Молиявий бошқарув моҳияти, ривожланиш босқичлари

II  Bob.  Sug‘urta  tashkilotlarining   moliyaviy  menejmenti  

mexanizmi 

2.1.Sug‘urta  tashkilotlarining   moliyaviy  resurslari  va  ularni 

boshqarish 

 

Moliyaviy  resurslar  -  sug‘urta  tashkilotlari  ixtiyoridagi  pul 

mablaglari  bulib,  ular  joriy  xarajatlar  va  sug‘urta  xizmatlarini 

rivojlantirish 

uchun 

xizmat 

kiladi.Bundan 

tashkari 

 

sug‘urta 

tashkilotlarining 

moliyaviy 

resurslari 

moliyaviy 

majburiyatlarni 

bajarish  va  ishchilarning  iktisodiy  axvoli  barkarorligini  ta’minlash 

uchun  ishlatiladi.Sug‘urta  tashkilotlarining  moliyaviy  kapitali  uning 

aktivlarini  shakllantirishga quyilgan qiymat hisoblandi

5

. 

Moliyaviy  resurslarni  shakllantirish  bir  kator  manbalar  xisobidan 

amalga  oshiriladi.  Sug‘urta  tashkilotlarining    moliyaviy  resurslari 

asosan  ikkita  yirik  manbaadan  tashkil  topadi.  Bularga  xususiy  va    jalb 

qilingan    mablag‘lar  kiradi.  Ularni  yanada  anikroq  izzohlash  mumki, 

ya’ni:  xususiy  va  unga  tenglash-tirilgan  mablaglar;  moliyaviy 

bozordagi resurslar; kayta taksimlash tartibidagi pul kirimlari. 

Moliyaviy  resurslar  sug‘urta  tashkilotlari  tashkil  topayotgan 

vaktda,  ya’ni  ustav  kapitali  tashkil  etilganda  (xissadorlik  va  kuyilma 

kapital)  shakllanadi.  Ustav  kapitali  -  bu  ta’sischilar  kapitali  xisobiga 

xosil  kilingan  sug‘urta  tashkilotlari  mulkidir.  Amaldagi  konunlarga 

asosan,  ustav  kapitalining  eng  kam  ulchamlari  belgilab  kuyiladi. 

Hozirgi  vaqtda  sug‘urta  tashkilotlari  uchun  quyidagi  minimal  ustav 

kapitali miqdori belgilangan. 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Jadval 

Sug‘urta tashkilotlari uchun minimal ustav kapitali miqdori. 

T/r 

Sug‘urta 

faoliyati 

turlari 

Ustav 

kapitalining 

minimal miqdori 

1 

Umumiy 

sug‘urta  750, ming Evro 

                  

 

5

  Селезнева  Н.Н.,  Ионова  А.Ф.  Финансовый  анализ,  управление  финансами:  учебное  пособие  для 

вузов-М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2006.405с(639с) 

---

 

24 

tarmog‘i 

2 

Hayot 

sug‘urta 

tarmog‘i 

1,0 mln Evro 

3 

Majburiy 

sug‘urta 

tarmog‘i 

1,5 mln. Evro 

4 

Qayta 

sug‘urta 

tarmog‘i 

4,0 mln. Evro 

 

Sug‘urta 

tashkilotlarining  

biznesning 

asosini 

moliyaviy 

sarmoyalar  va  moliyaviy  zaxiralar  tashkil  qiladi.  Sug‘urta  fondlari  va 

zaxiralar  ularning  ixtiyorida  bo‘lgan  pul  vositalari  tashkil  qiladi. 

Sug‘urta  zaxiralari  turli  tarmoqlariga  sarmoya  sifatida    yuboriladi. 

Pul  mablag‘larining   etishmovchiligi    biznes  istiqbolini ,  uni  hayot 

topish  ehtimolini,  uning  moliyaviy  epchilligani   pasaytiradi  va 

sinishiga  olib  keladi.  Xo‘jalik  faoliyatini  rivojlantirish  uchun 

ishlatiladigan  moliyaviy  zaxiralar    pul  ko‘rinishidagi  sarmoyadir. 

SHunday  qilib    sug‘urta  tashkilotlarining   moliyaviy  menejmentda   

sarmoya bu  moliyaviy zaxiraning  bir qismidir. 

Xo‘jalik  tizimiga  qo‘yiladigan  pul  mablarlari  to‘la  sarflanmaydi, 

faqat  qarzga  beriladi   va  aylanib  foyda  bilan  investorga  qaytib  keladi. 

Moliyaviy  zaxiralar  sarmoyasi  qo‘shimcha  foyda  keltirishi  uchun  u 

ko‘proq aylanishi kerak. 

