O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent to‗qimachilik va engil sanoat instituti

Tayanch iboralar 
Kategoriya  va  etika  kategoriyalari;  burch  va  kasbiy  burch;  O‗zbekiston 
fuqarolarining  fuqarolik  burchlari;  ofitsiant,  metrdotel,  shveysar,  barmen  va 
garderobchi. 
   
Vijdon;  ichki  sudya,  posbon,  or–nomus  va  kasbiy  etika;  mezon; 
obro‗; sifatli ado etish; aldamasliq 
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 
1.
 
Kasbiy kategori deganda nimani tushunasiz? 
2.
 
Vijdon nimani anglatadi? 
3.
 
Or-nomus nimadan iborat? 
4.
 
Mezon deganda nimani tushunasiz? 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
32 
4-MAVZU. MUOMALA MADANIYATI, TANISHISH, TANISHTIRISH 
QOIDALARI 
1.
 
Suhbatlashish  etiketi. 
2.
 
O‗zini boshqalarga tanishtirish 
3.
 
Qo‗l berib so‗rashish qoidalari 
4.
 
Murojaat qilish etiketi. 
5.
 
Bahslashish  etiketi. 
Etiket bo‗yicha  muomala qilishni bilish – avvalambor suhbatni olib bora olish 
qobiliyatidir.    Bu  erda  ham  umumqabul  qilingan  qoidalar  mavjud.  Suhbatlashish 
muomala  madaniyatini  shakllantirishning  muhim   vositalaridan  biri  sanaladi.   Har 
qanday suhbat avvalo, ma‘lumotlar almanishuvidir.   Suhbatlashish orqali insonlar 
bir-birlari  bilan  muloqotga  kirishadilar,  bir-birlari  haqida  ma‘lumotga  ega 
bo‗ladilar,  bir-birlarini  tushunib  boradilar,  shu  bilan  birga   muomala 
madaniyatlaridagi 
ayrim 
bo‗shliqlarni  to‗ldiradilar.  Suhbatdoshni  gapini 
bo‗lmasdan uni oxirigacha tinglay olish muhim xususiyat kasb etadi.  Zero, diqqat 
va  sabr-toqat  bilan  eshita  olish  qobiliyati  suhbatdoshga  nisbatan  hamdardliq 
layoqatliliq  hayrixohlikni  ko‗rsatadi.    Lekin  bu  qobiliyat  faqatgina  tug‗ma 
xususiyat  kasb  etmaydi  –  har  bir  inson  uni  o‗zida  hamda  farzandlarining 
tarbiyasida  mujassam  etib,  takomillashtirish  mumkin.    Bunda  axloqiy  tarbiya  – 
axloqiy me‘yorlar katta ahamiyat kasb etadi.  
Suhbat  olib  borish  mahoratini  o‗rganish  mumkin,  buning  uchun  qadimgi 
notiqlar  kabi  sizga  zarur  bo‗lgan  bilimlarni  egallash  lozim.    Ammo  bu  degani 
do‗stona  uchrashuvlarni  notiqlik  san‘ati  bo‗yicha  musobaqaga  aylantirish  shart 
emas.    Barcha  holat  va  narsalarga  yuzaki  qaraydigan  jamiyatga  bir  oz  hazil  va 
engillik  bilan  ishonchli  so‗zlash  –  bu  iste‘dodli  odamlar  ham  tan  beradigan 
qobiliyatdir.    Har  kimga  ham  aqlli  gaplarni  osonlik  bilan  etkazish  qobiliyati 
berilmaydi.    Suhbat  san‘atida  sergaplikka  yo‗l  qo‗ymay  mashq  qilish  lozim, 
hamsuhbat  ruhiyatini  hisobga  olish  kerak  va  bu  etarli  darajadagi  tajribani  talab 
qiladigan faoliyatdir. 

