Abduvohidov S. N., Ganiyev Z. A. Geografiya ta’limi metodikasi

Mahmudxo‘ja  Behbudiy 
(1874-
1919)  Turkiston  ijtimoiy-siyosiy,  madaniy 
va  ma’naviy  hayotida  chuqur  iz  qoldirdi. 
Qolaversa, 
u 
o‘zbek 
milliy 
tarbiyashunoslik  fani  rivojiga  munosib 
hissa 
qo‘shdi. 
Mahmudxo‘ja 
Samarqandning  Baxshitepa  qishlog‘ida 
1874-yil  10  martda  dunyoga  keldi.  Uning 
ota  –  bobolari  ilmli  kishilar  bo‘lib,  arab 
tilini  puxta  egallagan  edilar.  Behbudiy 
diniy va zamonaviy ilmlarni puxta egallab, 
xalqning  e’tiboriga  tushdi.  U  tog‘asi, 
Muhammad  Siddiq  huzurida  mirzolik 
xizmatida  bo‘ldi.  Bu  yerda    ish  yuritish, 
huquqqa  oid  va  muftilikka  tegishli  barcha  ilmlardan  xabar  topdi.  Ilmining  tobora 
oshishi  sababli  tezda  muftilik  lavozimiga  ko‘tarildi.  Behbudiy  haj  safarida  bo‘lgan 
chog‘ida Arabiston, Misr, Turkiyani kezib chiqqan (1899-1900). Sayohat davomida 
yangi  maktab  (“usuli  jadid”)  ochish  fikri  yuzaga  keldi.  Samarqand  yaqinidagi 
“Rajabamin”  qishlog‘ida  Shakuriy,  “Halvoyi”  qishlog‘ida  Siddiqiylar  bilan 
hamkorlikda  yangi  usul  maktablarini  ochdi.  Behbudiy  umrining  oxirigacha  diniy 

---

64 
 
ta’lim va tarbiyani zamonaviy tarbiya bilan qo‘shib olib  borishga harakat qildi va 
shunga erishdi. 
Mahmudxo‘ja  Behbudiy  Turkistonda  jadidchilik  harakatining  “otasi” 
hisoblanadi. U Rossiyaning Moskva, Peterburg shaharlari, ayniqsa, Qozon va Ufada 
(1903-1904)  bo‘lib,  ularda  mavjud  bo‘lgan  yangi  usul  maktablari  bilan  yaqindan 
tanishadi,  tatar  ziyolilari  bilan  yaqin  aloqalarni  yo‘lga  qo‘yadi.  Behbudiy  zudlik 
bilan  yangi  usul  maktablari  uchun    darsliklar  tuzishga  kirishadi.  “Risolai  asbobi 
savod”  (“Savod  chiqarish  kitobi”,  1904),  “Madxali  jug‘rofiyai  umroniy”  (“Aholi 
geografiyasiga kirish”, 1905), “Muntaxabi jug‘rofiyai umumiy” (“Qisqacha umumiy 
geografiya”,  1906),  “Madxali  jo‘g‘rofiyai  Rusiy”  (“Rusiyaning  qisqacha 
jo‘g‘rofiyasi”,  1906),  “Kitobat  ul-atfol”  (“Bolalar  xati”,  1908),  “Amaliyati  islom” 
(“Islom  amaliyoti”,  1908),  “Muxtasari  tarixi  islom”  (“Islomning  qisqacha  tarixi”, 
1909), “Hisob”  kabi kitoblarni chop ettiradi. Ayniqsa, Behbudiyning “yangi usul” 
maktablari  uchun  geografiya  bo‘yicha  tayyorlagan  “Turkiston  xaritasi”,  “Qisqacha 
umumiy  geografiya”,  “Aholi  geografiyasiga  kirish”,  “Rusiyaning  qisqacha 
geografiyasi” darsliklari va qator sayohatnomalari e’lon qilingan. 
 
