O‘zbekiston respublikasi navoiy kon-metallurgiya kombinati davlat korxonasi navoiy davlat konchilik instituti

O‘zgarmaydigan  xarajatlar
  -    doimiy  xarajatlardir.  Bularga  renta  to‘lovlari,  qarz 
foizi, reklama, ijara xaqi, oldindan to‘lanishi ko‘zda tutilgan maoshlar kiradi. 
O‘zgaruvchan xarajatlar
 deb, ishlab chiqarish xajmiga nisbatan to‘g‘ri proporsional 
bo‘lgan xarajatlarga aytiladi.  
Ularga  ish  xaqi,  xomashyo,  yoqilg‘i,  tashish  xarajatlari  va  boshqalar  kiradi.  Ishlab 
chiqarish  xajmi  oshsa,  bu  xarajatlar  ortadi,  ishlab  chiqarish  xajmi  kamaysa,  xarajatlar 
kamayadi. 
2.Korxona ishlab chiqarish xarajatlari turlari
 
Maxsulot  tannarxini  tashkil  kiluvchi  xarajatlar  iqtisodiy  mazmuniga  ko‘ra,  kuyidagi 
guruhlarga taqsimlanadi. 
Харажатлар 
 
T
уркумлаш мезонлари
 
Kорхонанинг умумий 
хўжалик
-
молиявий 
фаолияти натижасида 
юзага келадиган 
харажатлар
 
Махсулот 
таннархига 
олиб 
борилиши 
жихатидан 
 
Ишлаб 
чиқариш 
хажмининг 
ўзгаришига 
нисбатан
 
Ишлаб 
чиқариш 
ресурслари
-
нинг 
манбаига 
кўра
 
Ишлаб 
чиқариш 
жараёнидаги 
иштирокига 
кўра
 
Ишлаб 
чиқариш 
харажатлари 
 
Ички 
харажатлари 
 
Ўзгарувчи 
харажатлари 
 
Бевосита 
харажатлар 
 
Махсулот таннархига 
киритиладиган 
харажатлар
 
Ноишлаб 
чиқариш  
харажатлари 
 
Ташки 
харажатлар
 
Доимий 
харажатлар 
 
Билвосита 
харажатлар 
 
Давр харажатлар
 
Молиявий фаолият 
бўйича харажатлар
 

---

168 
 
"  moddiy xarajatlar; 
"  asosiy fondlar amortizatsiyasi; 
"  ish xaqi xarajatlari; 
"  ijtimoiy extiyojlarga bo‘lgan xarajatlar; 
"  boshqa xarajatlar. 
Moddiy xarajatlar o‘z ichiga kuyidagilarni oladi: 
"  xomashyo va material xarajatlari; 
"  yoqilg‘i va energiya; 
"  sotib olinuvchi butlovchi qismlar va yarim tayyor maxsulotlar; 
"  kadoklash va o‘rov materiallari; 
"  extiyot qismlar; 
"  boshqa  korxona  va  tashkilotlar  tomonidan  ko‘rsatiladigan  ishlab  chiqarish 
xizmatlari; 
"  tabiiy xomashyodan foydalanish bilan bog‘liq solik, yig‘im va boshqa to‘lovlar; 
"  ishlab  chiqarishda  bekor  turib  kolish  va  sifatsizlik  tufayli  yuzaga  keladigan  
yo‘kotishlar; 
"  tabiiy  yo‘kotishlar  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  yoki  aybdor  shaxslar  mavjud  bo‘lmagan 
xolda yuzaga keladigan yo‘kotishlar. 
Asosiy  vositalar  va  ishlab  chiqarish  ahamiyatiga  ega  bo‘lgan  nomoddiy  aktivlar   
amortizatsiyasi bo‘yicha xarajatlar tarkibiga kuyidagilar kiradi: 
"  asosiy  ishlab  chiqarish  fondlarining  dastlabki  (tiklanish)  qiymatidan  kelib  chikib 
xisoblangan  amortizatsiya  ajratmalari  summasi  (xisoblangan  eskirish),  lizing  bo‘yicha 
tasdiqlangan  normalar,  qonun  xujjatlariga  muvofik  amalga  oshiriladigan  jadallashtirilgan 
amortizatsiya xam shu jumlaga kiradi; 
"  ishlab  chiqarish  ahamiyatiga  ega  bo‘lgan  nomoddiy  aktivlar  eskirishi  xar  oyda 
xo‘jalik  yurituvchi  sub’ekt  tomonidan  dastlabki  qiymati  va  ulardan  foydali  foydalanish 
muddatidan    (birok  xo‘jalik  yurituvchi  sub’ekt  faoliyati  muddatidan  ortik  emas)  kelib 
chikib xisoblanadigan maxsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga tegishli bo‘ladi. 
Mehnatga xaq to‘lash bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar elementlari katoriga kuyidagilar 
kiritilgan: 
"  amalda bajarilgan ish uchun tarif stavkalari, lavozim maoshlari; 
"  xodimlarga natural to‘lov shaklida beriluvchi maxsulotlar qiymati; 
"  ishlab chiqarishdagi yuqori natijalar uchun beriluvchi mukofot va boshqa to‘lovlar; 
"  xar yillik mehnat  va o‘kuv ta`tili uchun amalga oshiriluvchi to‘lovlar; 
"  qonunchilikka  asosan  ba`zi  tarmoqlardagi  xodimlarga  bepul  beriluvchi  kiyim-
kechak, ozik-ovkat, uy-joy, kommunal xizmat va x.k.; 
"  shtatlar kiskarishi tufayli ishdan bo‘shatilgan xodimlarga to‘lanuvchi mablag‘lar. 
 Ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalarga kuyidagilar kiradi: 
"  qonun xujjatlari bilan belgilangan normalar bo‘yicha mehnatga xaq to‘lash fondiga  
ijtimoiy majburiy ajratmalar; 
"  nodavlat  pensiya  jamg‘armalariga,  ixtiyoriy  tibbiy  sug‘urtaga,  bandlik  fondiga 
ajratmalar. 
Maxsulot tannarxidagi boshqa xarajatlar: 
"  qonunchilikda  belgilangan  tartibda  maxsus  nobyudjet  fondlarga  o‘tkaziluvchi 
to‘lovlar va soliqlar; 
"  chikindilar uchun to‘lovlar; 
"  korxona mulkini majburiy sug‘urtalash; 
"  ratsionalizatorlik  takliflari uchun mukofotlar; 

---

169 
 
"  maxsulotni sertifikatlashtirish uchun bajarilgan ishlarga xaq to‘lash; 
"  xizmat safariga xaq to‘lash; 
"  yong‘inga karshi kurash va ko‘riklash muassasalariga xaq to‘lash; 
"  kadrlar  tayyorlash  va  malakasini  oshirish,xodimlar  tanlovini  tashkil  qilishga  xaq 
to‘lash; 
"  aloka xizmati, xisoblash markazlari, bank xizmatiga xaq to‘lash; 
"  asosiy fondlarni ijaraga olganlik uchun xaq to‘lash; 
"  nomoddiy aktivlarning eskirishi va x.k.