---

 
33 
Avvalambor  biz  o‗zimizning  «men»lashimizdan  qochishimiz  lozim.    O‗z 
shaxsiyligini  berkitib,  o‗zgalarning  qiziqishiga  e‘tibor  bermoq  –  bu  har  bir 
suhbatning  asosiy  afzalligidir.    YAxshi  ohang  suhbatdoshiga  ko‗ngilsiz  yoki  uni 
tushkunlikka  tushiradigan  suhbatlardan  qochishni  talab  qiladi.    Jamoatga  yoqish 
uchun  suhbatdoshingizga  yaqin  bo‗lgan  va  uni  ko‗proq  qiziqtiradigan  suhbat 
mavzularini  tanlashingiz  lozim.    Jamiyatning  yoqimsiz  a‘zolariga  doimo  hamma 
narsadan  noliyveradigan  va ayb  qidiraveradigan odamlar kiradi.   Ammo,  muloqot 
qilish  me‘yori  va  tajribasiga  ega  haqiqiy  tarbiyali  inson  hamisha  o‗z  talabalari 
darajasida kamtarin, mulohazalarida esa notakabbur va bag‗rikengdir.  Agar jamoat 
sizga notanish bo‗lsa, suhbatda mavjud odamlar borasida gaplashmagingiz ma‘qul, 
avval  ularning  o‗zaro  munosabatlarini  ko‗zatib,  shu  asosda  biron  bir  narsa  deyish 
mumkin.  
So‗z  -  bu  o‗zingizga  qarshi  qurolga  aylanuvchi  kuchdir.    YAqin  kishini 
ayblashdan oldin, o‗ylab ko‗rgan ma‘qul.  Hasadgo‗ylik eng yomon illat.  U barcha 
axloqiy  xususiyatlarni  yo‗qqa  chiqaradi.    Mardlik  yoki  ochiqlik  bahonasida 
ko‗rolmaslik  hissini  ochiqchasiga  ko‗rsatishni  odat  qilgan  kishiga  bo‗lgan 
munosabat  hech  qachon  ijobiy  o‗zgarish  kasb  etmaydi.    Bu  faqat  munosabatlarni 
yomonlashishiga  olib  keladi.    Bundan  hech  kim  yaxshi  natijaga  erishmaydi.  
Atrofdagilar  uchun  notanish  bo‗lgan  tilda  biror  bir  odam  bilan  suhbatlashish 
madaniyatsizlikdir.  
Suhbatdagi  har bir so‗z suhbatdosh  uchun  aniq  va tushunarli bo‗lmog‗i  lozim.  
Agar  sizning  nutqingizni  tinglayotgan  odam  biror-bir  so‗zni  qaytarish  uchun 
gapingizni  bo‗lsa,  tez  orada  suhbatdosh  sizga  bo‗lgan  qiziqishini  yo‗qotadi, 
deganini anglatadi.  Bunda nutq o‗ta baland ohangda bo‗lmasligi lozim, aks holda 
o‗zni  noqulay  ahvolga  solib  qo‗yish  mumkin.    Sizning  suhbatingizga  uchinchi 
suhbatdosh  qo‗shilsa-yu,  mavzu  esa  o‗ta  nozik  xususiyat  kasb  etsa,  o‗zingizni 
iltifotli  va  xushmuomali  jihatdan  ko‗rsatganingiz  ma‘qul.    Jamoatda  barcha 
narsalar  haqida  gap  ketadi,  savollar  chuqurlashib  ketilmaydi,  bir  narsani  har 
taraflama  ko‗rib  chiqilmaydi,  balki  qisqacha  mulohaza  yuritiladi,  ammo  yuzaki 

