Toshkent moliya instituti iqtisodiyot nazariyasi

4. Jahon xo’jaligi aloqalarini xalqaro tartibga solish. 
 
Butun jahon xo’jalik hayotining baynalminallashuvi davlatlararo xo’jalik 
aloqalarni tartibga solishning mexanizmini yaratish zarurligiga olib keldi. Hozirgi 
davrda qandaydir tartibga soluvchi tuzilma  amal qilmaydigan xalqaro iqtisodiy 
munosabatlar sohasini topish qiyin. Jumladan, moliya, valyuta va kredit sohalarida 
xalqaro valyuta fondi (XVF-MVF), xalqaro tiklanish taraqqiyoti banki (XTTB-
MBRR), jahon savdosi sohasida-tariflar va savdo bo’yicha bosh kelishuv (TSBK-
GATT) ni ko’rsatish mumkin.  
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarni tartibga solish milliy tashkiliy shakllardan 
boshlanadi. Xo’jalik hayotining baynalminallashuv jarayoni dastlab milliy davlatlar 
faoliyatini xalqaro uyg’unlashtirishga, keyin esa davlatlararo va xaqaro tashkilotlar 
tuzilishiga olib keldi. 
Huquqiy ma’noda tartibga solish xalqaro tartiblarni o’rnatishga, ya’ni miyoriy 
normalar va qoidalarni aniqlovchi kelishuvlarni ishlab chiqarishni yoki xalqaro 
aloqalarning qandaydir sohasini hal qilishda tomonlarga majburiyatlarga amal 
qilishni yuklaydi. Umumqabul qilingan standartlar va qoidalarni o’z ichiga oluvchi 
xalqaro tartiblar o’z navbatida milliy tartibga solishga ta’sir ko’rsatishi mumkin.  
Birinchi xalqaro tashkilotlar 20-yillarda tuzilgan bo’lsada, (Millatlar ligasi-
1919 y, Xalqaro hisob-kitoblar banki 1929 y.) xalqaro darajada jahon xo’jalik 
aloqalarini ko’p tomonlama tartibga soluvchi tuzilmalar ikkinchi jahon urushidan 
keyin shakllana boshladi. 
1945 yil maxsus xalqaro uyg’unlashtiruvchi muassasalar –Xalqaro valyuta 
fondi (XVF-MVF) va Xalqaro tiklanish taraqqiyot banki (XTTB-MBRR) tashkil 
topdi. Hozirgi davrda ham ularning ikkalasi muhim xalqaro tashkilot hisoblanadi: 
jahon savdosi, xalqaro kredit va valyuta munosabatlari sohalarini davlatlararo tartibga 
solishning tartib-qoidalarini aniqlab beradi. Urushdan keyingi davrda tuzilgan tariflar 
va savdo bo’yicha bosh kelishuv (TSBK-GATT)  Evropa iqtisodiy hamkorligi 
tashkiloti (EIXT-OEES), NATOning iqtisodiy masalalarni uyg’unlashtiruvchi 
komiteti (IMUK-KOKOM) xalqaro iqtisodiy munosabatlarni erkinlashtirish davriga 
to’g’ri keladi. 
Jahon savdosini erkinlashtirish ko’p tomonlama shartnoma asosida harakat 
qiluvchi, xalqaro savdo tartib qoidalarini qayd qiluvchi xalqaro tashkilot (TSBK-
GATT) doirasidagi faoliyat bilan bog’liq. Hozirgi davrda TSBK jahon savdo 
oborotining 4
/
5 qismidan ko’prog’ini tartibga soladi. TSBK milliy va regional 
darajada vaqti-vaqti bilan kuchayib boruvchi protektsionizmga qarshi turadi, milliy 
manfaatlarni o’zaro kelishtirishga yordam beradi. Uning faoliyati savdoda 
kamsitmaslik, savdoda tarifli va tarifsiz cheklashlarni aniqlashda teng asosda 
maslahatlashish kabi printsiplarga asoslanadi. TSBK faoliyatining asosiy shakli 
qatnashuvchi tomonlarining ko’p tomonlama savdo muzokaralarini o’tkazish 
hisoblanadi. 
Ammo jahon savdosi raqobat kurashi asosida boradi, shu sababli o’zaro 
maqbul  qarorlarni qidirib topishga va savdoni xalqaro darajada tartibga solishga 
ko’plab qiyinchiliklar bilan erishiladi. 