Quyida  Behbudiyning  “Kitobi  muntahabi  jug‘rofiyai  umumiy  va  namunai 
jug‘rofiya”  darsligi  bo‘yicha  1999  yilda  “Ma’naviyat”  nashriyotida  chop  etilgan 
adibning  tanlangan  asarlarida  bayon  etilgan  mazkur  darslikning  tarkibiy  qismlari 
va mazmuni yoritiladi. 
 
Mahmudxo‘ja  Behbudiyning  mazkur  darsligi  1905-  yil  24  avgustda  Sankt-
Peterburg  senzurasidan  ruxsat  olingandan  so‘ng,  1906  yilda  Samarqandda  chop 
etilgan  bo‘lib,  u  106  sahifadan  iborat.  Darslikning  nuqtayi  nazardan  juda  yaxshi 
ma’lumotlar keltirilgan. 
 
 Darslikning  muhim  ilmiy  va  metodik  jihatlaridan  biri  uning  Turkiston 
aholisining  bilim  saviyasi  nuqtayi  nazaridan  yozilganligidir.  Darslikdagi  har  bir 
mavzu yoritilganda Turkiston tabiati, xo‘jaligi, aholisiga doir misol keltiriladi yoki 
Turkiston  haqidagi  tushuncha  bilimlar,  boshqa  o‘lkalar  tushuncha  bilimlari  bilan 
solishtiriladi.  Demak,  Mahmudxo‘ja  Behbudiyning  darsligida  o‘lkashunoslikka 
doir  ma’lumotlardan  foydalanish  va  yosh  avlodda  vatanga  nisbatan  muhabbat 
hissiyatini  shakllantirish  yetakchilik  qiladi.  Chunki,  bolalarga  beriladigan 
umumdunyoviy  bilimlar  o‘lkashunoslik  bilimlari  bilan  chambarchas  bog‘langan 
holda  amalga  oshiriladi.  Bundan  tashqari,  darslikda  asrimiz  boshlarida  Turkiston 
o‘lkasida  dunyoviy  bilimlarni  o‘qitish  holati  va  ommaning  hamda  ulamolarning 
bilim darajasiga ham aniq va haqqoniy baho berilgan. 
 
Darslik  quyidagi  qismlardan  iborat:  kirish;  “jo‘g‘rofiya”  degan  so‘zning 
ma’nosi;  jo‘g‘rofiya  qachon  paydo  bo‘lgan;  Turkiston  donishmandlari; 
jo‘g‘rofiyani o‘qimoqni naf’i; jo‘g‘rofiyani o‘qimoq musulmonlarga lozimdir; eski 
va  yangi  donishmandlar;  yangi  hukamolrning  so‘zidan  namuna;  Yer  aylanganda 
ustidagilarni  yiqilmasligi;  Atrof;  jihoti  asliya;  xarita;  plan;  hukumat  va 
hukmronlar; din va odat; o‘lchak-miqyos; Amriqoning topilishi; tavsil va tanbih. 