---

 
34 
emas
17
.  Boshqalar bilan gaplashish istagi borligini yoki suhbat zerikarli ekanligini 
ko‗rsatmaasliq  suhbat  chog‗ida  atrofga  alanglab,  qo‗lga  tushgan  biron  narsani 
o‗ynab, yoki soatga qarayverish suhbatdoshni jig‗iybiron qilib qo‗yish mumkin.  
Suhbat chog‗ida o‗zini ko‗klarga ko‗tarib, o‗z faoliyati,  izlanishlari,  mulki o‗z 
tanishlari  doirasi  bilan  yoki  kimnidir  ismini  ro‗kach  qilish  bilan  maqtanish  va 
yaxshi  emas  –  bunday  iboralar  suhbatdosh  aqlini  qanchalik  tor  ekanligi  haqida 
guvohlik  beradi.    Munozara  qilinayotgan  muammolar  doirasi  keng  bo‗lishi 
mumkin, biroq  nima bo‗lganda  ham o‗zingizni  ishonchli  his qiladigan, o‗zingizga 
mos bo‗lgan mavzularda suhbat olib borishingiz maqsadga muvofiqdir.  
 Suhbatdoshni  sog‗liqdan  nolish  bilan  ob-havo  haqidagi  so‗zlar  bilan 
charchatish  ham  etiketga  to‗g‗ri  kelmaydi.    Suhbat  haqiqatan  ham  qiziqarliroq 
bo‗lish uchun barcha qobiliyat va imkoniyatlarni yordamga chaqirish lozim.  SHu 
jihatdan ham suhbatlashish  etiketi bir necha qoidalarni taqozo etadi: 

 
Suhbatdoshingizga og‗ir botadigan, xafa qiladigan,  noqulay vaziyatga solib 
qo‗yadigan,  gapirishni  xohlamaydigan  mavzu  bo‗yicha  suhbatlashish  vaziyatni 
og‗irlashtiradi.  

 
Suhbatdoshingizga  o‗zingizga  ta‘rif-tavsif  berishdan,  o‗z  muammo  va 
yutuqlar  haqidagi  ma‘lumotlarga  e‘tiborni  kuchaytirishdan  qochish,  suhbat 
chog‗ida  o‗z  ―men‖  ini  markaziy  joyga  qo‗ymaslik  lozim.   Bunda  axloqning 
kamtarinlik va bosiqlik me‘yorlari qo‗l keladi.  

 
O‗z  fikrini  uqtirishdan  avval,  noqulay  vaziyatga  tushib  qolmaslik  uchun 
suhbatdoshning  ijtimoiy  kelib  chiqishi,  shaxs  sifatida,  aytilayotgan  masala 
yuzasidan qanday ma‘lumotga ega ekanligini bilib olgan yaxshi.  

 
Suhbatdosh  hurmat  qilishga,  hatto  uni  fikrini  noto‗g‗ri  deb  hisoblaganda 
ham oxirigicha eshitish bilan shaxsning so‗z erkinligini ta‘minlashga intilish lozim.  

 
Boshqa  insonlarini  g‗iybat  qilishdan,  ularning  shaxsiy  hayoti,  muammosi 
haqida suhbat qurish ham odobsizlik sanaladi.  
                                                
17
  Никитич,  Людмила  Алексеевна.  Этика.  Курс  лекций:  учебное  пособие  для  студентов  вузов  /  Л.А. 
Никитич. – М.: ЮНИТИ-ДАНА,2012. – 392 с. (Гриф)  - Электронная библиотека – Book.ru 

---

 
35 

 
Har  qanday  suhbat  birinchi  navbatda  ma‘lumotlar  almanishuvidir.    Suhbat 
jamoat  joylarida  yoki  ko‗chada  bo‗lsa,  boshqalarni  o‗ziga  jalb  qilmagan  xolda, 
ovoz past ohangda  gaplashish  lozim.   Tez  yoki  haddan  tashqari cho‗zilib  gapirish 
ham ma‘lumotni o‗zlashtirishga xalaqit beradi.  

 
Kam  muomala  qilinadigan,  yaxshi  tanimaydigan  insonlar  bilan   muloqotda 
bo‗lishda  barchaga tushunarli engil  mavzu tanlanib olinadi.   M: