Kasb-hunar ta’limi markazi botir boymetov qalamtasvir

2.4.  Tasviriy  san’atda  yorug‘-soya  munosabatlari
Biz atrofimizdagi jismlar shaklini ularga qay darajada yorug‘lik 
tushgani uchun ko‘ramiz. Jismning shakli, xarakteri va materialga 
yaqinligi,  yorug‘likning unda aks etishi ham turlicha bo‘ladi.  Har 
qanday hajmli jism tekis yoki  egri yuzaga ega bo‘ladi va yorug‘lik 
tushganida,  ularning  ko‘rinishlari  o‘zgaradi:  yom g‘lik  nurlari 
jismning turli yuzalariga tushib,  ulami notekis yoritadi.  Yuzaning 
ba’zi  qismlariga  ko‘proq,  ba’zilariga  esa,  kam  yorug‘lik  tushadi. 
Yuzaga tushuvchi yomg‘lik miqdori, eng awalo, yorug‘lik manbayi 
va jism oralig‘idagi masofaga va jism manbaga nisbatan qay darajada 
joylashganligiga bog‘liq.  Yuzaning  yoritilganlik  darajasi  yomg‘lik 
yuzaga qanday burchak ostida tushishiga ham bog‘liq. Yuzaga to‘g‘ri 
burchak ostida,  ya’ni perpendikular holatda yomg‘lik tushganida, 
uning yorishish darajasi eng yuqori  nuqtada bo‘ladi va buyurndagi 
ushbu nuqta eng yorug‘  hisoblanadi.
Jism yuzasi  yorug‘lik manbayiga nisbatan  qiyaroq burchakda 
joylashgan bo‘lsa,  yuzaning yoritilish darajasi kamroq bo‘ladi:  bu 
yuzadan nurlar  sirg‘alib ketgandek bo‘ladi. Tekis va yaltiroq yuza,
48

---

dag‘al yoki xira yuzaga nisbatan yomg‘likni o‘zida ko‘proq aks ettiradi. 
To‘q  rangli  yuzalar  ko‘p  miqdorda yorug‘likni  yutib  yuborib,  oz 
miqdorda aks ettiradi.
Jismning  yoritilganlik  darajasini  idrok  etish  jism  rangiga, 
yorugTik  tarqalish  miqdoriga,  kuzatuvchi  va  jism  oralig‘idagi 
masofaga hamda tabiat hodisalariga (chang-to‘zon, havo bulutligi, 
tuman,  shamol)  va  boshqa  omillarga  bogTiq.  Jismlaming  turli 
yuzalarida yorugTikning taqsimlanishi ushbu barcha xususiyatlari 
tasviriy san’atda 
yorug‘soya munosabatlari,
 deb yuritiladi. YorugTik 
manbayi  buyurndan  uzoqlashgani  sari,  undagi  yorug‘  yuzalar 
to‘qlashadi.
Qirrah yuzalarda yorug‘-soya o‘zgarishi aniqboTsa, qiya yuzalarda 
esa,  masalan,  shar,  silindr  kabi  yuzalarda  yorugTikdan  soyaga 
o ‘tish jarayoni sekin, noaniq yuz beradi va ulaming ekvatori to ‘qroq 
tusda boTadi.  Och rangli jismlarda to ‘q rangli jismlarga  nisbatan 
yorugTik soyasi aniqroq ko‘rinadi. Shuning uchun turh ko‘rinishdagi 
yorug‘-soya  taqsimlanishibo‘yicha  qoidalargipsgeometrikjismlami 
chizish  chogTda  o‘zlashtiriladi.  Shundan  so‘ng,  tuzilishi  to ‘g‘ri 
geometrik shakllarga yaqin boTgan jismlar yoki turh tus va fakturaga 
egaboTgan (metall,  oyna,  yog‘och,  mato va h.k.),  shakl jihatidan 
bir-biriga o‘xshash tabiiy jismlar chiziladi.
Jism rassomdan qanchalik olislashib, kenglik sari ketsa, yomg‘- 
soya kontrasti shunchahk xiralashadi va so‘nib boradi. Ushbu hodisa 
fazoviy perspektiva,
  deb nomlanadi.  Fazo perspektivasi hodisasi va 
yorug‘-soya  qonunini  har  qanday vaziyatda  hisobga  olish  kerak. 
Masalan,  boshni  old  tarafdan  chizish  chogTda  bum n  va  ko‘z 
chuqurligining  hajmini  ko‘rsatib  berish  uchun  boshning  boshqa 
qismlariga  nisbatan  kontrast  vositalar  (yorugTik  soyasi,  shtrixlar 
va  h.k.  kontrasti)  qoTlaniladi  va  har  bir  boTak  ustida  ko‘proq 
ishlanadi.  Shtrix yordamida hosil qilinadigan tus yorug‘-soya qonu- 
niga — yorug‘likning jism tuzihshiga ko‘ra yuza bo‘ylab taqsimlanishi 
qonuniga bo‘ysunadi.
Yomg‘-soya  qonuni  rasmda  shakl  bilan  birgalikda  fazoni, 
tasvirdagi  jismning  joylashgan  o‘m ini  hamda  tabiiylikni  yanada 
toTiqroq va ravshanroq tasvirlash imkonini beradi.
Rasmdagijismning yorug‘liktushgan qismi 
yorug‘lik
 deb,  soyada 
joylashgan qismiesa, 
soya,
 dcb yuritiladi. YorugTikdan soyaga o‘tish