Kasbiy psixologiya

Assotsiatsiyalar  qonuni
.  Bu  qonun  haqida  eramizdan  avval  Arastu  ham 
yozgan.  Qonunning  mohiyati  shundaki,  bir  vaqtda  shakllangan  tasavvurlar 
xotirada ham yonma-yon bo’ladi. Masalan, muayyan xona o’sha erda ro’y bergan 
hodisani ham eslatadi. 
Ketma-ketlik  qonuni. 
Harflarni  alifbodagi  tartibida  yoddan  aytish  oson,  uni 
teskarisiga aytish qiyin bo’lganidek, xotirada ham  ma’lumotlarni  ma’lum tartibda 
joylashtirishga  va  kerak  bo’lganda,  tartib  bilan  birin-ketin  tiklash  maqsadga 
muvofiqdir. 
Kuchli  taassurotlar  qonuni
.  Eslab  qolinadigan  narsa  to’g’risidagi  birinchi 
taassurot  qanchalik  kuchli  bo’lsa,  unga  aloqador  obraz  ham  shunchalik  yorqin 
bo’ladi  va  siz  uchun  ahamiyatli  ma’lumotlar  oqimida  eslanayotgan  material  ham 
yaxshi esga tushadi. 
Tormozlanish  qonuni. 
Har  qanday  yangi  ma’lumot  o’zidan  oldingi 
ma’lumotni tormozlaydi. Oldingi ma’lumotning o’chib ketmasligi uchun, yangini 

---

196 
 
esda saqlashdan avval, uni mustahkamlash choralarini ko’rishingiz kerak
10
. 
Muxandis kadrlar faoliyatida “kasbiy xotira” 
–
 
kadrning ilgari idrok etib amalga oshirgan, boshidan kechirgan, tezkor 
xizmat  faoliyatiga  aloqador  va  uni  muvaffaqiyatli  amalga  oshirish  uchun  zarur 
bo’lgan  ma’lumotlarni  eslab  qolish,  esda  saqlash  va  keyinchalik  yana  xotirada 
qayta tiklash xususiyatlarini ifodalovchi xislat». 
Muxandis  kadrlardan  faoliyatini  tashkil  etishda  xotiraning  muvaffaqiyatga 
erishtiruvchi  asosiy  jarayonla-  rini  bilish  talab  etiladi.  Xotirada  axborotni  eslab 
qolish, keyin esga tushirish jarayoni sub’ekt faoliyatida katta ahamiyat kasb etadi 
va bu axborotdan qanday maqsadda foydalanishga bog’liq. 
Faoliyatning  maqsadi  bilan bevosita bog’liq  material ko’proq  esda  qoladi, u 
hatto astoydil esda saqlash jarayonidan ham kuchli bo’ladi. 
Shuni ta’kidlash joizki, esda saqlash jarayonida his- tuyg’ularning ham ta’siri 
kuchli bo’ladi. Kuchli hissiyot ta’sirida axborot esda yaxshi saqlanadi. 
Voqea-hodisalar  his-tuyg’ularni  qo’zg’atsa  (ya’ni  kechirilgan  hissiyotlarning 
qayta-qayta  qo’zg’alishi  natijasida),  fikr  yuritish  qobiliyati  yoki  aqliy  faoliyat 
yanada faollashadi. 
«Shaxs  ongidagi  qabul  qilingan  yoki  qabul  qilinmagan  axborotlar  ko’p 
hollarda ahamiyatga ega bo’lmay qolganda turli muddat ichida yoddan ko’tarilishi 
kuzatilgan.  Bu  holat  axborotning  shaxs  faoliyatidagi  ahamiyati  bilan  emas,  balki 
hayoti yoki faoliyatida vujudga kelgan yangi sharoitlar, o’zgarishlar bilan bog’liq 
bo’lib, uning birlamchi ahamiyatini susaytirib yuborishi mumkin»
11
. 
Xotiraning  idrok  qilinishi  ongda  saqlanish  muddatiga  qarab  qisqa  va  uzoq 
muddatli  bo’lib,  ularning  ishlash  mexanizmi  ham  turlicha  bo’ladi.  Har  qanday 
voqea-hodisa,  avvalo, 
birlamchi  qisqa  muddatli  xotira  blokiga 
tushadi.  Ishlatilish 
ahamiyatiga qarab uzoq 
muddatli xotira blokiga 
o’tishi mumkin. 
Aks  etish  –  reverbatsiyaning 
davomiyligi  (30–50  daqiqa)  miyaning  asab 
                                                           
10
 
  Karimova  V. M.,  Akramova F. A. Psixologiya. – T., 2000. – B. 75–76. 
 
11
 
Зинченко П. И
. Непроизвольное запоминание. – СПБ., 2000. – С. 26. 
 

---

197 
 
katakchalarida turg’un o’zgarishlarni qo’zg’atadi. Bu jarayon uzoq muddatli xotira 
mexanizmi hisoblanadi
12
. 
Eslash  va  eslashga  harakat  qilish 
bir-biridan  ajralgan  jarayonlar  emas.  Bir 
tomondan, eslashga harakat qilish dastlabki ma’lumotlarni tiklash bo’lsa, ikkinchi 
tomondan,  natijadir.  Eslashga  harakat  qilish  fikrni  erkin  hikoya,  bayon  qilish 
natijasida  vujudga  keladi.  Shuni  unutmaslik  kerakki,  zaruratsiz  guvoh, 
jabrlanuvchi, gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchining fikrini chalg’itmaslik, savol 
berib  gapini  bo’lmaslik,  hikoyasini  uzmaslik  zarur.  Miyaning  muhrlangan  latent 
qobiqni faollashtirish uchun so’roqni erkin bayondan boshlash lozim. 
Esdan  chiqarish  eslash  va  esda  olib  qolish  jarayonining  aksi  bo’lib,