Yiliga  sarmoya  qancha  ko‘p  aylansa  investor  yillik  daromadi  

shuncha ko‘p bo‘ladi. 

Moliyaviy  zaxiralar  sarmoyasini  tuzilishiga  shuningdek  asosiy 

fondlar, 

aylan ma 

fondlar, 

muomila 

fondlariga 

qo‘yilgan  pul 

mablaglari  kiradi.  Asosiy  fondlar  —  mehnat  qurollari   yig‘indisining

 

qimmatli  ko‘rinishi .  U  moliyaviy  ko‘rinishini  o‘zgartmasdan   ishlab 

chiqarish  va  xo‘jalik  sug‘urta  tashkilotlari  chegarasida  faoliyat 

ko‘rsatadi  hamda  o‘z  qiymatini  qaytadan  yaratilgan  mahsulot 

qiymatiga o‘tkazadi . 

Aylanma  fondlar  —  sug‘urta  tashkilotlari  ishlab  chiqarish 

fondining  bir  qismini  tashkil  qiladi.  U  bir  ishlab  chiqarish  davrida 

---

 

25 

(siklida)  ishlatiladi  va  o‘z  qiymatini  ishlab  chiqariladigan  sug‘urta 

mahsulotga  to‘laligicha  o‘tkazadi.  Muomala  fondlari    bank  va  kassa 

hisobidagi pul mablag‘ini o‘z ichiga oladi. 

 Nomoddiy  vositalarga  fizik  xususiyatlarga  ega  bo‘lmagan,  ammo 

sug‘urta  tashkilotlari  aktiviga  qo‘shilgan  va  odatda  uning  foydalanish 

mudadti  davrida  amortizatsiya  to‘lovlarini  talab  qiladi.  Ularga 

quyidagilar kiradi: Patentlar, litsenziyalar, nouxou, avtorlik щuqukdari 

va  boshqa  intellektual  mulk,  shaxsiy  mulkchilikka  va  erdan,  foydali 

qazilmalardan 

va 

savdo 

markazlaridan, 

EX.M 

programmaviy 

ta’minotidan  va  boshqalardan  uzoq  davr  foydalanish.  Ularning  bir 

qismi  o‘zining  dastlabki  narxini  yo‘qotadi  va  vaqt  o‘tish  mobaynida 

foyda keltiradi. 

Nomoddiy  vositalarni  sotib  olishni  tovar  va  mahsulot  sotishdan, 

ish  bajarish  va  xizmatdan  kelgan  foyda  щisobiga  щamda  bank  krediti, 

jismoniy  yuridiq  shaxslarni  qaytarilmaydigan  badallari  xisobiga 

moliya  bilan  ta’minlaniladi.  Oddiy  vositalar  ularni  sotib  olish 

qiymatlari  bilan  щisobga  olinadilar,  ularga  qo‘shimcha  (bevosita) 

xarajatlar,  ba’zi  bir  ob’ektlarni  tartibga  keltirib  xo‘jalik  faoliyatiga 

kiritish uchun qshshngan xarajatlar qo‘shiladi. 

Sug‘urta tashkilotlarining jalb qilingan mablag‘larini 3 ta toifasi 

mavjud: qisqa muddatlti  va uzoq muddatli kreditlar, sug‘urta 

zaxiralari, kerditorlik qarzlari. 

1.qisqa muddatli kredit. Banklar va boshqa kredit beruvchilar, bu 

kabi kreditlar maxsus maqsadlar— muddatli kreditlar  beriladi. Bu 

kabi kredit uchun qarz bir yilga etmasdan uziladi. 

3.Uzoq muddatli kredit. Bu zayomlar bir yildan ortiq muddatga 

sug‘urta tashkilotlarini kengaytirish yoki takomillashtirish uchun 

beriladi 

 

4.sug‘urta zaxiralari sug‘urta mukofotlarining bir qismi 

hisoblanadi. Ishlab tomilmagan sug‘urta mukofotlari, sodir bo‘lgan 

---

 

26 

lekin xabar qilinmagan zararlar, xabar qilingan lekin tartibga 

solinmagan zararlar bo‘yicha zaxiralar va boshqa toifadagi zaxiralar 

sug‘urta tashkilotlari tomonidan shakllantiriladi. Sug‘urta 

tashkilotlarida quyidagi ko‘rinishidagi zaxiralar mavjud. 

