O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent to‗qimachilik va engil sanoat instituti

SHirinsuxanlik  ham  katta  san‟at. 
 SHirin  so‗z  bilan  kishining  ishonchi  va 
qalbini  egallash  mumkin.    Unda  yuz  ifodasi  tilning  ko‗rki  hisoblanadi.    Muomala 
madaniyatida  so‗z  aqldan  kuch,  tildan  ixtiyor  oladi.    Til  shunday  kuchga  egaki, 
suyaksiz bo‗lsa ham ―suyakka tegishi‖mumkin.  
Muomala  odobi  boshqa  kishilar  qadr-qimmatini,  izzatini  joyiga  qo‗yishni, 
an‘anaviy  axloqiy  me‘yoriy  talablarini  bajarishni  taqazo  etadi.    SHuning 
barobarida,  u  insondagi  yaxshi  jihatlarni  namoyon  etishi,  ko‗zga  ko‗rsatishi  bilan 
ham  ajralib  turadi.    Uning  eng  yorkin,  eng  sermazmun  va  eng  ifodali  namoyon 
bo‗lishi so‗z, nutq vositasida ro‗y beradi.  So‗zlash va tinglay bilish, suhbatlashish 
madaniyati  –  muomalaning  muhim  jihatlarini  tashqil  etadi.    SHu  bois,  muomala 
odobi o‗zini, eng avvalo, shirinsuhanliq kamsuqumliq bosiqliq hushfe‘llilik singari 
axloqiy  me‘yorlarda  namoyon  qiladi.    Muomala  odobining  yana  biri  bu  – 
insoniy 
nigoh. 
Ma‘lumki, odamning nigohida, yuz ifodasida, qo‗l harakatlarida uning qay 
sabablardandir  tilga  chiqmagan,  so‗zga  aylanmagan  hissiyoti,  talablari  o‗z  aksini 
topadi.    CHunonchi,  suhbatdoshining  gapini  oxirigacha  eshitmay,  qo‗l  siltab 
ketishi yoki fikrini bo‗lib, qo‗pol  muomalada bo‗lishi  madaniyatsizlikni anglatadi.  
Suhbatdoshni  fikrini  noto‗g‗ri  deb  bilgan  taqdirda  ham  tarbiyali  va  kamtar 
inson 
“Menimcha  adashdingiz?”  “O„zr,  men  boshqa  fikrdaman”,  “Kechirasiz, 
men  sizning  fikringizga  qo„shilmayman”
 degan  iboralar  bilan  murojaat  qiladi.  
Hech  qachon 
“umuman  noto„g„ri”,  “bu  to„g„rida  hech  narsani  tushunmaysiz”,  “ 
bu narsani yosh bola ham biladi” 
degan iboralarni  ishlatish mumkin emas.  
Gapirayotgan  insonni  fikrini  bo‗lib, 
“Bo„lishi  mumkin  emas”,  “O„zingiz 
ishonasizmi?”
 tarzidagi iboralar bilan chalg‗itish ham odobsizlik sanaladi.  
Xushmuomalalik 
va 
xushfe‘llilikning  mug‗ombirlikdan  va  qalbaki 
tortinchoqlikdan  kelib  chiqmasligi,  samimiy,  tabiiy  va  beg‗araz,  har  qanday 
mug‗ombirlik va soxta tortinchoqlikdan xoli bo‗lishi kerak  
Hamma davrlarda suhbat, muloqot inson muomalasining asosini tashqil qilgan.  
Suhbat  –  bu  insonlar  o‗rtasidagi  fikrlar  almanishuvi  bo‗lib,  u  aqllilik  va  chiroyli 