---

65 
 
 
“Jo‘g‘rofiya” so‘zining ma’nosi, Behbudiy ta’rifi bo‘yicha, “yer va tuproqni 
bayon  qilaturg‘on  ilmni  aytadur”  (222  b.).  Darslikda  geografiyani  quyidagi 
tarmoqlarga  ajratadi:  “Matematik  geografiya”  (“Jug‘rofiyai  riyoziy”),  “Tabiiy 
geografiya”  (“Jug‘rofiyai  tabiiy”),  “Tarixiy  geografiya”  (“Jug‘rofiyai  tarixiy”), 
“Siyosiy  geografiya”  (“Jug‘rofiyai  siyosiy”)  va  h.k.,  va  xulosa  qilib  adib 
geografiyani  dunyo  va  undagi  tabiiy  va  ijtimoiy-iqtisodiy  hodisalar  haqida  bilim 
beradigan jahonnomadur deb ta’rif beradi. 
“Jug‘rofiya  qachon  paydo  bo‘lgan”  qismida  geografiyaning  qisqacha  rivojlanish 
tarixi  quyidagi  4  ta  bosqichlarga  bo‘linib  yoritiladi:  qadimgi,  o‘rta  asrlar,  buyuk 
geografik  kashfiyotlar,  hozirgi  bosqich.  Har  bir  bosqichda  geografik  bilimlarning 
rivojlanishi chuqur tahlil qilingan. Yevropa davlatlarida va Rossiyada geografiyani 
rivojlanishi va ularda geografiya jamiyatlari tuzilganligi ijobiy baholangan. 
   “Turkiston  donishmandlari”  bo‘limida    Turkistonlik  alloma  va  olimlarning 
geografiya  faniga  qo‘shgan  hissasi  yoritilgan.  Mazkur  bo‘limda  Turkiston 
geografiyasi  tarixida  hali  nomi  tilga  olinmagan  allomalarning  nomlari  ham 
uchraydi. 
   “Jug‘rofiyani  o‘qimoqni  naf’i”  bo‘limida  geografik  bilimlarni  kundalik  hayotda 
va  ta’limda  naqadar  ahamiyatli  ekanligi  misollar  tariqasida  yoritib  berilgan. 
“Jo‘g‘rofiyani o‘qimoq musulmonlarg‘a lozimdur” bo‘limida musulmon allomalari 
asarlariga tayangan holda musulmonlar uchun geografik bilimlarni ahamiyati ochib 
berilgan.  “Atrof.  Jihoti  asliya.  Xarita.  Plan.”  bo‘limida  ufq,  ufqning  asosiy  va 
oraliq  tomonlari,  qiblanoma  (kompas),  xarita  va  plan  haqida  bilimlar  tizimi 
berilgan. Xaritalarning Behbudiy tomonidan ajratilgan turlari hozirgi turlarga mos 
keladi  (umumiy,  mavzuli,  topografik),  “xaritai  umumiya,  xaritai  xususiy,  xaritai 
to‘po‘grafik”  (242  b.).  Masshtabni  “o‘lchak”  deb  tarjima  qilgan.    Bu  esa, 
masshtabning  asl  ma’nosiga  to‘g‘ri  keladi,  hozirgi  paytda  ba’zi  o‘rinlarda 
qo‘llanilayotgan  “miqyos”  masshtabning  mazmunini  to‘la  aks  ettirmaydi. 
“Hukumat  va  hukmronlar”  bo‘limida  davlatlarni  boshqarishni  turlari  keltirilgan, 
mazkur turlar hozirgi turlarga deyarli to‘la mos keladi. “Din va odat” bo‘limida din 
geografiyasi,  aholi  geografiyasi  haqidagi  bilimlar  tizimi  berilgan.  Behbudiy 
darsliklari,  geografik  xarita  va  atlaslar,  globus  va  boshqa  geografik  ko‘rgazma 
qurollar  o‘lkada  ochilgan  “yangi  usul”  maktablari  taraqqiyoti  uchun    juda  katta 
ilmiy  va  amaliy  ahamiyat  kasb  etdi.  Masalan,  Behbudiy  Shakuriyning  1-bosqich 
maktabi  “usuli  savtiya”  (1-4  sinflar),  1913/14  o‘quv  yilidan  boshlab  2-bosqich  
“rushdiy”  yuqori  (5-6  sinflar)  namuna  maktabi  uchun  o‘quv  rejasi  va  fan 
dasturlarini  ishlab  chiqqan.  Yuqori  sinflarda  dunyoviy  fanlar  fizika,  kimyo, 
geometriya,  jumladan  geografiya  o‘qitilishi  yo‘lga  qo‘yilgan.  Georafiyani 
o‘qitishda  xarita,  globus  va  boshqa  ko‘rgazmali  qurollardan  samarali 
foydalanilgan.  Keyinchalik,  1908  yilda  Shakuriyning  Rajabamin  qishlog‘ida  
joylashgan    maktabga  mahalliy  amaldorlarning  tazyiqi  kuchayishi  tufayli  uni 
Samarqanddagi  o‘z  hovlisiga  ko‘chirib  keltiradi.  Namunaviy  maktablar  o‘z 
navbatida  Toshkentda  M.Abdurashidxonov,  Qo‘qonda  A.Ibodievlar  tomonidan 
ham tashkil etilgan. 

