II Bob. Sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy menejmenti
mexanizmi
2.1.Sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy resurslari va ularni
boshqarish
Moliyaviy resurslar - sug‘urta tashkilotlari ixtiyoridagi pul
mablaglari bulib, ular joriy xarajatlar va sug‘urta xizmatlarini
rivojlantirish
uchun
xizmat
kiladi.Bundan
tashkari
sug‘urta
tashkilotlarining
moliyaviy
resurslari
moliyaviy
majburiyatlarni
bajarish va ishchilarning iktisodiy axvoli barkarorligini ta’minlash
uchun ishlatiladi.Sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy kapitali uning
aktivlarini shakllantirishga quyilgan qiymat hisoblandi
5
.
Moliyaviy resurslarni shakllantirish bir kator manbalar xisobidan
amalga oshiriladi. Sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy resurslari
asosan ikkita yirik manbaadan tashkil topadi. Bularga xususiy va jalb
qilingan mablag‘lar kiradi. Ularni yanada anikroq izzohlash mumki,
ya’ni: xususiy va unga tenglash-tirilgan mablaglar; moliyaviy
bozordagi resurslar; kayta taksimlash tartibidagi pul kirimlari.
Moliyaviy resurslar sug‘urta tashkilotlari tashkil topayotgan
vaktda, ya’ni ustav kapitali tashkil etilganda (xissadorlik va kuyilma
kapital) shakllanadi. Ustav kapitali - bu ta’sischilar kapitali xisobiga
xosil kilingan sug‘urta tashkilotlari mulkidir. Amaldagi konunlarga
asosan, ustav kapitalining eng kam ulchamlari belgilab kuyiladi.
Hozirgi vaqtda sug‘urta tashkilotlari uchun quyidagi minimal ustav
kapitali miqdori belgilangan.
Jadval
Sug‘urta tashkilotlari uchun minimal ustav kapitali miqdori.
T/r
Sug‘urta
faoliyati
turlari
Ustav
kapitalining
minimal miqdori
1
Umumiy
sug‘urta 750, ming Evro
5
Селезнева Н.Н., Ионова А.Ф. Финансовый анализ, управление финансами: учебное пособие для
вузов-М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2006.405с(639с)
24
tarmog‘i
2
Hayot
sug‘urta
tarmog‘i
1,0 mln Evro
3
Majburiy
sug‘urta
tarmog‘i
1,5 mln. Evro
4
Qayta
sug‘urta
tarmog‘i
4,0 mln. Evro
Sug‘urta
tashkilotlarining
biznesning
asosini
moliyaviy
sarmoyalar va moliyaviy zaxiralar tashkil qiladi. Sug‘urta fondlari va
zaxiralar ularning ixtiyorida bo‘lgan pul vositalari tashkil qiladi.
Sug‘urta zaxiralari turli tarmoqlariga sarmoya sifatida yuboriladi.
Pul mablag‘larining etishmovchiligi biznes istiqbolini , uni hayot
topish ehtimolini, uning moliyaviy epchilligani pasaytiradi va
sinishiga olib keladi. Xo‘jalik faoliyatini rivojlantirish uchun
ishlatiladigan moliyaviy zaxiralar pul ko‘rinishidagi sarmoyadir.
SHunday qilib sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy menejmentda
sarmoya bu moliyaviy zaxiraning bir qismidir.
Xo‘jalik tizimiga qo‘yiladigan pul mablarlari to‘la sarflanmaydi,
faqat qarzga beriladi va aylanib foyda bilan investorga qaytib keladi.
Moliyaviy zaxiralar sarmoyasi qo‘shimcha foyda keltirishi uchun u
ko‘proq aylanishi kerak.
Yiliga sarmoya qancha ko‘p aylansa investor yillik daromadi
shuncha ko‘p bo‘ladi.
