Молиявий бошқарув моҳияти, ривожланиш босқичлари

I Bob. Sug‘urta  tashkilotlarida moliyaviy menejmentning nazariy asoslari 

1.1  Sug‘urta  tashkilotlarida  moliyaviy  boshqaruv  mohiyati,  rivojlanish 

bosqichlari 

 

XX  asrning  ikkinchi  yarmida  ilmiy  texnik  taraqqiyotning  keskin  avj  olishi 

va  jaxon  xujaligi  tovar  ishlab  chiqarishning  keskin  usishi  barcha  soxalarda 

bulganidek  moliyaviy  boshkaruvning  ilmiy  konsepsiyalarida  xam  taraqqiyotlar 

bulishiga  olib  keldi.  Natijada  zamonaviy  sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy 

menejmenti  konsepsiyasi  mustaqil  tarmoq  sifatida  shakllana  boshladi.  Sug‘urta 

tashkilotlarining  moliyaviy  menejmentining  asosiy  muammolaridan  biri  sifatida 

sug‘urta  tashkilotlarilar  moliyaviy  munosabatlari,  pul  mablaglari  aylanishini 

samarali tashkil etish masalasi bo‘ldi. 

Bozor  sharoitida  boshqaruvni  tashkil  qilish  mamlaktimizda    iktisodiy 

erkinlik    mavjud  bulishini  nazarda  tutadi.  Menejment    sug‘urta  tashkilotlari 

boshkaruvining  samarali  tizimi  sifatida    bunday  imkoniyatlarga    egaligini 

tasdiqlaydi.  Tadibrkorlik  faoliyatining  tashkiliy-  huquqiy  asoslari,  tovarlar, 

xizmatlar,  moliyaviy    bozorlar,  baxolarni  shakllantirish  tizimlari,  buxgalteriya 

xisobi  tizimlarini  o‘rganish,    marketing  tadqiqotlari,  sug‘urta  tashkilotlarining 

moliyaviy  menejmenti,  ishlab  chiqarish,  sotish  jarayonlari,  buxgalteriya  xisobi  va 

personallarni  boshkarish  tizimini  tahlil  qilish  shuni  kursatadiki,  ayrim  sug‘urta 

tashkilotlarilari    tashki  muxit  uzgarishlari  keltiruvchi    noananaviy  muammolarni  

an’anaviy  usullar  vositasida  echishga  harakat  qilishadilar.  SHunin  uchun 

zamonaviy  shart  sharoitlarda  ayrim  sug‘urta  tashkilotlari  oldida  asosiy  vazifa 

sifatida  tashki  muxit  uzgarishlariga  uz  faoliyat  soxalarini  tezlik  bilan  moslashtira 

olish va vujudga kelgan muammolarni osonlik bilan uz foydasi xisobiga xal etish 

masalasi  yuzaga  keladi.  Har  kanday  sug‘urta  tashkilotlarining    asosiy  faoliyat 

soxalaridan  biri    sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy  menejmenti  xisoblanadi. 

Sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy  menejmentining  lug‘aiy  ma’nosi  sug‘urta 

tashkilotlarilarda moliyaviy resurslar va kapitallarni boshkarishni anglatadi. 

Sug‘urta  tashkilotlarilarning  moliyaviy  xo‘jalik  faoliyatini  boshqarishning  

muammolari azaldan iqtisodchi-olimlar va amaliyotchilarni qiziqtirib kelgan. 

---

 

8 

Mamlakatda    bozorni  shakllantirish  istiqbollari  va  shu  asosda  O‘zbekiston 

Respublikasi iqtisodiyotini ko‘tarish ko‘proq   sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy 

menejmenti  muammolari  ilmiy-amaliy  asoslarini  qay  darajada  muvaffaqiyatli  va 

chuqur ishlab chiqilganligiga bog‘liq bo‘ladi.  