---

 
177
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning yana bir ahamiyatga molik sohasi-bu 
valyuta-moliya sohasidir. Xalqaro moliyaviy munosabatlarni uyg’unlashtirish XVF 
(MVF), XTTB (MBRR), iqtisodiy xamkorlik va rivojlanish tashkiloti (IXRO-OESR), 
xalqaro rivojlanish uyushmasi (XRU-MAR), Xalqaro moliyaviy korporatsiya (XMK-
MFK) va shu kabilar doirasida amalga oshiriladi. G’arbdagi etti etakchi 
mamlakatlarning har yillik kengashi bu sohada muhim rol o’ynayddi. 
Valyuta - moliyaviy sohani xalqaro uyg’unlashtirishning kuchayishi ko’p 
jihatdan XVFning faoliyati bilan bog’liq. U o’zining nizomiga muvofiq valyuta 
kurslari va a’zo mamlakatlar to’lov balanslarini tartibga soladi, ko’p tomonlama 
to’lov tizimlari va rivojlanayotgan mamlakatlar tashqi qarzolarini nazorat qiladi, a’zo 
mamlakatlarga ularning valyuta moliya muammolarini hal qilish uchun kredit 
beriladi. 
Rivojlanayotgan mamlakatlarda tarkibiy qayta qurishlarni moliyalashtirish 
bilan XTTB faol shug’ullanadi. XTTB va u bilan birga jahon banki tarkibiga kiruvchi 
Xalqaro rivojlanish Uyushmasi (XRU-MAR), Xalqaro moliyaviy korporatsiya 
(XMK-MFK) har xil investitsion ob’ektlarni o’rta va uzoq muddatli kreditlash bilan 
shug’ullanadi, loyixalarning moliyaviy-iqtisodiy asoslarini tayyorlaydi, 
rivojlanayotgan mamlakatlardagi tarkibiy qayta o’zgartirishga yordam beradi. 
Davlatlararo tashkilotlar ichida barcha sanoat jahatdan rivojlangan 
mamlakatlarni birlashtiruvchi IXRO muhim rol o’ynaydi. Uning doirasida ichki 
iqtisodiy tadbirlarning boshqa mamlakatlar milliy iqtisodi samaradorligiga ta’sirini, 
ularning to’lov balansi holatini o’rganish amalga oshiriladi, milliy iqtisodning jahon 
xo’jaligi tamoyillariga tez moslashishini ta’minlash maqsadida makroiqtisodiy 
tartibga solish bo’yicha tavsiyanomalar beriladi. IHRO jahon xo’jaligi doirasida ko’p 
omilli fuktsional aloqalarni o’rganishni amalga oshiradi, valyuta va byudjet siyosati, 
narxlar, savdo va boshqa sohalar bo’yicha ilmiy asoslangan iqtisodiy prognozlar 
tavsiya etadi. 
Sharqiy-Evropa mintaqasida tarkibiy qayta qurishga moliyaviy ta’sir ko’rsatish 
va yordam tashkil qilish maqsadida 1991 yil Evropa tiklanish taraqqiyoti banki 
(BTTB-EVRR) tuzildi. 
Shuni ta’kidlash lozimki, jahon iqtisodiy munosabatlarini xaqaro tartibga solish 
tizimida doimiy o’zgarishlar ro’y berib turadi. 
80-yillarda iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy sabablar taqozo qilgan dunyo siyosiy 
vaziyatdagi o’zgarishlar, jahon xo’jalik aloqalari tizimini ko’p tomonlama tartibga 
solish shakllari evolyutsiyasiga olib keldi. Bular ichida sobiq sotsialistik 
mamlakatlarda vaziyatning o’zgarishi, tashqi faoliyatida mustaqil sub’ektlarni tashkil 
qiluvchi davlatlar sonining keskin ko’payishi hamda dunyo mamlakatlari ichida ro’y 
beradigan o’zgarishlar muhim o’rin tutadi. 
80-yillarning o’rtalarida dunyoda AQSh, G’arbiy Evropa va Yaponiyadan 
iborat ancha qudratli raqobatlashuv markaz vujudga keldiki, bu ham jahon iqtisodiy 
munosabatlarini tartibga solishga o’z ta’sirini ko’rsatadi.  
Jahon xo’jalik aloqalarini tartibga solishga xalqaro tashkilotlar a’zolar 
tarkibidagi o’zgarishlarning ham ta’siri bo’ldi. XVF, XTTB, TSBKga Osiyo, Afrika, 
Lotin Amerikasidagi ozod bo’lgan mamlakatlar va keyin qator sobiq sotsialistik 

---

 
178
mamlakatlar faol kira bordiki, bu ham jahon xo’jaligi aloqalarini tartibga solishda 
ma’lum o’zgarishlarga olib keladi. 
Evropa Ittifoqi (EI) doirasida yagona bozorni bunyod etishga harakat tufayli 
yagona umumevropa fuqaroligi, iqtisodiy, valyuta va siyosiy ittifoq ta’sis etiladi. Bu 
ittifoqning shartnomada belgilangan vazifalarini bajarish uchun bir qator Evropa 
muassasalari tuzildi. 
Evropa Ittifoqining ijroya organi 
-Evropa hamjamiyati Komissiyasi (EHK)dir. Uning a’zolarini milliy 
xukumatlar tayinlaydi, lekin ular o’z faoliyatlarida mutlaqo mustaqildir. 
Ittifoqning qarorlar qabul qilish organi: 
-Vazirlar Kengashi hisoblanadi. Uning tarkibida ichki ishlar, moliya, ta’minot, 
qishloq xo’jaligi kabi Vazirlar kengashi mavjud bo’ladi. 
Evropa hamjamiyati Komissiyasi faoliyatini nazorat qilish, hamjamiyat 
byudjeti va qonunlarini maqullash hamda ularga o’zgartirish kiritish huquqi 
Evropalament zimmasiga yuklatiladi. 
Evropa Ittifoqida 1999 yildan boshlab yagona pul-kredit siyosati o’tkazila 
boshlandi. Shu munosabat bilan yagona valyuta-evro joriy etildi va yangi muassasa - 
Evropa Markaziy banki tuzilib, u milliy banklar bilan birga Evropa banklar 
tizimining asosini tashkil qiladi. 
 

---

 
179