 

Sug‘urta tashkilotlarida sug‘urta zaxiralarining turlari 

T/r 

Zaxira turlari 

Sug‘urta faoliyati turi 

1 

ishlab topilmagan mukofot zaxirasi 

umumiy sug‘urta, qayta sug‘urta qilish 

2 

mukofotlar zaxirasi 

hayotni 

sug‘urta  qilish  bo‘yicha 

faoliyatni amalga oshirishda 

3 

barqarorlashtirish zaxirasi 

FJMS 

4 

xabar 

qilingan, 

lekin 

bartaraf 

etilmagan zararlar zaxirasi 

umumiy sug‘urta, qayta sug‘urta qilish 

5 

sodir bo‘lgan, lekin xabar qilinmagan 

zararlar zaxirasi 

umumiy sug‘urta, qayta sug‘urta qilish 

6 

ogohlantirish 

chora-tadbirlari 

zaxirasini 

OCHZ 

7 

falokatlar zaxirasini 

FZ 

8 

zararlilikning tebranishi zaxirasini 

ZTZ 

9 

aktivlarning nomuvofiqligi zaxirasini  ANZ 

 

Moliyaviy  resurslarning ta’minlashning  manbalari 

quyidagilardir: 

•

 

tijorat banklari; 

•

 

moliyaviy kompaniyalar; 

•

 

investitsion kompaniyalar; 

•

 

investitsion fondlar; 

•

 

kredit idoralari; 

•

 

xaridorlar; 

•

 

mahsulot beruvchilar; 

•

 

do‘st va tanishlar. 

---

 

27 

•

 

xayriya tashkilotlari; 

•

 

trans kompaniyalar va banklarning trast bo‘linmalari; 

•

 

davlat, xalqaro va jamiyat tashkiloti va   idoralar, kichik biznesni 

qo‘llab quvvatlash dasturida ishtirok etuvchilar (ularning markaziy va 

maщalliy idoralari); 

Kapitalni  jalb  qilishning  boshqa  imkoniyatlari  ham  bor.  Masalan, 

ixtirochi  investorlar  guruhidan  moliya  olish  mumkin.  Xorijiy  moliya 

manbalari  mavjud.  Masalan,  xorijiy  firmalar,  ular  boshqa  davlatlarga 

investitsiya qilish imkoniyatlarini faol o‘rganmoqdalar . 

Moliyaviy  resurslar  birinchi  galda  asosiy  va  yordamchi  faoliyat 

natijasida  olingan  foyda,  shuningdek  ishlab  chiqarishdan  chikarilgan 

mulkni  sotishdan  tushgan  tushum,  barkaror  passivlar,  turli  maksadli 

tushumlar,  mexnat  jamoasi  a’zolarining  badal  tulovlari  va  xissalaridan 

tarkib  topadi.  Barkaror  passivlarga  ustav,  rezerv  va  6oshka  kapitallar; 

uzok  muddatli  karzlar;  sug‘urta  tashkilotlari  aylanmasida  doimiy 

mavjud  bulgan  kreditorlik  karzlari  (tulov  muddatlarining  uzgarib 

turishidan  kelib  chikadigan  ish  xaki  buyicha  karzlar,  byudjetdan 

tashkari  fondlarga  ajratmalar  buyicha  karzlar,  byudjetdan  karzlar, 

xaridorlar  va  ta’minotchilar  bilan  xisob-kitoblar  buyicha  karzlar) 

kiradi. . 

YAngi  tashkil  etilayotgan  yoki  kayta  tiklanayotgan  sug‘urta 

tashkilotlarilarning   moliyaviy  resurslari  moliya bozorida aksiya sotish, 

sug‘urta 

tashkilotlari 

tomonidan 

chikarilayotgan 

kimmatbaxo  

kogozlarni  sotish  orkali  shakllanadi.  Sug‘urta  tashkilotlarilar  uzlari 

karaydigan 

assotsiatsiyalar, 

konsernlardan 

moliyaviy 

resurslar 

olishlari 

mumkin. 

YUkori 

tashkilotlardan, 

davlat 

boshkaruv 

organlaridan  byudjet  subsidiyalari  kurinishida,  sugurta  tashkilotlardan 

xam moliyaviy yordam olishlari mumkin. 

Moliyaviy  resurslardan  foydalanish  kuyidagi  yunalishlar    buyicha 

amalga oshiriladi: 

• 

sug‘urta  mahsulotlarini  ishlab  chiqarish  xarajatlari  va 

---

 

28 

maxsulot sotish joriy xarajatlari (xizmatlar va ishlar); 

• 

sug‘urta  faoliyatini  kengaytirish,  uni  texnik  jixatdan 

yangilash,  nomoddiy  aktivlardan  foydalanish  bilan  boglik  bulgan 

kapital kuyilmalarni moliyalash; 

• 

moliyaviy 

resurslarni 

kimmatbaxo 

kogozlarga 

investitsiyalash; 

• 

moliya, 

bank 

tizimlariga 

kuyilmalar, 

byudjetdan 

tashkari fondlarga tulovlar; 

• 

turli xil pul jamgarmalarini va rezervlarini tashkil etish; 

• 

xomiylik  va  mexr  -  shafkat  maksadlari  va  shunga  o‘xshash 

boshqa maqsadlarga yunaltirish. 

