Toshkent moliya instituti iqtisodiyot nazariyasi

Xalqaro mehnat taqsimoti (XMT) alohida mamlakatlarning tovar va 
xizmatlarning ma’lum turlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashuvini ifodalaydi
. 
Alohida mamlakatlarning bunday ixtisoslashuvi mahsulotlari ustun darajada 
eksportga yo’naltirilgan 
xalqaro ixtisoslashgan tarmoqlarning 
shakllanishiga olib 
keladi. 
Dastlabki vaqtlarda xalqaro mehnat taqsimotining rivojlanishi asosan tabiiy 
sharoitlardagi tafovutlarga asoslangan edi. Binobarin, faqat sanoat to’ntarishidan 
keyin, ya’ni ishlab chiqaruvchi kuchlar baynalminal xususiyat kasb etib, milliy 
xo’jaliklar doirasidan tashqariga o’sib chiqa boshlagach, ularning negizidan barqaror 
mehnat taqsimoti va jahon bozori tarkib topadi. Hozirgi vaqtda xalqaro mehnat 
taqsimoti turli ijtimoiy tizimlarni o’z ichida oluvchi umumjahon xo’jaligi doirasida 
rivojlanmoqda. 
Xalqaro mehnat taqsimoti va ayirboshlashda qatnashayotgan mamlakatlar bir 
xil sharoitda emas. Bu hol ularning turli jo’g’rofiy ahvoli, tabiiy resurslarining tarkibi 
va miqdori, rivojlanish ko’lami, darajasi va iqtisodiyotini tuzilishi, ichki bozorning 
hajmi bilan belgilanadi. 
Ana shu farqlar sababli ayrim mamlakatlarda bir xil tovarlarni ishlab 
chiqarishdagi xarajatlar darajasi ham turlicha bo’ladi. Shuning uchun har bir 
mamlakat o’zi nisbatan qulayroq, kamroq xarajat bilan ishlab chiqaradigan tovarlarni 
boshqa mamlakatlarga sotishga va aksincha, jahon bozoridan o’zidan ishlab chiqarish 
uchun xarajat ko’proq bo’ladigan yoki tabiiy yoxud boshqa sharoitlarga ko’ra 
umuman ishlab chiqarib bo’lmaydigan tovarlarni sotib olishga intiladi. 
Tovarlar mamlakatlar o’rtasida jahon narxlari asosida ayirboshlanadi. Ular 
baynalminal qiymatga asoslanadi. Buning ma’nosi shuki, ijtimoiy zaruriy 
baynalminal mehnat sarflari jahon bozorida e’tirof qilinadi. 
Umuman olganda, jahon narxlarining tashkil topishi odatda, sof holida amalga 
oshmaydi. Baynalminal qiymatning hosil bo’lishiga to’sqinlik qiluvchi maxsus omillar 
jahon narxlariga ta’sir qiladi. Tashqi savdo va valyuta cheklashlari, valyutalar 
qiymatining o’zgarib turishi, xalqaro monopoliyalar siyosati, birjadagi 
chayqovchiliklar va hakazolar shular jumlasidandir. Shu sababli ayrim 
mamlakatlarning jahon bozoridagi raqobatlashuv qobiliyatidagi farqlar, pirovard 
natijada mehnat unumdorligining milliy darajadagi farqlarini aks ettiradi. 
Rivojlangan mamlakatlarda keyingi o’n yilliklarda yangi texnologik asoslarga 
o’tish jahon xo’jalik aloqalarining tez o’sishi bilan birga bordi. Takror ishlab 
chiqarish jarayonlarining baynalminallashuvi o’zining har ikkala shaklida: 
integratsion (milliy xo’jaliklarning yaqinlashuvi, o’zaro moslashuvi orqali) va 

---

 
171
transmilliy (xalqaro ishlab chiqarish majmuasining tuzilishi orqali) shakllarida 
kuchayadi. Jumladan, butun dunyoda regional davlatlararo iqtisodiy integratsiyaning 
qaror topish tamoyili kuzatiladi. Jumladan, rivojlangan Evropa integratsion 
hamjamiyati (EI) doirasida tovarlar, xizmatlar va ishchi kuchining erkin harakati 
amalga oshiriladi. Shimoliy Amerika umumiy iqtisodiy hamkorlik AQSh, Kanada va 
Meksika iqtisodiyotining integratsiyasini ko’zda tutadi. Davlatlararo integratsiyaning 
kuchayishi janubiy-sharqiy Osiyo,  O’rta Osiyo,  arab dunyosi,  Afrika va Markaziy 
Amerika mamlakatlari uchun ham xarakterli bo’lmoqda.