Boshqaruv tizimida sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy menejmentining o‘z 

o‘rni  mavjud.  Dastlab  boshqaruv  tizimida  sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy 

menejmentining  o‘rni,  hamiyati  va  nazariy  asoslari  o‘rganiladi.  So‘ngra,  sug‘urta 

tashkilotlarining  moliyaviy  menejmentining  tashkiliy-iqtisodiy  asoslari,  tarkibi, 

vazifalari  hamda  ularga  oid  qarashlar  tahlil  etiladi.  Bular  asosida  sug‘urta 

tashkilotlarida  sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy  menejmenti  asoslarini  tashkil 

etish xususiyatlari yoritiladi. 

Jamiyatning 

muhim 

sohalaridan 

biri-ijtimoiy-iqtisodiy 

tizimlarni 

boshqarishdir.  Menejment  mohiyatini  bir-biri  bilan    bog‘liq  bir  qancha 

fundamental asoslar tashkil etadi. 

Menejment-biznesni,  sug‘urta  tashkilotlarining  ishbilarmonlik  faoliyatini 

boshqarishdir.  Tadbirkorlik bozor  iqtisodiyotining  asosiy  harakatlantiruvchi kuchi 

hisoblanadi.  SHuning  uchun  biznesni  boshqarishning  menejment  asoslari  butun 

jamiyat uchun muhim ahmiyat kasb etadi. 

Menejmentda  bosh  vazifa  bo‘lib,  u  quyidagidan  iborat:  qo‘yilgan 

maqsadlarga erishish uchun kishilar kuchi va ishtiyoqi hamda sug‘urta tashkilotlari 

imkoniyatlarini jalb etishdan iborat. 

 «Bozor  muhiti  sug‘urta  tashkilotlari  moliyaviy  mexanizmi  amal  qilish 

mantiqiga  qanday  o‘zgarishlar  kiritmoqda?»,  «Mazkur  yangi  mantiq  asosida 

sug‘urta  tashkilotlari  moliyasini  qanday  boshqarish  lozim?»,  «Sug‘urta 

tashkilotlarilarda  moliyaviy  qarorlar  qabul  qilishning    bozor  mezonlari  qanday?», 

«YAngi  sharoitlarda  sug‘urta  tashkilotlari  hayotiy  faoliyatining  uzoq  va  qisqa 

muddatli rejalarini qanday qilib muvofiqlashtirish mumkin?» kabi savollar  hozirgi 

kunda    barcha  xo‘jalik  yurituvchi  sub’ektlarni  qiziqtiruvchin  o‘ta  dolzarb 

muammolardir.  Mazkur  savollar  sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy  menejmenti  

tashkiliy asoslarining u yoki bu tarkibiy qismiga  taaluqli hisoblanadi.. 

---

 

9 

Zamonaviy  fanida  sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy  menejmenti 

tushunchasining mohiyatiga har-xil fikirlar bildirilayotir. 

AQSH  va  G‘arbiy  Evropa  iqtisodchi-olimlari    «sug‘urta  tashkilotlarining 

moliyaviy  menejmenti  o‘zining  bosh  maqsadi  sifatida  aksiya  kursini,  aksiyaga 

to‘g‘ri  keluvchi  sof  foyda  miqdorini,  dividend  darajasini,  hissadorlar  mulkini  va 

h.k.  ko‘paytirishni  ilgari  suruvchi  firmalar  moliyasini  boshqarishdir»

2

deb  

tushuntirishga harakat qilishadilar.  

V.A.Lyalin  va  P.V.Vorobevlar  esa  «sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy 

menejmenti  -  sug‘urta  tashkilotlari  o‘z  va  qarz  mablag‘laridan  samaraliroq 

foydalanishi  hamda  eng  kam  tahlika  sharoitida  yuqori  foyda  olishni 

ta’minlashining uslublari, yo‘nalishlari haqidagi fandir»

3

 deb tushuntiradilar. 