Moliyaviy zaxiralar sarmoyasini tuzilishiga shuningdek asosiy
fondlar,
aylan ma
fondlar,
muomila
fondlariga
qo‘yilgan pul
mablaglari kiradi. Asosiy fondlar — mehnat qurollari yig‘indisining
qimmatli ko‘rinishi . U moliyaviy ko‘rinishini o‘zgartmasdan ishlab
chiqarish va xo‘jalik sug‘urta tashkilotlari chegarasida faoliyat
ko‘rsatadi hamda o‘z qiymatini qaytadan yaratilgan mahsulot
qiymatiga o‘tkazadi .
Aylanma fondlar — sug‘urta tashkilotlari ishlab chiqarish
fondining bir qismini tashkil qiladi. U bir ishlab chiqarish davrida
25
(siklida) ishlatiladi va o‘z qiymatini ishlab chiqariladigan sug‘urta
mahsulotga to‘laligicha o‘tkazadi. Muomala fondlari bank va kassa
hisobidagi pul mablag‘ini o‘z ichiga oladi.
Nomoddiy vositalarga fizik xususiyatlarga ega bo‘lmagan, ammo
sug‘urta tashkilotlari aktiviga qo‘shilgan va odatda uning foydalanish
mudadti davrida amortizatsiya to‘lovlarini talab qiladi. Ularga
quyidagilar kiradi: Patentlar, litsenziyalar, nouxou, avtorlik щuqukdari
va boshqa intellektual mulk, shaxsiy mulkchilikka va erdan, foydali
qazilmalardan
va
savdo
markazlaridan,
EX.M
programmaviy
ta’minotidan va boshqalardan uzoq davr foydalanish. Ularning bir
qismi o‘zining dastlabki narxini yo‘qotadi va vaqt o‘tish mobaynida
foyda keltiradi.
Nomoddiy vositalarni sotib olishni tovar va mahsulot sotishdan,
ish bajarish va xizmatdan kelgan foyda щisobiga щamda bank krediti,
jismoniy yuridiq shaxslarni qaytarilmaydigan badallari xisobiga
moliya bilan ta’minlaniladi. Oddiy vositalar ularni sotib olish
qiymatlari bilan щisobga olinadilar, ularga qo‘shimcha (bevosita)
xarajatlar, ba’zi bir ob’ektlarni tartibga keltirib xo‘jalik faoliyatiga
kiritish uchun qshshngan xarajatlar qo‘shiladi.
Sug‘urta tashkilotlarining jalb qilingan mablag‘larini 3 ta toifasi
mavjud: qisqa muddatlti va uzoq muddatli kreditlar, sug‘urta
zaxiralari, kerditorlik qarzlari.
1.qisqa muddatli kredit. Banklar va boshqa kredit beruvchilar, bu
kabi kreditlar maxsus maqsadlar— muddatli kreditlar beriladi. Bu
kabi kredit uchun qarz bir yilga etmasdan uziladi.
3.Uzoq muddatli kredit. Bu zayomlar bir yildan ortiq muddatga
sug‘urta tashkilotlarini kengaytirish yoki takomillashtirish uchun
beriladi
4.sug‘urta zaxiralari sug‘urta mukofotlarining bir qismi
hisoblanadi. Ishlab tomilmagan sug‘urta mukofotlari, sodir bo‘lgan
26
lekin xabar qilinmagan zararlar, xabar qilingan lekin tartibga
solinmagan zararlar bo‘yicha zaxiralar va boshqa toifadagi zaxiralar
sug‘urta tashkilotlari tomonidan shakllantiriladi. Sug‘urta
tashkilotlarida quyidagi ko‘rinishidagi zaxiralar mavjud.
