O‘zbekiston respublikasi navoiy kon-metallurgiya kombinati davlat korxonasi navoiy davlat konchilik instituti

Xarajatlarni shakllantirishda tannarx ikki guruhga bo‘linadi: 
1. Iqtisodiy elementlar bo‘yicha ishlab chiqarish tannarxi: 
- moddiy xarajatlar (qaytariladigan chiqindilar qiymatini minus holda); 
- mehnat xarajatlari; 
- ijtimoiy ehtiyojlar uchun ajratmalar; 
- asosiy vositalarning eskirishi; 
- boshqa xarajatlar. 
2. Kalkulyasiya bilan hisoblash moddalari bo‘yicha. 
6. Sanoat mahsulotlarining tannarxini pasaytirishning manbalari va omillari. 
      
Mehnat  unumdorligini  oshirish,  xomashyo  va  material,  yoqilg‘i  va  elektr  energiya 
xarajatlarini  kamaytirish,  xizmat  ko‘rsatish  va  boshqarish  sarflarini  qisqartirish,  ishlab 
chiqarishdan  tashkari  xarajatlarni  tejash  maxsulot  tannarxini  pasaytirishning  muhim 
manbalari  xisoblanadi.  Material,  yoqilg‘i  va  elektr  energiya  xarajatlarini  kamaytirish 
uchun ularni tejab sarflash, kimmatbaxo materiallarni arzon, lekin  yaxshi materiallar bilan 
almashtirish,  ularni  sotib  olish  va  korxonaga  keltirish  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  sarflarni 
qisqartirish kerak bo‘ladi. 
      Xizmat ko‘rsatish va boshqarish uchun ketadigan xarajatlarni qisqartirishga esa tarmoq 
va korxonalardagi ma`muriy-boshqaruv apparatining sarflarini kamaytirish, asbob-uskuna, 
bino  va  inshootlarni  saqlash,  yoritish,  isitish  uchun  ketadigan  mablag‘larni  tejab-tergab 
sarflash  orqali  erishiladi.  Unumsiz  xarajatlarni  (jarima  to‘lash,  penya  va  x.k.)  tugatish 
maxsulot tannarxini pasaytirishda muhim ahamiyatga ega. 
       Texnika  taraqqiyoti  ishlab  chiqarishni  tashkil  etishning  ijtimoiy  shakllarini 
takomillashtirish,  ishlab  chiqarishni  ratsional  joylashtirish,  ishlab  chiqarish  va  mehnatni  
uyushtirishni  yaxshilash  maxsulot  tannarxini  pasaytirishni  ta`minlovchi  omil  xisoblanadi. 
Masalan,  texnika  taraqqiyoti  maxsulot  tannarxini  pasaytirishning  barcha    manbalariga 
ta’sir ko‘rsatadi. Ishlab chiqarishni elektrlashtirish, avtomatlashtirish, kimyolash maxsulot 
tayyorlash uchun sarflanadigan  xarajatlarni kamaytiradi. 
Tannarxda  korxona  ishlab  chiqarish  faoliyatining  sifat  ko‘rsatkichlari  -  ishlab 
chiqarish  resurslaridan  foydalanish  samaradorligi,  ishlab  chiqarish  texnologiyasi  va 
mehnatni  tashkil  etish  darajasi,  korxonani  tejamkorlik  bilan  va  oqilona  yuritish  omillari, 
maxsulot ishlab chiqarishni yuksaltirish sharoitlari o‘z aksini topadi.  
Maxsulot  tannarxini  xisoblashdan  ko‘zda  tutilgan  asosiy  maqsad  -  uni  ishlab 
chiqarishga  sarflangan  xaqiqiy  xarajatlarni  tegishli  xujjatlarda  o‘z  vaqtida,  to‘liq  va 
ishonchli  aks  ettirish  xamda  moddiy,  mehnat  va  moliyaviy  resurslardan  tejamkorlik 
asosida, oqilona foydalanish ustidan nazorat o‘rnatishdir.  
Baxo 
kuchli 
ijtimoiy 
yo‘naltirilgan  bozor  kategoriyasi  bo‘lib,  tovarlar 
ayirboshlanganda  yuz  beradigan  munosabatlarni  anglatadi.  Oqilona,  ilmiy  jixatdan 
asoslangan  baxo  va  baxolash  iqtisodiyotning  ilmiy  va  amaliy  vositalaridan  biri 
xisoblanadi. 
Baxo  bamisoli  barometr  kabi  bozor  xolatini  ko‘rsatib  turadi,  u  pasayib  ketsa,  tovar 
bozori  kasodga  uchraydi,  tovar  nafsiz  bo‘lib,  uni  boshqa  tovar  bilan  almashtirish  yoki 
sifatini yaxshilash zarurligi kun tartibiga ko‘yiladi. 

---

172 
 
Baxo-tovar  qiymatining  puldagi  ifodasidir.Baxoning  turlari  bir-biri  bilan  o‘zaro 
bog‘liq  bo‘lib,  ular  yagona  tizimni  tashkil  etadi.  Mazkur  tizimning  muhim  elementlari 
kuyidagilardir: 
•
 
ulgurji  baxolar.  Ular  firmalar  o‘z  maxsulotlarini  katta  xajmda  boshqa  firmalarga  yoki 
vositachilarga  va  ulgurji  savdo  tashkilotlariga  sotayotganligida  ko‘llaniladi.  Ulgurji 
baxo  korxonalarga  ishlab  chiqarish  xarajatlarini  koplashni,  zarur  foyda  olishni 
ta’minlanishi zarur; 
•
 
chakana baxolar. Ulardan tovarlami bevosita iste’molchilarga sotishda foydalaniladi. Bu 
baxolarga  davlat  savdosi,  xususiy  shaxsiy  mulk  egalari  do‘konlari  va  bozorda  yuzaga 
kelayotgan  baxolar  kiradi.  CHakana  baxo  darajasi  aholining  real  daromadlari  bilan 
belgilanadi. 
•