---

66 
 
Mahmudxo‘ja  Behbudiy  maktab  va  ta’lim-tarbiya  to‘g‘risida  “Turkiston 
viloyati” gazetasi, “Taraqqiy”, “Tujjor”, “Xurshid”, “Shuhrat”,  “Osiyo”, “Turon”, 
“Hurriyat”,  “Mehnatkashlar  tovushi”,  “Ulug‘  Turkiston”,  “Najot”,  “Vaqt”  va 
boshqa  matbuot  sahifalarida  ko‘plab  maqolalar  bilan  chiqishlar  qilgan.  Behbudiy 
1913 yilda “Samarqand” gazetasiga asos soladi, u haftada 2 marta o‘zbek va tojik 
tillarida  chop  etilgan  bo‘lib,  45-soni  chiqqach  moddiy  qiyinchilik  tufayli  nashr 
etish  to‘xtagan.  Ayniqsa,  Behbudiy  tomonidan  1913-yil  20-avgustdan  boshlab 
“Oyna” jurnali chiqarila boshlandi. Haftalik, suratli bu jurnal  o‘zbek tilida nashr 
etilib,  uning  geografiyasi  keng  bo‘lib,  bu  jurnal  Kavkaz,  Tatariston,  Eron, 
Afg‘oniston, Hindiston, Turkiyagacha tarqalgan. Behbudiyning ko‘plab maqolalari 
gazeta  va  jurnal  sahifalarida  yoritilib  turgan.  Masalan,  “Tahsil  oyi”,  “Ehtiyoji 
millat”, “Samarqand” usuli jadida maktabi xususida”, “Majlis imtihon”, “Tarix va 
jug‘rofiya”, “Samarqand kitobxona va matbaaxona”, “Buxoroda usuli jadida” kabi 
ilmiy-ommabop  maqolalarida  yangi  usul  maktablari,  uning  ahamiyati,  o‘qitish 
tizimi  yangi  maorif  va  madaniyatni  rivojlantirish,  dunyoviy  fanlarning  foydasi, 
komil insonning tarbiyasi to‘g‘risidagi muhim ma’rifiy fikrlarni kuzatish mumkin. 
Mahmudxo‘ja Behbudiy 1914 yil 29 mayda uchunchi marta sayohatga chiqadi. 
Sayohat davomida  u Bayramali, Ashxobod, Krasnovodsk, Kislovodsk, Pyatigorsk, 
Jeleznovodsk,  Rostov,  Odessa,  Istanbul  shaharlarida  bo‘ladi.  Safar  chog‘ida 
Ismoilbek  Gasparali  bilan  uchrashadi.  So‘ngra    Quddus,  Bayrut,  Yefa,  Port-Said, 
Shom  shaharlarida  bo‘lib  o‘z  yurtiga  qaytadi.  Safar  chog‘idagi  taasurotlar, 
jumladan,  geografiyaga  oid  ko‘pdan-ko‘p  materiallar  “Oyna”  jurnali  sahifalarida 
yoritiladi. 
Mahmudxo‘ja  Behbudiy  1917-yil  16-23  aprelida  Toshkentda  bo‘lib  o‘tgan 
Turkiston musulmonlarining qurultoyida millatni o‘zaro ixtiloflardan voz kechishga, 
buyuk  maqsad  yo‘lida  birlashishga  chorlaydi.  Ushbu  qurultoyda  Behbudiy  o‘lka 
musulmonlar  sho‘rosining  raisi  etib  saylanadi.  1917-yil  26-noyabrida  Qo‘qonda 
o‘lka  musulmonlarining  4-favqulodda  qurultoyi  ish  boshlaydi.  27-noyabrga  o‘tar 
kechasi  “Turkiston  muxtoriyati”  e’lon  qilindi.  Uning  g‘oyaviy  asoschilaridan  biri 
Behbudiy bo‘lgan. Muxtoriyat sho‘rolar tomonidan vahshiyona bostiriladi. 1918-yil 
davomida  xalq  orasida  katta  nufuzga  ega  bo‘lgan  Behbudiy  Turkiston  sho‘rolar 
hukumati  rahbarlari  bilan  muzokaralar  olib  boradi,  ammo  natija  chiqmaydi. 
Shundan  keyin,  u  1919-yilning  erta  bahorida  o‘lkadan  chiqib  ketayotganida 
Shahrisabzda  Inqilobiy  favqulodda  komissiya  ayg‘oqchilari  ko‘magida  Buxoro 
amirligi  odamlari  tomonidan  qo‘lga  olinadi,  hamrohlari  Mardonqul  va 
Muhammadqul bilan birgalikda kofirlikda ayblanib, Qarshi zindoniga tashlanadi va 
qatl etiladi.  Behbudiy  o‘lishini sezganidan so‘ng, vasiyatnoma  yozib,  Ahmad  ismli 
kishiga qoldiradi. 
“Mani  sevar  o‘rtoqlarim!  Manim  so‘zlarimni  quloqlaringizga  olingizlar!  Biz 
ikki  oydan  beri  Buxoro  shahrida  bandi  bo‘lib,  oxir  o‘n  kundan  buyon  bu  yerda 
(Qarshi shahrida) bu zolimlarning qo‘liga tushib bandi bo‘ldik. Jadida-kofirlik otini 