Sug‘urta tashkilotlarida sug‘urta zaxiralarining turlari
T/r
Zaxira turlari
Sug‘urta faoliyati turi
1
ishlab topilmagan mukofot zaxirasi
umumiy sug‘urta, qayta sug‘urta qilish
2
mukofotlar zaxirasi
hayotni
sug‘urta qilish bo‘yicha
faoliyatni amalga oshirishda
3
barqarorlashtirish zaxirasi
FJMS
4
xabar
qilingan,
lekin
bartaraf
etilmagan zararlar zaxirasi
umumiy sug‘urta, qayta sug‘urta qilish
5
sodir bo‘lgan, lekin xabar qilinmagan
zararlar zaxirasi
umumiy sug‘urta, qayta sug‘urta qilish
6
ogohlantirish
chora-tadbirlari
zaxirasini
OCHZ
7
falokatlar zaxirasini
FZ
8
zararlilikning tebranishi zaxirasini
ZTZ
9
aktivlarning nomuvofiqligi zaxirasini ANZ
Moliyaviy resurslarning ta’minlashning manbalari
quyidagilardir:
•
tijorat banklari;
•
moliyaviy kompaniyalar;
•
investitsion kompaniyalar;
•
investitsion fondlar;
•
kredit idoralari;
•
xaridorlar;
•
mahsulot beruvchilar;
•
do‘st va tanishlar.
27
•
xayriya tashkilotlari;
•
trans kompaniyalar va banklarning trast bo‘linmalari;
•
davlat, xalqaro va jamiyat tashkiloti va idoralar, kichik biznesni
qo‘llab quvvatlash dasturida ishtirok etuvchilar (ularning markaziy va
maщalliy idoralari);
Kapitalni jalb qilishning boshqa imkoniyatlari ham bor. Masalan,
ixtirochi investorlar guruhidan moliya olish mumkin. Xorijiy moliya
manbalari mavjud. Masalan, xorijiy firmalar, ular boshqa davlatlarga
investitsiya qilish imkoniyatlarini faol o‘rganmoqdalar .
Moliyaviy resurslar birinchi galda asosiy va yordamchi faoliyat
natijasida olingan foyda, shuningdek ishlab chiqarishdan chikarilgan
mulkni sotishdan tushgan tushum, barkaror passivlar, turli maksadli
tushumlar, mexnat jamoasi a’zolarining badal tulovlari va xissalaridan
tarkib topadi. Barkaror passivlarga ustav, rezerv va 6oshka kapitallar;
uzok muddatli karzlar; sug‘urta tashkilotlari aylanmasida doimiy
mavjud bulgan kreditorlik karzlari (tulov muddatlarining uzgarib
turishidan kelib chikadigan ish xaki buyicha karzlar, byudjetdan
tashkari fondlarga ajratmalar buyicha karzlar, byudjetdan karzlar,
xaridorlar va ta’minotchilar bilan xisob-kitoblar buyicha karzlar)
kiradi. .
YAngi tashkil etilayotgan yoki kayta tiklanayotgan sug‘urta
tashkilotlarilarning moliyaviy resurslari moliya bozorida aksiya sotish,
sug‘urta
tashkilotlari
tomonidan
chikarilayotgan
kimmatbaxo
kogozlarni sotish orkali shakllanadi. Sug‘urta tashkilotlarilar uzlari
karaydigan
assotsiatsiyalar,
konsernlardan
moliyaviy
resurslar
olishlari
mumkin.
YUkori
tashkilotlardan,
davlat
boshkaruv
organlaridan byudjet subsidiyalari kurinishida, sugurta tashkilotlardan
xam moliyaviy yordam olishlari mumkin.
Moliyaviy resurslardan foydalanish kuyidagi yunalishlar buyicha
amalga oshiriladi:
•
sug‘urta mahsulotlarini ishlab chiqarish xarajatlari va
28
maxsulot sotish joriy xarajatlari (xizmatlar va ishlar);
•
sug‘urta faoliyatini kengaytirish, uni texnik jixatdan
yangilash, nomoddiy aktivlardan foydalanish bilan boglik bulgan
kapital kuyilmalarni moliyalash;
•
moliyaviy
resurslarni
kimmatbaxo
kogozlarga
investitsiyalash;
•
moliya,
bank
tizimlariga
kuyilmalar,
byudjetdan
tashkari fondlarga tulovlar;
•
turli xil pul jamgarmalarini va rezervlarini tashkil etish;
•
xomiylik va mexr - shafkat maksadlari va shunga o‘xshash
boshqa maqsadlarga yunaltirish.
