O‘zbekiston respublikasi navoiy kon-metallurgiya kombinati davlat korxonasi navoiy davlat konchilik instituti

4. Iqtisodiy elementlar va kalkulyasiya bandlari bo‘yicha xarajatlar 
Kalkulyasiya  bu  pul  bilan  ifodalangan  xarajatlarni  umumlashtirish  usuli  mahsulot 
birligiga, aniq ish turiga, xizmat turiga shakl aytiladi. 
Hisob-kitob  xarajatlari  buxgalteriya  ma’lumotlariga  asoslanadi  va  mahsulotning 
haqiqiy  tannarxini  ko‘rsatadi,  bu  esa  mahsulot  tannarxi  bo‘yicha  rejaning  bajarilishini 
tekshirish va individual ishlab chiqarish maydonlarida rejadan chetga chiqishlarni aniqlash 
imkonini beradi. 
Bir hillik darajasi bo‘yicha barcha xarajatlar oddiy (bitta elementli) va murakkablarga 
bo‘linadi.  Oddiy  xarajatlar  bir  xil  tarkibga  ega:  xom  ashyo,  yoqilg‘i,  energiya, 
amortizatsiya,  ish  haqi.  Umumiy  xarajatlarga  o‘xshash  elementlar  kiradi.  Bularga, 
masalan,  uskunalarni  saqlash  va  ishlatish  xarajatlari,  do‘konning  umumiy  xarajatlari  va 
boshqalar kiradi. 
Ishlab  chiqarish  hajmining  o‘zgarishiga  bog‘liqlik  belgisi  bo‘yicha  xarajatlar 
o‘zgaruvchan va shartli ravishda bo‘linadi. O‘zgaruvchilarga (mutanosib) xarajatlar kiradi, 
ularning  hajmi  ishlab  chiqarish  hajmining  o‘zgarishiga  mutanosib  ravishda  o‘zgaradi. 
Ushbu xarajatlarga quyidagilar kiradi: asosiy materiallar, kesish asboblari, asosiy ish haqi, 
texnologik maqsadlar uchun yoqilg‘i va energiya xarajatlari va boshqalar. SHartli ravishda 
doimiy  (nomutanosib)  xarajatlar  ishlab  chiqarish  hajmining  o‘zgarishiga  bog‘liq 
bo‘lmagan  xarajatlardir.  Bularga  ma’muriy  xodimlarning  ish  haqi,  isitish,  yoritish, 
amortizatsiya xarajatlari va boshqalar kiradi.