---

67 
 
ko‘tardik. Sipohlar ichida tilchilik otini ko‘tardik. Bu yerdan qutulmog‘imiz gumon 
bo‘ldi”.  
O‘rtoqlarim Siddiqiy, Ayniy, Fitrat, Qurbi va Akobir Mahdum va o‘g‘lonlarim 
Vadud Mahdum, Abulqodir Shakuriy! 
Sizlarga vasiyat qilaman: maorif yo‘linda ishlayturg‘on muallimlarning boshini 
siylangizlar!  Maorifga  yordam  etingiz!  O‘rtadan  nifoqni  ko‘taringiz!  Turkiston 
bolalarini ilmsiz qo‘ymangizlar! Har ish qilsangiz jamiyat ila qilingizlar! Hammaga 
ozodalik  yo‘lini  ko‘rsatingizlar!  Bizdek  maorif  qurbonlarini  yo‘qlangizlar!  Buxoro 
tuprog‘iga tezlik ila yo‘l boshlangizlar! Ozodlikni tezlik ila yuzaga chiqaringizlar! 
Bizning  qonimizni  zolim  beklardan  talab  qilingizlar!  Maorifni  Buxoro  tuprog‘iga 
joriy  qilingizlar!  Bizning  otimizga  maktab  ochingizlar!  Bizlar  ul  chog‘da 
qabrimizda  tinch  yotarmiz.  Manim  o‘g‘lonlarimga  salom  yetkazinglar!  Bu 
hamrohlarimning  avlodlaridan  xabardor  bo‘lingizlar!”.  Mazkur  vasiyatnoma  va 
sodir  bo‘lgan  mudhush  voqea  Samarqandda  bir  yildan  keyin  ma’lum  bo‘ladi. 
Turkiston  ziyolilari  Abdurauf  Fitrat,  Abdulhamid  Cho‘lpon,  Sadriddin  Ayniy  va 
boshqalar  Mahmudho‘ja  Behbudiyga  bag‘ishlab  marsiyalar  yozadilar  hamda 
Behbudiyning  yuqorida  keltirilgan  vasiyati  (“Inqilob”,  1923  yil,  №  1.)  matbuotda 
e’lon qilinadi. 
O‘lkada  geografiyaga  bo‘lgan  talabning  oshishi  tufayli  Fotih  Karimiyning 
«Geografiya»  (1909  y)  kitobi  Orenburgda  bosilib  chiqqan  bo‘lib,  bu  risoladan 
Toshkentdagi  “yangi  usul”  maktabi  muallimlari  foydalanganlar.  Mazkur  kitob  rus 
darsliklari namunasida yozilgan bo‘lib, unda geografiya, xarita, atlas, okean, dengiz, 
tog‘,  daryo,  ko‘l,  vodiy  va  boshqalar  haqida,  so‘ngra  dunyoning  besh  qit’asi  va 
undagi  davlatlar  to‘g‘risida  qisqacha  ma’lumotlar  keltirilgan  bo‘lib  geografiyaning 
yanada kengroq o‘qitilishiga imkon yaratdi. 
 Turkiston  o‘lkasida  geografiya  ta’limining  rivojlanishida  Rossiyada  Moskva 
davlat  universiteti  geografiya  maktabi  asoschisi  D.N.Anuchin  rahbarligida  o‘tgan 
geografiya  o‘qituvchilarining  birinchi  Butunrossiya  seyzdi  (1915)  hisoblanadi. 
Seyzda  barcha  sinflarda  geografiya  o‘qitilishi,  o‘quv  soatlarining  ko‘paytirilishi, 
shuningdek,  ekskursiya,  kuzatish  va  amaliy  ishlarning  ahamiyati  ta’kidlangan, 
ayniqsa,  Vatan  geografiyasini  o‘rganishga  katta  e’tibor  qaratilgan.  Natijada, 
geografiya  maktablarda  asosiy  fanlar  turkumidan  joy  oldi,  haftalik  o‘tiladigan 