Sug‘urtalovchilar moliyaviy resurslar aossiy manbaalaridan biri bo‘lgan
sug‘urta zaxiralarini turli xil ob’etlarga joylashtiriladi. Investitsiya ob’ektlariga
quyidagilar kiradi:
-
ko‘chmas mulk;
-
davlat qimmatli qog‘ozlari;
-
tijorat banklarining depozitlariga;
-
aksiyadorlik jamiyatlarining qimmali qog‘ozlariga;
-
boshqa ishtirok etish huquqlari, boshqa qimmatliklar;
-
kassa, hisob raqamidagi mablag‘lar va boshqa ularga tenglashtrilgan
mablag‘lar;
-
sug‘urta polisini garovga olgan holda qarz berish va boshqalar.
Sug‘urta tashkilotlarida ayrim ob’etlarga investitsiya joylashtirish taqiqlanadi,
masalan:
-
oldi-sotti shartnomalarini tuzish;
-
intellektual mulkka qo‘yish;
-
yuridik va jismoniy shaxslar bilan kredit shartnomalarini tuzish;
Sug‘urta zaxiralarini investitsiya qilish bo‘yicha davlat tomonidan
me’yorlar o‘rnatilgan.
29
Sug‘urtachining aktivlarini joylashtirish bo‘yicha qo‘yiluvchi quyidagi
talablar mavjud:
-yuridik shaxslarning ustav kapitallariga joylashtirilgan jami aktivlarning
miqdori sug‘urtachining ustav kapitalining 50% dan oshmasligi;
-bitta yuridik shaxsning ustav kapitalidagi sug‘urtachining ulushi mazkur
yuridik shaxsning jami ustav kapitalini 30% dan oshmasligi;
-ko‘chmas
mulk
ob’ektlariga sug‘urta tashkilotlarining aktivlarini
joylashtirishda bitta er uchastkasiga, shuningdek bitta ko‘chmas mulk ob’ektiga
joylashtirilgan aktiv miqdori jami aktivlarining 50% dan oshmasligi;
-bitta bankning depozitiga joylashtirilgan aktiv miqdori sug‘urtachining
jami aktivlarining 40%dan oshmasligi;
-kredit uyushmalarining depozitlariga joylashtirilgan aktivlar miqdori
sug‘urtachining jami aktivlaring 10% dan oshmasligi zarur.
Sug‘urta tashkilotining hissadorlariga, o‘zlarining ishchilariga va hayot
sug‘urtasi shartnomasi tuzgan jismoniy shaxslarga ustav kapitalining 10%
miqdorigacha qarz berishi me’yori belgilangan.
Oldingi bir yil davomida jami hisoblangan sug‘urta qoplamalaring 3%
miqdorida pul mablag‘lari g‘aznada saqlashga ruhsat beriladi.
Foyizlarni va badallarni undirishda, investitsiya ta’minoti uchun zaloglarini
qabul qilishda bog‘liq shaxslarga imtiyozlar berishga ruxsat berilmaydi.
Bitta bog‘liq shaxsning ustav kapitaliga joylashtirilgan jami aktivlar
miqdori sug‘urtachining ustav kapitalini 15% dan, barcha bog‘liq shaxslar
faoliyatiga joylashtirilgan jami aktivlar miqdori esa sug‘urtachining ustav
kapitalini 100% dan oshmasligi lozim.
Faqat kuzatuv kengashining ruxsati bilan bog‘liq bo‘lgan shaxslar
faoliyatiga aktivlarni joylashtirish mumkin. Aktivlarni investitsiyaga yo‘naltirishda
loyihaning texnik-iqtisodiy asoslash, likvidlik talablari, foydaliligi, investitsion
mablag‘larining qaytarilishi tamoyillariga rioya qilishi zarur.
Do'stlaringiz bilan baham: |