---

 
41 
so‗zlashdan  ibora  bo‗la  olmaydi.    Ba‘zi  insonlar  qanday  qilib  gap  boshlashni 
bilishmaydi,  gapirganda  o‗zlarini  yo‗qotib  qo‗yadilar.    Juda  ko‗p  keraksiz 
so‗zlarni,  ishlatadilar.    Bugungi  kunda  ba‘zi  yoshlarimiz  nutqidan  mamnun 
emasmiz.    CHunki   ularning  nutqi  umuman  yo‗q  hisob,  gaplari  faqat  jargon  va 
xunuk  so‗zlardan  iborat.    Agar  suhbatdoshingizning  nutqi  jargon  so‗zlar  bilan 
to‗lib-toshgan bo‗lsa, o‗zi qiynalib poyma-poy gapirsa, talaffo‗zi yaxshi bo‗lmasa, 
ohangi  quloqqa  yoqmasa,  eng  mazmundor  suhbat  ham  o‗z  qimmatini  yo‗qotadi.  
Hamma  vaqt  aniq-ravshan,  hovliqmasdan,  muloyimlik  va  mayin  ovoz  bilan 
gapirishga  harakat  qilish  kerak    Hovliqib  aytilgan  so‗zni  tushunish  qiyin  bo‗ladi, 
juda cho‗zib, sekin  gapirish esa kishining  sabr-kosasini  to‗lib toshiradi.  Talaffo‗z 
etilgan  har  bir  so‗z,  bo‗g‗in  va  ohang  aniq  va  ravshan  jaranglashi  lozim.    Juda 
nozlanib gapirish ham xunuk odat.  
O‗z  ona  tilini  hurmat  qilgan  inson  uni  bo‗zilishiga  yo‗l  qo‗ymaydi.    Horijiy 
so‗zlarning  aniq  ma‘nosini  bilgan  va  ularni  to‗g‗ri  talaffo‗z  eta  oladigan  kishi, 
zarurat bo‗lsa, ularni o‗z nutqida ishlatishi mumkin.  
Ovoz,  ohang
.   
Suhbatning  tavsifini  belgilab  berish  uchun  so‗z  boyligi  va 
so‗zning grammatik qurilishi etarli emas, bu erda gaplashish ohangi va intonatsiya 
muhim  rol  o‗ynaydi.    So‗zlashish  ohangi  iroda  va  emotsional  ta‘sirni,  hissiyotni 
aks  ettiradi.    So‗zlashish  ohangidan  hatto  kishining  kayfiyatini  bilish  mumkin.  
Ohang  ma‘lum  darajada  kishining  xulqini  ham  aks  ettiradi.    YAni 
suhbatdoshimizning  tarbiyali  yoki  tarbiyasizligini  ko‗rsatadi.    YUrish-turish 
vaziyatlari  qanchalik  ahamiyatga  ega  bo‗lsa,  so‗zlashish  ohangi  ham  shunchalik 
ahamiyatga  ega.    Bitta  so‗z  yoki  iboraning  o‗zi  qanday    ohangda  aytilganligiga 
qarab  bizga  har  xil  ta‘sir  etishi  mumkin.    Ko‗pincha  aytilgan  so‗z  emas,  balki 
haqoratomo‗z  ohang  kishini  ranjitadi.   Ohangizning  chiroyligi  yoki  ingichkaligi 
bilan  siz  bevosita  atrofdagilarda  og‗ir  yoki  engil  kayfiyat  uyg‗otasiz.  
Ifodalanayotgan  so‗zlarning  ma‘nosi  umuman  tinglovchilarga  hech  qanday  ta‘sir 
bermaydi.    U  suhbatdoshingizning  javob  berish  imkoniyatini  yaxshilash  darjasida 
bo‗lsa bas.  Haqiqiy ma‘lumot so‗z ohangizdadir.  Asosiy xavf shundaki na siz va 
na  sizning  suhbatdoshingiz  nishonga  teguvchi  bu  bevosita  ifodalanuvchi 

---

 
42 
ma‘lumotni  onglangan  tarzda  ham  onglanmagan  tarzda  ham  tahlil  qila  olmaysiz.  
Har  bir  zamonaviy  inson  o‗z  ohangini  o‗zgartirish  imkoniga  ega.    Avvalambor, 
haqqoniy  eslashga  harakat  qiladigan  bo‗lsangiz,  qachondir  siz  o‗z  ohangizga 
nisbatan  maqtovlar  eshitganmisiz  yo‗qmi  buni  bilib  olasiz.    Agar  ohangizning 
yaxshiligiga  ishonchingiz  komil  bo‗lsa,  unda  ovozingizni  tasmaga  yozib  olib,  uni 
eshitib  ko‗ring.    Birinchi  eshitishdayoq  ko‗pchilik  o‗z  ohangini  hayrat  bilan  tanib 
qolishadi.  
YOqimli  ohang  –  bunda  biz  ayollarni  nazarda  tutyapmiz  –  odatda  nafis 
ohangdir, baland ham, past ham, tez ham sekin ham emas.  Agar sizning ovozingiz 
boshqalarga 
yoqmasa, 
hayotingizdagi  tutgan  o‗rningizga  ohangni 
mos 
kelmaganidan  bo‗lishi  mumkin.    Ehtimol,  siz  gaplashayotganda  charcharsiz.  
Boshqa  nutqdagi  qusurlar  ham  to‗g‗irlansa  bo‗ladi.    Ammo  chiroyli  nutq  uchun 
faqat  ohangning  nafisligi  etmaydi.    Dunyoqarashning  boyligi  nutqni  yanada 
go‗zallashtiradi.    Zero,    quruq  so‗zlardan  iborat  chiroyli  nutq  odamlarda  sizga 
nisbatan bo‗lgan kinoyani uyg‗otadi. Buyuk Mavlono Jaloliddin Rumiy 
«Ichindagi 
ichindadir»
 nomli  asarida  «So‗z  –  idrok  qilishda  so‗zga  muhtoj  bo‗lganlar 
uchundir.  So‗zsiz idrok etganning so‗zga qanday ehtiyoji qoladi? Idrok eta bilgani 
uchun  ko‗klarning,  erning  hammasi  so‗zdir.    Hafif  bir  sasni  eshitganga  baqirib-
chaqirishning  nima  hojati  bor?  Dunyo  ham  Qur‘ondagi  «Bo‗l»  (Uning  amri  bo‗l 
demak  edi.    U  hamon  bo‗ldi)  so‗zidan  bino  bo‗lgandir»,  degan  fikrni  bildirib 
ketadi.  SHunday ekan, so‗zlarni mazmun bilan boyitish ham muhimdir.  CHiroyli 
nutq  egasi  o‗z  nutqi  bilan  bir  necha  marotabagina  odamlarni  o‗ziga  jalb  qilishi 
mumkin.    Lekin  mazmunsiz  chiroyli  so‗zlar  odamlarni  me‘dasiga  tegadi.    Ish, 
martaba, kechinmalar va kayfiyatning yomonligi, betoblik atrofdagilar bilan qo‗pol 
muomalada  bo‗lish  huquqini  bermaydi.    Hatto  buyruqni  ham  muloyimliq  bosiq 
ohang  bilan  va  shu  qatori  bir  vaqtda  ishga  doir  qat‘iyyatlik  bilan  berish  mumkin. 
Buyruq  ohangidan  faqat  bajarilishi  shart  va  majbur  bo‗lgan   soxalarda  ya‘ni 
harbiylar foydalanishi mumkin.