O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi t. U. Umarov

 
3.7. Zenkerlarni loyihalash 
 
Zenkerlarning  shakli  va  o'lchamlari  juda  xilma-xil,  bo'lib,  ishlov  beradigan 
teshik  shakli  bilan  aniqlanadi.Silindirik,konusli  va  boshqa  shakldagi  yuzalarga 

---

156 
 
birdaniga  ishlov  berish  uchun  ko‘p  pog‘anali  zenkerlardan  ko‘p  foydaliniladi. 
Shuning  uchun  tishlar  sonini,  qirralardan  chiqaruvchi  ariqchalarning  shaklini  va 
boshqa  parametrlarini  tanlashda  birlamchi  tavsiyalar  berish  qiyinroq.  Oldiniga 
ishlov berilgan teshik diametrini kattalashtirish uchun, zenkerni klassik varantdagi 
konstruktiv  parametirlarini  tanlashni  ko'rib  chiqamiz.  Zenkerning  tashqi  diametri, 
ishlov beriladigan detal chizmasini mexanik talablariga muvofiq tanlanadi. Tashqi 
diametr  aniqligi,  ishlov  beriladigan  teshik  aniqligiga  nisbatan  1-2–kvalitet  yuqori 
tanlanadi.  Odatda,  zenkerlarda  9...11  kvalitet  aniqligiga  erishiladi.  Zenkerlarning 
tashqi  diametrida,  parmalarnikiga  o‘xshab,  qayta  konus  yaratiladi.  Zenkerning 
plandagi  burchagi  (2ϕ),  cho'yanga  ishlov  berishda-birlamchi  90˚  ga  teng  qilib 
olinadi, po'latlarga –ikkilamchi 2ϕ=60˚, 2ϕ
1
=120˚ qilib bajariladi (3.34-rasm,a). 
Qirindi chiqarilgan ariqchalar shakli ishlash sharoitiga hamda tishlar soniga 
bog‘liq bo’ladi. Eng ko‘p tarqalgan F10...32mm lizenkerlar uchun tishlar o‘lchami, 
qirindi chiqaradigan ariqchalar shakli 3.34-rasm, b da misol tariqasida berilgan. 
Odatda  kesuvchi  peralar  va  ariqchalar  parametri  emperik  formulalar  bilan 
aniqlanadi. 
Uch  tishli  zenkerlar  uchun  d
0
=(0,45…0,5)D;  P=0,45D;  f=(0,05…0,1)D; 
t=(0,03…0,05)D;. To’rt tishli zenkerlar uchun R=(0,7…1,2)D; H=(0,02…0,25)D; 
f=(0,05…0,1)D . 

---

157 
 
 
3.34-rasm. 
 
Ikkinchi  variantdagi  tishlar  bajarilishi  mustahkamroq,  ulardan  og‘ir 
sharoitlarda  ishlov  berish  uchun  maqsadga  muvofiq  bo’ladi.  Kesuvchi  qirralarni 
geometrik parametrlarini shunga o‘xshash boshqa asboblardan olsa bo’ladi va ular 
asosan ishlov beriladigan  materialga bog‘liq bo’ladi.Asosiy kesuvchi qirralardagi 
orqa burchak α ni 8...10˚ ga, lentasi yo‘q kalbrlovchi qismda – 5...6˚ ga teng qilib 
olsa  bo’ladi.Tez  kesar  zenkerlar  oldingi  burchagi  ϒ  ni  :  qattiq  po’latlar  va 
cho‘yanlar  uchun  –  0...5˚;  yumshoq  po’latlarda  –  15...20;  qovushqoq  materiallar 
(alyuminiy)  -  30˚  gacha.  Qattiq  qotishmali  zenkerlar  uchun  ϒ  kichik  qiymatda  - 
10˚, og‘ir sharoitlarda ishlov berishdagi kesuvchi qirralar bo’ylab, f=0,5…0,8mm 
li  faskalar  s
ϒ
=0  yoki  ϒ=-5˚  ochiladi  unversial  zenkerning  qirindi  chiqaradigan 
ariqchalar  og‘ish  burchagi  ω=10...30˚  teng.legirlangan  materiallarga  ishlov 
berishdagi  zenkerlar uchun  ko‘proq,  cho’yanlarga ishlov berish  uchun ω=0˚  teng. 
Qattiq  qotishmali  pichoq  bilan  ta’minlangan  zenkerlar  uchun  ω=10˚,qirindi 
chiqadigan ariqchalardan, qirindi yaxshi chiqarish uchun 20˚ qilinadi. 

---

158 
 
Zenkerlarni  ishchi  qismidagi  qayta  konuslik  100mm    uzunlikda 
0,04...0,08mm, diometirli 18mm zenkerlar uchun 0,05...0,10 ,diometiri 18mm dan 
yuqori. 
Yunaltiruvchi  lentochkalar  urishi  quyruqqa  yoki  teshik  o‘qiga  nisbatan 
0,04...0,06mm  dan  oshmaslik  kerak.  Kesuvchi  qirralarning  urishi  0,05...0,07mm. 
Torets urishi qiymati odatda 0,03mm dan oshmaslik kerak.