soatlar miqdori 16 soatni tashkil qildi hamda maktablarda geografiya bo‘yicha yangi 
o‘quv dasturlari joriy qilindi. 
Rossiyada  geografiya  bo‘yicha  amalga  oshirilgan  ishlar    o‘z  navbatida 
Turkiston  maktablarida  geografiyani  o‘qitishga  ijobiy    ta’sir  ko‘rsatdi,  o‘lka 
maktablari  uchun  geografiya  bo‘yicha  darsliklar  yaratish  imkoniyati  paydo  bo‘ldi. 
Jumladan,  Toshkentda  ma’rifatparvar  Abdulla  Avloniy  rahbarlik  qilgan    “Maktab” 
bosmaxonasida  “Jo‘g‘rofiyai  ijmoliy”  (“Umumiy  geografiya”),  “Jo‘g‘rofiyai 

---

68 
 
riyoziy”  (“Matematik  geografiya”),  Munavvarqori  Abdurashidxon  o‘g‘lining  «Yer 
yuzi»  1915  y)  nomli  kitoblari  chop  qilindi.  Darsliklar  yaratish  Samarqand 
bosmaxonalarida Mahmudho‘ja Behbudiy, Namanganda Is’hoqxon Ibrat tomonidan 
tashkil  etilgan  bosmoxonada  ham  yo‘lga  qo‘yiladi.  Nashr  qilingan  geografiya 
darsliklari  o‘qituvchilar  o‘rtasida  muhokama  qilinar  edi.  Eng  yaxshi  geografiya 
kitoblari  dastur  tarzida  qabul  qilinib,  o‘qitishga  tavsiya  qilinar  edi.  Munavvar 
Qorining  «Yer  yuzi»  kitoblaridan  birinchi  nashri  Turkiston  geografiyasi 
o‘qituvchilari  o‘rtasida  muhokama  qilinib,  o‘qishga  tavsiya  qilingan  edi.  Ushbu 
kitob «yangi usul» maktablari uchun yozilgan bo‘lib, 1928-yilgacha darslik sifatida 
qo‘llanilib  kelingan.  O‘sha  davrda  bunday  geografik  darsliklar  va  o‘quv 
qo‘llanmalarning  paydo  bo‘lishi  o‘zbek  xalqining  geografik  bilimlarga  nisbatan 
ehtiyoji  oshayotganligidan  va  mahalliy  kadrlardan  ham  geograf  mutaxassislar 
yetishib  chiqayotganligidan  darak  berayotgan  edi.  O‘sha  davrdagi  Turkiston 
hududidan  yetishib  chiqqan  ilm-ma’rifat  namoyondalari  Ahmad  Donish,  Zokirjon 
Furqat, Hoji Yusuf Hay’atiy, Hamza Hakimzoda Niyoziy, Abdulla Avloniylar ham 
maktablarda  geografiyani  sifatli  o‘qitishga  salmoqli  hissa  qo‘shadilar.  A.Donish 
astronomiya  va  geografiya  sohalari  bo‘yicha  ham  ilmli  odam  bo‘lgan.  U  jaholatga 
tushib  qolmaslik  uchun  dunyoviy  bilimlarni  egallashga  quyidagicha  da’vat  etadi: 
“Biz  dunyoni  gullatib-yashnatish  uchun,  yer  osti  boyliklarini  izlab  topish  uchun, 
yerning  hamma  qit’alarini  va  aholisini  bilish  uchun,  tug‘ilganmiz”.  H.H.Niyoziy 
ham  1901  yilda  Qo‘qon  shahrining  Hojibek  guzarida  kambag‘allarning  farzandlari 
uchun  maktab  ochadi.  Uning  bu  maktabida  geografiya  ham  o‘qitilar  edi.  Hamza 
maktabi ham geografiya ta’limi rivojlanishida muhim o‘rin egalladi.
 
