O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi z. M. Mukimov

Fan-texnika taraqqiyotining samaradorligini baholash 
Yangi  texnika  va  texnologiyalarni  joriy  etish  uchun  uning 
iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligini aniqlash kerak. Shu sababli yangi 
texnika  va  texnologiyalarni  joriy  etish  asosida  xalq  xo‘jaligida, 
jumladan,  sanoat  ishlab  chiqarishida  yuqori  ko‘rsatkichlarga  erishish 
uchun texnik chora-tadbirlarning qaysi biri foydali ekanligini aniqlash 
zarur. 
Texnik tadbirlarning asosiy guruhlari quyidagilardan iborat: 
1)
 
mashina  va  mexanizmlar,  jihozlar  va  asboblarning  yangi 
hamda takomillashgan turlari va konstruksiyalari; 
2)
 
xomashyo, materiallar, yoqilg‘i va energiyaning yangi turlari; 
3)
 
texnologik jarayonlarning yangi va takomillashgan turlari; 
4)
 
mahsulotning  kimyoviy  va  fizik  xossalarini,  parametr  va 
assortimentlarini yaxshilash; 
5)
 
texnologik  jarayonlarni  mexanizatsiyalash  va  avtomat-
lashtirish; 
6)
 
jihozlarni modernizatsiyalash; 
7)
 
bino va inshootlarning yangi tiplarini yaratish; 
8)
 
mehnatni  tashkil  etish  va  boshqarishning  yangi  va  takomil-
lashgan usullari; 
9)
 
ixtirochilik va ratsionalizatorlik takliflari. 

---

324 
Korxonalar,  tarmoqlar  va  tarmoqlararo  komplekslarda  ishlab 
chiqarish  sur’atini  tezlashtirish,  mahsulot  hajmini  ko‘paytirish,  uning 
sifatini oshirish, ishlab chiqarishning foydaliligini ko‘tarish uchun fan-
texnika  tarqqiyotini  jadallashtirish  kerak.  Bu  ish  ma’lum  chora-
tadbirlarni  amalga  oshirish  hisobiga  bo‘lishi  mumkin.  Chora-tadbirlar 
albatta, samarali bo‘lishi kerak. Uni hisobga olmasdan, baholamasdan 
fan-texnika bo‘yicha tadbirlar ishlab chiqarishga joriy etilmaydi. 
Fan-texnika  taraqqiyoti  tadbirlari  iqtisodiy  samarasini  hisoblash 
tartibi uslubiy qo‘llanmalarda izohlab berilgan. 
Ularga quyidagilar kiradi: 
1)  kapital  qo‘yilmalarning  iqtisodiy  samaradorligini  aniqlash 
bo‘yicha namunali (tipovaya) metodika; 
2) xalq xo‘jaligida yangi texnika, ixtirochilik va ratsionalizatorlik 
tavsiflaridan  foydalanishning  iqtisodiy  samaradorligini  aniqlash 
metodikasi; 
3)  korxonalar  va  ishlab  chiqarish  birlashmalari  boshqaruvining 
avtomatlashtirilgan  tizimining  iqtisodiy  samaradorligini  hisoblash 
metodikasi; 
4) boshqaruvning avtomatlashtirilgan tizimi samaradorligini;  
5)  mehnatni  ilmiy  tashkil  etish,  ya’ni  MIT  bo‘yicha  tadbir-
choralarning iqtisodiy samaradorligini aniqlash metodikasi; 
6) atrof-muhitni muhofaza etish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga 
oshirish  uchun  sarflangan  xarajatlarning  iqtisodiy  samarasini  aniqlash 
uchun vaqtinchalik metodika. 
Undan  tashqari,  tarmoq  vazifalari,  ilmiy  tekshirish  institutlari, 
loyiha  tashkilotlari,  oliy  o‘quv  yurtlari  ham  metodik  materiallar 
tayyorlashlari mumkin. 
Texnika taraqqiyoti, avvalo, yangi texnikani yaratish orqali amal-
ga  oshiriladi,  ro‘y  beradi.  Shu  sababli  yaratilgan  va  joriy  etilayotgan 
texnika samarali yoki samarasizligini bilish, demak, samarani o‘lchash 
va baholash kerak.  
O‘zbekiston Respublikasi juda katta fan-texnika salohiyatiga ega. 
Bu yerda: O‘zbekiston FA va 400 dan ortiq ilmiy tadqiqot muassasasi 
tashkiloti  bo‘lib,  ularda  fan-texnika  taraqqiyotining  fundamental  va 
amaliy muammolari tadqiq qilinadi, xususan, sanoat ishlab chiqarishiga 
uning ilmiy-texnika bazasini mustahkamlash borasida ilmiy va amaliy 
yordam ko‘rsatiladi.  

---

325 
Sanoatiga  xorijiy  mamlakatlarning  fan  va  texnika  sohasidagi 
tajribalarini olib kelish hamda ularni joriy  etish  masalasiga juda katta 
e’tibor berilmoqda. Keng ko‘lamda globallashuv jarayoni kechayotgan 
bugungi kunda olimlarning yutuqlari tijoratlashib bormoqda va hozirgi 
paytda  dunyo  bozoridagi  eng  qimmat  mahsulot  turlaridan  biriga 
aylanmoqda.