  Sug‘urtalovchilar  moliyaviy  resurslar  aossiy  manbaalaridan  biri  bo‘lgan   

sug‘urta  zaxiralarini    turli  xil  ob’etlarga  joylashtiriladi.  Investitsiya  ob’ektlariga 

quyidagilar kiradi: 

-

 

ko‘chmas mulk; 

-

 

davlat qimmatli qog‘ozlari; 

-

 

tijorat banklarining depozitlariga; 

-

 

aksiyadorlik jamiyatlarining qimmali qog‘ozlariga; 

-

 

boshqa ishtirok etish huquqlari, boshqa qimmatliklar; 

-

 

kassa,  hisob  raqamidagi  mablag‘lar  va  boshqa  ularga  tenglashtrilgan 

mablag‘lar; 

-

 

sug‘urta polisini garovga olgan holda qarz berish va boshqalar. 

Sug‘urta tashkilotlarida ayrim ob’etlarga investitsiya joylashtirish  taqiqlanadi, 

masalan: 

-

 

oldi-sotti shartnomalarini tuzish; 

-

 

intellektual mulkka qo‘yish; 

-

 

yuridik va jismoniy shaxslar bilan kredit shartnomalarini tuzish; 

Sug‘urta zaxiralarini investitsiya qilish bo‘yicha davlat tomonidan  

me’yorlar o‘rnatilgan. 

---

 

29 

Sug‘urtachining  aktivlarini  joylashtirish  bo‘yicha  qo‘yiluvchi  quyidagi 

talablar mavjud: 

-yuridik  shaxslarning  ustav  kapitallariga  joylashtirilgan  jami    aktivlarning 

miqdori  sug‘urtachining ustav kapitalining 50% dan oshmasligi; 

 -bitta yuridik shaxsning  ustav kapitalidagi  sug‘urtachining ulushi  mazkur 

yuridik shaxsning jami ustav kapitalini 30% dan oshmasligi;  

-ko‘chmas 

mulk 

ob’ektlariga  sug‘urta  tashkilotlarining  aktivlarini 

joylashtirishda  bitta  er  uchastkasiga,  shuningdek  bitta  ko‘chmas  mulk  ob’ektiga  

joylashtirilgan   aktiv miqdori jami aktivlarining 50% dan oshmasligi; 

-bitta  bankning  depozitiga      joylashtirilgan  aktiv  miqdori  sug‘urtachining  

jami aktivlarining  40%dan oshmasligi; 

-kredit  uyushmalarining    depozitlariga  joylashtirilgan    aktivlar  miqdori 

sug‘urtachining jami  aktivlaring 10% dan oshmasligi zarur. 

Sug‘urta  tashkilotining  hissadorlariga,  o‘zlarining  ishchilariga    va  hayot 

sug‘urtasi  shartnomasi    tuzgan  jismoniy  shaxslarga    ustav  kapitalining  10% 

miqdorigacha   qarz berishi me’yori belgilangan. 

Oldingi    bir  yil  davomida  jami  hisoblangan  sug‘urta  qoplamalaring  3% 

miqdorida  pul mablag‘lari g‘aznada  saqlashga ruhsat beriladi. 

Foyizlarni va badallarni undirishda, investitsiya ta’minoti  uchun zaloglarini 

qabul qilishda bog‘liq  shaxslarga imtiyozlar berishga ruxsat berilmaydi. 

 Bitta  bog‘liq  shaxsning  ustav  kapitaliga  joylashtirilgan    jami  aktivlar  

miqdori    sug‘urtachining  ustav  kapitalini    15%  dan,    barcha  bog‘liq  shaxslar 

faoliyatiga  joylashtirilgan    jami    aktivlar  miqdori  esa  sug‘urtachining    ustav 

kapitalini 100% dan oshmasligi  lozim. 

Faqat  kuzatuv  kengashining    ruxsati  bilan    bog‘liq  bo‘lgan  shaxslar 

faoliyatiga aktivlarni joylashtirish mumkin. Aktivlarni investitsiyaga yo‘naltirishda 

loyihaning  texnik-iqtisodiy  asoslash,  likvidlik  talablari,  foydaliligi,  investitsion 

mablag‘larining qaytarilishi tamoyillariga rioya qilishi zarur.