Biroq  har  ikkala  tushunchada  ham  tizimlilik  etishmaydi.  Bu  esa  sug‘urta 

tashkilotlarining  moliyaviy  menejmentining  u  yoki  bu  maxsus  fanlar  bo‘lgan 

moliyaviy  tahlil,  moliyaviy  hisob  va  hisobot,  moliyaviy  matematika  va  h.k. 

o‘rganish ob’ektilari bilan  aralashuv yuz berishiga olib keladi. 

Ayrim 

olimlar 

sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy 

menejmenti 

tushunchasini maqsadli boshqaruv tizimi sifatida talqin etmoqdalar. 

Masalan,  I.T.Balabanov  fikricha,  «sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy 

menejmenti  -  moliyaviy  resurslar  harakati  va  bu  jarayonda  xo‘jalik  yurituvchi 

sub’ektlar  o‘rtasida  vujudga  keluvchi  moliyaviy  munosabatlarni  boshqarish 

maqsadini  ishlab  chiqish  va  ularga  moliya  dastaklari  yordamida  ta’sir  etish 

jarayonini xususiyatlaydi» deb fikir bildiradi.  

E.S.Stoyanova  tahriri  ostida  chiqqan  «Sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy 

menejmenti:  nazariya  va  amaliyoti»  darsligida  ta’kidlanishicha,  «moliyaviy  

menejment  sug‘urta  tashkilotlari  o‘z  oldiga  qo‘ygan  maqsadiga  erishish  uchun 

foydalanadigan  usullarning  zaruriy  majmuasidir.    Bu  erda  asosiy  narsa  -  bosh 

                  

 

 

2

 Chandra Prasanna. Financial Management. Theory and Practice. Third Edition - New Delhi: Tata Mc 

Graw-Hill Publishing Company Limited, 2005. - 23 p.   

3

 Ефимова О.В. Финансовый анализ. 2-е изд. - М.:Бухгалтерский учет, 1998. – 5с. 

---

 

10 

maqsadga  zid  kelmaydigan,  unga  erishishni  ta’minlaydigan  usullarni  tanlay  bilish 

va qo‘llay olishdadir»

4

 deb taakidlaydi. 

Nazarimizda,  sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy  menejmenti  mohiyatini 

bunday  tushunish  yuqoridagi  qarashlardagi  kabi  aniq  izlanish  predmetini 

ifodalasada,  unda  sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy  menejmenti  jarayonining 

tashkiliy-iqtisodiy asoslari etarlicha  yoritila olinmagan. 

Bozor  iqtisodiyotiga  o‘tish  sharoitida  sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy 

menejmenti konsepsiyasi o‘ziga xos xususiyatlarga ega hisoblanadi. Bunday o‘ziga 

xosliklar    tadqiqotning  markaziy  ob’ekti  hisoblanadi.  Sug‘urta  tashkilotlarining 

moliyaviy  menejmenti  -  sug‘urta  tashkilotlarini  uning  umumiy  maqsadlariga 

erishishini 

ta’minlashga 

yo‘naltiruvchi 

tizimdir.Birinchidan, 

sug‘urta 

tashkilotlarining  moliyaviy  menejmenti    o‘zining  xususiyatlari  va  ma’lum 

qonuniyatlarga  ega  bo‘lgan  boshqariladigan  tizimdir.  Ikkinchidan,    u    sug‘urta 

tashkilotlarini  boshqarish  umumiy  tizimining  muhim  tarkibiy  qismi  sifatida 

boshqaruv 

tizimi 

hisoblanadi. 

Boshqariladigan 

tizim 

sifatida, 

sug‘urta 

tashkilotlarining  moliyaviy  menejmentiga  soliqlar,  baho,  mehnatga  haq  to‘lash, 

investitsiya siyosati, foiz stavkalari kabi davlatning tartibga solish tadbirlari orqali 

turli xil boshqaruv qarorlari  o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. YAqingacha boshqariladigan 

tizimning  etakchi  sohasi  sifatida  xo‘jalik  mexanizmi  hamda  uning  tarkibiy  qismi 

bo‘lgan moliya-kredit mexanizmi o‘rganilib kelingan. YAgona boshqaruv ob’ekti 

sifatida  moliya-kredit  mexanizmi  davlat  va  sug‘urta  tashkilotlari  pul  oborotining 

birligini tan olishga asoslanadi.  