Ajoyib  ma’rifatparvar  va pedagog  Abdulla  Avloniy  o‘zi  ochgan  maktablarda 
dunyoviy fanlar qatori geografiya o‘qitishiga katta e’tibor bergan. U «Geografiya» 
nomli kitob ham yozgan. Oktabr to‘ntarilishidan oldingi maktablarda geografiyani 
fan sifatida o‘qitishda toshkentlik Sobir Rahimiyning ham xizmatlari katta. O‘sha 
davrdagi  maktablarda  bilim,  ko‘nikma  va  malakalar  hajmini  ifodalovchi  hujjatlar 
geografiya  dasturi  va  geografiya  ta’limi  haqida  muayyan  ko‘rsatmalar  beruvchi 
metodik  qo‘llanmalar,  darsliklar  bo‘lmaganligi  tufayli  og‘zaki  bayon,  suhbat 
metodlari geografiya ta’limida yetakchi bo‘lgan. Geografiya faqat tasvirlovchi fan 
sifatida  namoyon  bo‘lgan.  Turkiston  o‘lkasida  ochilgan  “yangi  usul”  maktablari 
xususiy  turdagi  maktablar  hisoblanib,  ularga    hukumat  hech  qanday  yordam 
bermagan.  Maktablar  bolalarning  ota-onalaridan  har  oyda  olinadigan  mablag‘ 
hisobiga ishlagan, muallimlarga ham shu hisobdan maosh to‘langan. “Yangi usul” 
maktablarida  may  oyi  oxirlarida  ota-onalar  va  mehmonlar  ishtirokida  imtihonlar 
o‘tkazilgan. Imtihonda bolalar Qur’on suralarini yod aytishni, o‘zbek tilidan o‘qish 
va  yozishni,  hisobdan  4  amalni  o‘rganganliklari,  geografik  xaritadan  Turkiston 
o‘lkasi  va  boshqa  o‘lkalarni  namoyish  qilganlar.  Shunday  qilib,  “yangi  usul” 

---

69 
 
maktablari  zamonaviy  o‘zbek  milliy  maktablarining  ilk  bosqichi  hisoblanadi.  Bu 
maktablar  tajribasi  asosida  sho‘rolar    maktabi  yaratilgan.  1918  yilgacha 
O‘zbekiston hududida 104 ta “yangi usul” maktablari bo‘lib, ularda 10343 ta bola 
o‘qigan.  Yangi  usul  maktablari  1918/19-o‘quv  yilidan  davlat  maktablariga 
aylantirilib, xalq maktablari nomini olgan.