O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi t. U. Umarov

4.2. O‘tkir tishli frezalarning o’lchamlari va turlari. 
 
Yuqorida  aytib  o‘tilgandek,  frezalarning  tishlari  konsturuksiyasi  bo’yicha 
ikki guruhga bo‘linadi: O‘tkir tishli yoki kertilgan (4.2-rasm). 
 
4.2-rasm. Frezaning tishlari shakli: 
a-trapitsiyasimon; b-parabolasimon; v-kuchaytirilgan; kertilgan tishli 
 
Frezalash  jarayoni  o‘zgaruvchan  yupqa  qirindi  olish  bilan  ta’riflanadi. 
Shuningdek,  silindirik  frezalarda  qirindi  qalinligi  noldan  boshlanadi.  O‘tkir  tishli 
guruhdagi tishlarni, orqa yuzasidan qayta charxlanishi frezalashdagi asosiy tishlar 

---

166 
 
sonini  z,  oshiradi.  U  esa  frezalarning  ishlab  chiqarish  unumdorligiga  to’g‘ri 
proporsional.Oxirgisi minutli uzatish bilan aniqlanadi , u esa  
S
M
=S
z
zn 
bu  yerda  S
z
-bir tishga  bo’lgan  uzatish;    z-tishlar soni; n-frezaning  minutiga 
aylanishlar soni. 
Tishlar  soni  ko‘payishi  bilan  yuza  g‘adir  budirligi  kamayadi  va  kesish 
jarayoning notekisligi kamayadi. 
Amalda  o‘tkir  charxlangan  uch  shakldagi  tishlar  keng  tarqaladi  : 
1)trapetsiyasimon, 2)parabolik, 3)kuchaytirilgan. 
Trapetsayasimon shakldagi (Rasm 4.2 a) tayyorlanishi jihatidan oddiy , lekin 
tishlari  bir  muncha  nozik,  shu  sababli  balandligi  kamroq  va  qirindi  chiqadigan 
ariqchasi kam hajmli. Orqa yuzadan tishlarini charxlash paytida (f=1...2mm)feska 
olinishi  munosabati  bilan  uning  balandligi  kamayadi  va  tishlari  yanada 
mustahkamlanadi. 
Tishlari 
parabolik 
shakldagi 
(4.2-rasm, 
b) 
eng 
katta 
egilishi 
mustahkamliligiga  esa  ,  chunki  tishning  orqasi  parabola    qilib  bajarilgan  ,  tish 
balandligining  hamma  kesimida  teng  mustahkamlikni  ta’minlaydi.  Bu  shaklning  
kamchiligi shundaki, har bir tish balandligida ariqchani frezalash uchun murakkab 
shakldagi  freza  kerak  bo’ladi.  Shu  maqsadda  shunday  frezalarni  orqa  shaklini 
soddalashtirish maqsadida parabola, aylana radiusi R=(0,3...0,4)d qilinadi. 
Tishlari  kuchaytirilgan  shakldagi  (4.2-rasm,  b)tishlri  parabolik  shakldagisi 
o‘rniga  og‘ir  ishlar  uchun  qo’llaniladi.  Bu  tishlarning  orqasi  silliq  ,  shuningdek, 
qalinligi  va  balandligi  kattalashgan  bo‘lib.Tishlar  burchakli  θ
1
=28...30˚  va  θ
2
 
ikkilamchi frezalash yo’li bilan tayyorlanadi.Lekin operatsiyalar soni ko‘p bo‘lgani 
bilan  bu  tio‘larni,  parabolik  tishlarga  nisbatan  tayyorlash  soddaroq.Ular  qayta 
charxlashga zaxirasi ko‘p va mustahkamligi katta. 
Kertilgan tishlar (4.2-rasm, g) qaraganda katta qalinlikka ega, asosiysi orqa 
yuzaning  shakli  maxsus  operatsya  bilan  bajariladi  va  uning  nomi  ,,kertilish”  deb 
ataladi.  Shu  maqsadda  kesuvchi  qirraning  hamma  nuqtasida  orqa  burchak 
yaratiladi.  Bundan tashqari  bu  shakldagi  tishlar  yuqori  mustahkamlikka  ega,qayta 

---

167 
 
charxlashda  qirindi  joylashuvchi  ariqchalarni  hajmi  ortib  boradi,  frezani  yaxshi 
ishlashiga  ta’sir  ko’rsatadi.O‘z  navbatida  “kertilgan”  tishlarning  qator  asosiy 
kamchiliklari bor: 
1)
 
Kertilgan  frezalarda  tishlar  soni,  o‘tkir  tishli  frezalarga  nisbatan 
kam.Bunga  sabab  “kertilgan”  tishlarning  qalinligi  ko‘proq,  qayta  charxlashda 
oldingi  yuzadan  katta  quyim  olinishi  kerak,  chunki  orqa  yuzada  to‘plangan 
yemirilishni yuqotish uchun; 
2)
 
Qayta charxlashda tishlarning radial urishi kuzatiladi bu esa yuza g‘adur 
– budirligini oshishiga va frezaning turg‘inligini pasaytirishga olib keladi; 
3)
 
Tishlari  profilli  jilvirlanmagan  frezda  termik  ishlov  bergandan  keyin, 
orqa  yuzaning  ayrim  qismlarida  uglerodsizlantirish  qoladi,  bu  esa  frezaning 
turg‘inligini pasaytiradi; 
4)
 
Qoldiq  termik  kuchlanishlar,  frezaning  kesuvchi  qirrasining  profilining 
buzilishini keltirib chiqarishi mumkin. 
Bu kamchiliklar sababli “kertilgan” frezalar ishlab chiqarishi unumdorligi va 
ishlov  berilgan  yuza  sifati  bo‘yicha,  o‘tkir  tishli  frezalarga  nisbatan  kamroq 
qo’llaniladi. Lekin qayta charxlanishing oddiyligi sababli ular shakldor yuzalarga 
ishlov berishda keng qo‘llaniladi.