Abduvohidov S. N., Ganiyev Z. A. Geografiya ta’limi metodikasi

 
2.2. Qomusiy olimlar - Muhammad al - Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, 
Abu Ali Ibn Sino, Mirzo Ulug‘bek va Zahriddin Muhammad Boburning 
geografiya sohasidagi ta’limotlari 
 
Tarixchilar  Turon  zaminida  tarkib  topgan  madaniyatni  eramizdan  2  ming  yil 
ilgari vujudga kelgan deb ta’kidlaydilar. Buni yurtimiz voha hududlarida topilgan 
arxeologik  qazilmalar  ham  tasdiqlamoqda.  Bunga  eramizgacha  bunyod  etilgan 
qariyb  uch  ming  yillik  tarixga  ega  bo‘lgan  Samarqandagi  Afrosiyob,  Buxoro, 
Termiz,  Xiva,  Shahrisabz,  Marg‘ilon,  Toshkent  kabi  shaharlar  yorqin  misoldir. 
Ayniqsa,  Xorazm  vohasida  qad  ko‘targan  qal’alarni  suv  bilan  ta’minlash 
maqsadida yirik kanallar tarmog‘i barpo qilingan. Murakkab tarzda qurilgan sun’iy 
sug‘orish  inshootlari  boshqa  sharq  mamlakatlaridek  sahro  qumliklari  bilan 
o‘ralgan.  Qurilgan  kanallar  Xorazm  dehqonchiligining  asosi  bo‘lib,  bu  o‘lka 
qishloq  xo‘jaligini  rivojlantirishda  muhim  o‘rin  tutgan.  Buni  qadimda  yaratilgan 
irrigatsiya  tizimi  tarmoqlari  hamda  bunyod  etilgan  qal’a  inshootlarining  hozirgi 
kunda ham mavjudligi tasdiqlaydi. 
 “Buyuk  ipak  yo‘li”ning  Xorazm  o‘lkasidan  o‘tishi  uni  qadim  zamonlarda  
Xitoy, Hindiston, Yaqin Sharq, Kavkaz, Yevropa davlatlari bilan yaqindan savdo-
sotiq  qilishi  tufayli  iqtisodiy  o‘sishiga  zamin  yaratgan.  IX-XIII  asrlarda  ko‘hna 
Urganch Xorazmning yirik iqtisodiy, madaniy savdo markazi hisoblanib, unda fan, 

---

38 
 
san’at,  madaniyatning  muvaffaqiyatli  rivojlanishi  uchun  keng  imkoniyatlar 
yaratilgan.  Xorazmda  yozuv  ham  juda  qadimdan  mavjud  bo‘lgan.  Tuproqqal’a 
saroyi xarobalaridan topilgan teriga va yog‘ochga yozilgan yozuv va hujjatlarning 
topilishi  buning  yaqqol  isbotidir.  Geografik  bilimlar  juda  qadimdan  rivojlana 
boshlagan.  Murakkab  irrigatsiya  inshootlari  qurish,  qal’alar  bunyod  etish,  hisob-
kitoblarni  bajara  olish,  yerlarning  past-balandliklarini  aniq  bilishni  taqozo  etgan. 
Bularni bajarish geografik bilimlarsiz mumkin emas edi. Xorazmning qum sahrosi 
oralig‘ida  joylashganligi  ularni  uzoq-uzoqlarda  joylashgan  davlatlar  bilan  savdo-
sotiq  ishlarini  ham  yaxshi  bilishni  taqozo  etgan.  Sug‘oriladigan  dehqonchilikni 
amalga oshirish va uni rivojlantirish uchun kalendar (taqvim) tuzish zarur bo‘lgan. 
Mana  shularning  barchasi  Xorazmda  matematika,  geodeziya,  geografiya, 
astronomiya,  kartagrafiya  kabi    fanlarning  juda  qadimdan  shakllanganligidan 
dalolat  beradi.  Hatto  Xorazmda  II  asrga  oid  bo‘lgan  kalendarlarning  topilishi  va 
ularning  mavjudligini  Beruniy  o‘z  asarlarida  yozib  qoldirgan.  VIII    asrdagi  arab 
istilolari  Xorazmda  fan  va  madaniyatning  taraqqiyotini  o‘nlab  yillar  orqaga  surib 
tashladi.  IX  asrga  kelib  arab  xalifaligi  bir  necha  davlatlarga  bo‘linib  ketadi.  Shu 
davrdan boshlab Xorazmda fan yana taraqqiy eta boshladi. 
Jahon 
ilm-fanining 
buyuk 
namoyondalaridan  biri  bo‘lgan  mashhur 
qomusiy olim