Moliya-kredit  mexanizmi  orqali    sug‘urta  tashkilotlari  moliyasini 

boshqarish,  xususan,  ishlab  chiqarishni  rivojlantirish  va  kengaytirishning 

qo‘shimcha imkoniyatlarini aniqlash hamda ulardan keng foydalanishni ta’minlash 

ta’minlanadi. Moliya-kredit mexanizmi  moliya-kredit jarayonlarini boshqarish va 

tegishli  qarorlar  qabul  qilishga  ta’sir  ko‘rsatuvchi  qator  zvenolar  kompleksiga 

egadir.  Bunday  ta’sir  ko‘rsatish  natijasida  -  umumdavlat  miqyosida  moliya  va 

kredit  normal  faoliyatining  muhim  sharoitlarini  ta’minlanadi,    kamomadsiz 

                  

 

4

 Стоянова Е.С. Финансовый менежмент. Российская практика. - М.:Перспектива, 2003. - 13 с. 

---

 

11 

byudjetni  shakllantiriladi,  rejadagi  tadbirlar  moliyalashtiriladi.  Bundan  tashqari  

pul  mablag‘lari  hisobidan  fondlar  tashkil  etilishi  ustidan  moliyaviy  nazorat 

o‘rnatiladi.  

Sug‘urta  tashkilotlari  moliyasini  boshqarish  sug‘urta  tashkilotlarining 

umumiy  maqsadlariga  erishishni  ta’minlashi  lozim.    Sug‘urta  tashkilotlarining 

umumiy  maqsadlariga  erishish,    sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy  menejmenti 

konsepsiyasi doirasida erishiladi.  

Sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy  menejmentini  tashkil  etilishi    muhim 

uslubiy  omillardan  biri  hisoblanadi.  Sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy 

menejmenti  sug‘urta  tashkilotlari  miqyosi  bilangina  chegaralanib  qolmaydi,  balki 

byudjet va byudjetdan tashqari fondlar, banklar va boshqa kreditorlar, institutsional 

investorlar bilan bevosita uzviy munosabatlar tizimiga ham  tayanadi.  

Sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy  menejmentidan  samarali  foydalanish  

orqali sug‘urta tashkilotlari iqtisodiy hayotida yangicha  tizimini vujudga keltiradi, 

uning 

rivojlanish 

istiqbollari 

va 

qonuniyatlarini 

o‘zgartiradi.  Sug‘urta 

tashkilotlarining  moliyaviy  siyosatida  uning  faoliyati  samaradorligini  oshirishga 

xizmat  qilayotgan  qaror  qabul  qilishning  yangicha  shakllari  va  usullari  aynan 

sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy  menejmenti muhitining shakllanayotganligini 

ifodalaydi.  

Aksariyat  nazariy  manbaalarda  sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy 

menejmentining uch asosiy yo‘nalishini ajratib ko‘rsatiladi:  

-investitsion loyihalarni, investitsiyalash yo‘nalishlarini baholash va tanlash 

bilan bog‘liq bo‘lgan investitsion qarorlar qabul qilish;  

-moliyaviy  resurslarni  shakllantirish  va  investitsiyalash  yo‘nalishlari 

bo‘yicha taqsimlash bilan bog‘liq moliyaviy qarorlar qabul qilish;  

-moliyaviy  resurslarni  saqlash  va  ko‘paytirishga  qaratilgan    samarali 

moliyaviy nazoratni ta’minlash.  

Sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy menejmentining har qaysi yo‘nalishiga 

tegishli  funksiyalar  mos  keladi:  investitsion  qarorlarga  takror  ishlab  chiqarish 

---

 

12 

funksiyasi,  moliyaviy  qarorlarga  -  taqsimot  funksiyasi,  moliyaviy  nazoratga  - 

nazorat funksiyasi.  

Foydani ko‘paytirish, ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan barcha 

aholi  guruhlari  ehtiyojlarini  qondirish,  sug‘urta  tashkilotlarida  qisqa  muddatli 

manfaatlarning uzoq muddatdagi istiqbol taraqqiyoti vazifalariga zid kelmaydigan 

o‘sishini  ta’minlash  maqsadlari    sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy 

menejmentining yo‘nalishlarini birlashtiradi.  

Sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy menejmenti  yo‘nalishlarining umumiy 

maqsadlarga  egaligi  ularning  bir-birini  taqozo  etuvchi  va  bir-biri  bilan 

chambarchas  bog‘liq  jarayon  ekanligini  tasdiqlaydi.  Biroq,  sug‘urta  tashkilotlari 

moliyaviy  hayotining  u  yoki  bu  bosqichida  sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy 

menejmenti    ustivor  vazifani  bajarishini  ta’kidlash  lozim.  Hozirgi  sharoitda 

sug‘urta tashkilotlari moliyaviy faoliyatini tashkil etish xususiyatlari, avvalo, uning 

asosiga  qo‘yilgan  iqtisodiy  kategoriya  bo‘lmish,  moliyaning  mohiyatini  to‘la 

ifodalamog‘i  lozim.  Sug‘urta  tashkilotlarida  sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy 

menejmentini  foydani  ko‘paytirish  va  sug‘urta  tashkilotlari  bozor  qiymatining 

barqaror o‘sishini ta’minlash maqsadida moliyaviy munosabatlarni boshqarishning 

shakllari, usullari va tamoyillari yig‘indisi sifatida talqin etilishi mumkin. Sug‘urta 

tashkilotlarining  moliyaviy  menejmenti  mazmunini  bunday  talqin  etish  sug‘urta 

tashkilotlari  moliyaviy  faoliyatini  tashkil  etishning  huquqiy  va  informatsion 

ta’minotining holatidan kelib chiqadi.  

Bozor iqtisodiyoti sharoitida sug‘urta tashkilotlari faoliyatini boshqarishning 

turli  jabhalari  u  yoki  bu  darajada,  albatta,  sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy 

menejmenti  xizmatining  e’tiborida  bo‘ladi.  SHu  munosabat  bilan,  sug‘urta 

tashkilotlarining  ayrim  boshqaruv  qarorlarida  sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy 

menejmenti ishtirokini o‘zida aks ettirish zarur. 

     Xulosa qilib aytganda  “Menejment”  tushunchasini  uch  taraflama  izzohlash  

mumkin:  iqtisodiy  boshqaruv  tizimi,  boshqaruv  tizimi,  boshqaruv  

organi(boshqaruv  apparati),  tadbirkorlik  faoliyati  sifatida. 

---

 

13 

  Menejment ingliz tilidan.  Management so‘zidan olingan bo‘lib -  

boshqaruv ma’nosini anglatadi.  Oshqacha qilib aytganda menejmentni  umumiy  

holda  ishlab chiqarishni  iqtisodiy  boshqarish  tizimi  sifatida  tushunish  mumkin.  

Ushbu tizim  boshqaruv  tamoyillari,  usullari,  shakllari  yalpi  holda  o‘zida  

mujassamlashtiradi  YAkka  holda  menejmentga  boshqaruv  nazariyasi  va  

samarali  boshqaruv  amaliy  namunalari  xos  bo‘lib,  uning zamirida  boshqaruv  

san’ati tushuniladi. 

              Moliyaviy  menejment

  - 

pul  oqimlari  moliyaviy  resurslarni  boshqarish  

va  moliyaviy   munosabatlarni  tegishli  ravishda  tashkil  qilishning  o‘ziga  xos  

tizimidir.