Kasbiy psixologiya

               Sezgi va uning muxandislar kadiy faoliyatida tutgan o’rni.  
 
Sezgi oddiy psixik jarayon bo’lib, u moddiy olamdagi narsa va hodisalarning 
ayrim  xususiyatlari  aksidan,  shuningdek,  moddiy  qo’zg’atuvchilar  tegishli 
retseptorlarga  bevosita  ta’sir  etganda  organizmda  hosil  bo’ladigan  ichki 
holatlardan  tarkib  topadi.  Materiya  bizning  sezgi,  irodalarimizga  ta’sir  etib,  sezgi 
hosil  qiladi.  Sezgi  a’zolari  axborotni  qabul  qilib  oladi,  saralaydi,  jamlaydi  va 
miyaga etkazib beradi. 
Sezgi a’zolari tashqi olamning kishi ongiga kirib keladigan yagona yo’llaridir. 
Sezgilar mohiyatiga ko’ra ob’ektiv olamning sub’ektiv siymosi hisoblanadi. Lekin 
sezgilarning  hosil  bo’lishi  uchun  organizm  moddiy  qo’zg’atuvchining  tegishli 
ta’siriga  berilishi  kifoya  qilmaydi,  balki  organizmning  o’zi  ham  qandaydir  ish 
bajarishi darkor. 
Kishining  hayoti  va  faoliyatida  sezgilarning  roli  juda  katta.  Chunki,  ular 
bizning olam haqidagi va o’zimiz to’g’rimizdagi bilimlarimiz manbai hisoblanadi. 

---

191 
 
Inson  tevarak  atrofda  sodir  bo’layotgan  voqea-hodisalar  haqida  hamisha  axborot 
olib turishi kerak. 
Shu  ma’noda,  sezgilar  ma’lum  bir  qo’zg’atuvchining  muayyan  re-  tseptorga 
ta’siri  natijasida  hosil  bo’lgani  uchun  ham  sezgilarning  tasnifi  ularni  hosil 
qiladigan  qo’zg’atuvchilarning  va  ana  shu  qo’zg’atuvchilarga  ta’sir  qiladigan 
retseptorlarning xususiyatlariga asoslanadi. 
Sezgilarning Arastu tomonidan alohida ajratib ko’rsatilgan turlari mavjuddir: 
–
 
ko’rish; 
–
 
eshitish; 
–
 
hid bilish; 
–
 
badanning tegishli a’zolari orqali sezish; 
–
 
ta’m bilish. 
Sezgilar  ma’lum  bir  qo’zg’atuvchining  muayyan  retseptorga  ta’-  siri 
natijasida  hosil  bo’lgani  uchun  ham  sezgilarning  tasnifi  ularni  hosil  qiladigan 
qo’zg’atuvchilarning va ana shu qo’zg’atuv- chilar ta’sir qiladigan retseptorlarning 
xususiyatlariga asosla- nadi. 
Aks etish xususiyatiga va retseptorlarning joylashgan o’rniga qarab sezgilar, 
odatda, uch guruhga ajratiladi: 
1.
 
Tashqi muhitdagi narsalar va hodisalarning xususiyatlarini aks ettiradigan 
hamda tananing yuzasida retseptorlari bo’lgan ekstrotseptiv sezgilar. 
2.
 
Tananing  ichki  a’zolarida  va  to’qimalarida  joylashgan  hamda  ichki 
a’zolarning  holatini  aks  ettiradigan  retseptorlarga  ega  bo’lgan  interotseptiv 
sezgilar. 
3.
 
Retseptorlari  mushaklarda  va  paylarda  o’rnashgan  proprio-  tseptiv 
sezgilar, ular gavdamizning harakati va holati haqida axborot berib turadi. 
Ekstrotseptivlarni  ikki  guruhga,  ya’ni  aloqa  bog’laydigan  kontakt  va  distant 
retseptorlarga  ajratamiz.  Aloqa  bog’laydigan  retseptorlar  ularga  ta’sir  qiladigan 
ob’ektlar  bilan  bevosita  aloqa  bog’lagan  paytda  qo’zg’aydi;  badanning  tegishli 
a’zolari  orqali  sezish,  ta’m  bilish  retseptorlari  shular  jumlasidandir.  Distant 
retseptorlar  uzoqdagi  ob’ektdan  keladigan  qo’zg’atishdan  ta’sirlanadi;  distant 

---

192 
 
retseptorlarga ko’rish, eshitish, hid bilish retseptorlari kiradi. 
Adaptatsiya 
yoxud  moslashuv  sezgi  organlari  sezgirligining  qo’zg’atuvchi 
ta’siri ostida o’zgarishi demakdir. 
Bu hodisaning uch xil turini alohida ko’rsatish mumkin: 
1.
 
Qo’zg’atuvchining  uzoq  muddat  davomida  ta’sir  etishi  jarayo-  nida 
sezgining  tamomila  yo’qolib  qolishiga  o’xshaydi.  Doimiy  qo’zg’atuvchilar  ta’sir 
qilgan  taqdirda  sezgi  yo’qolib  qolish  xususiyatiga  ega.  Masalan,  terining  ustiga 
qo’yilgan engilgina yuk tezdayoq sezilmaydigan bo’lib qoladi. Hid bilish sezgilari 
atrof-  muhitga  yoqimsiz  hid  yoyilganidan  keyin  ko’p  o’tmay  batamom  yo’qolib 
qolishi ham oddiy bir hodisadir; 
2.
 
Adaptatsiya – kuchli qo’zg’atuvchining ta’siri ostida sezgining zaiflashib 
qolishi.  Masalan:  sovuq  qo’zg’atuvchi  hosil  qiladigan  sezgining  jadalligi  qo’lni 
sovuq  suvga  solganda  susayadi.  Biz  yarim  qorong’u  xonadan  yorqin  yoritilgan 
joyga chiqqanimizda oldiniga ko’zlarimiz qamashadi va tevarak-atrofdagi biror-bir 
narsaning farqiga eta olmaydigan bo’lib qolamiz, bir muncha vaqt o’tgandan keyin 
esa ko’rish analizatorlarining sezuvchanligi keskin susayib, biz odatdagidek ko’ra 
boshlaymiz; 
3.
 
Kuchsiz  qo’zg’atuvchining  ta’siri  ostida  sezgirlikning  orti-  shi  ham 
adaptatsiya deb ataladi. 
Muxandis  faoliyatida  ham  sezgining  o’rni  beqiyosdir.  Kasbiy  sezgirlik  his 
qilish  jarayonlarini  mashq  qildirish  orqali  rivojlantiriladi.  Bu  xususiyat  faoliyat 
davomida shakllanib boradi. Masalan,  muhandis o’z faoliyati mobaynida mashina 
tovushidan undagi texnik nosozliklarni aniqlay boshlaydi.