan fikrlarni um um lashtirib bcrish lozim , deg an fikrdan voz kechdi.
K inosan’atga so'zning qudrati va rang-baranglilikni olib kirdi.
Y ana bir sahnani misol keltirishga ixtiyor q ila m a n . «Bir n ech ta
gvardiyachilargitlerchilar turgan tom onga q orda em aklab kelishmoqda:
Serjant oq xalatda, qorga yotib sudralmoqda. U ning o rtidan ko‘z ilg'amas
b o ‘lib, oq xalatda, qorga botib, sekin-asta bir q a n c h a gvardiyachilar
kelishmoqda. Ularning ortidan oq kiyimdagilar, sharq tarafdan qor bo'roni
boshlandi. Birinchi gvardiyachi: «Men h o zirta m o m b o la m a n m i, yo'qm i?
Tam om bo'lam anm i, yo'qm i? Yo'q! Men hali ju d a yoshm an. M en ko'proq
dushmanning o'limi haqida o‘ylashim kerak, m en u m u m an yaxshilik haqida
o'ylashim kerak, kecha yaxshi tush ko'rdim ... h o z ir chapgam i. Bo'ldi,
chapga, xo‘s h ...»
Ikkinchi gvardiyachi: «Men Berlingacha em aklab borolm aym an, aka-
ukalarim, opa-singillarim bor. Bu juda ham olis. M en qayerda-yu, Berlín
qayerda. Globusga qarang. Ey, battar boMsin. Men bu haqida o*yiamayapman,
millionlab aka-uka, opa-singillarim oMimi haqida o 'ylashim kerak. Berlín
mening uchun yo*q. M ana bu aholi turarjoyi bor... h o zir u...» Bo‘ron sharq
tom ondan kelmoqda. Qor kukuni hamma yoqni, butun dunyoni qoplaganday
bo‘ldi. Hamma tirik jon yer ostiga yashiringan. Uylarga kirib ketgan.
T o 'rtin ch i gvardiyachi: «Yozishadi... h am m a narsani yozish m um kin.
Jangda o ‘lish - baxt, deb. Q anaqa baxt? M enga b u n aq a baxt kerak emas!
Menga yaxshisi maxorkangdan ber, xumor qilyapti, maxorkasiz m enjangchi
em asm an. Sen G itlerni, G ebelsni, R obitropni va d u n y o fashizmini tizib
q o ‘y... Bulami qo‘y, yuz gram in aroq ber m enga. S hu ham ish bo'ptim i!
Sen m enga uch kun ber, men o ‘zimga kelib, d u n y o n i his qilib olay... Bu
bo‘ron ham m a yoqni supuryapti. Tangrim , o ‘zing kechir...»
Bir plastik harakat bilan so ‘zsiz soldatning ichki m onologini ifoda qilib
boMadimi? Bir urunib ko'ring-chi?
Do'stlaringiz bilan baham: |