«O‘zbekiston temir yo‘llari» aksiyadorlik jamiyati toshkent temir yo‘l muhandislari instituti

Nazorat savollari 
1. Maxsuslashgan jamoat binolari deb nimaga aytiladi? 
2. Qanday turdagi binolar universal jamoat binolari hisoblanadi? 
3. Jamoat binolari loyihalash tizimlarini ayti bering. 
 
 
 
                                                 
6 Pickard, Quentin . The Architects‟ Handbook – UK: Blackwell, 2003. – 464 р. (18  bet) 
 

---

22 
 
4-MA’RUZA 
ARXITEKTURAVIY LOYIHALASHNI IQTISODIY VA FUNKSIONAL ASOSLARI 
(DAVOMI). 
Reja: 
 
1.  Jamoat binolari hajm-tarhiy elementlari 
2. Yong`in xavfsizligi va odamlarni  binodan evakuatsiya qilish 
 
Jamoat binosi hajm-tarhiy tuzilishi ushbu binoning funktsional jihatdan eng asosiy xonasining 
strukturali tugunlar va boshqa bir guruh xonalar bilan o`zaro bog`lanishi tushuniladi.  
Jamoat binolarini loyihalashning funktsional va kompozitsion asoslari: 
4.
 
Bino funktsiyalari va bino elementlarining xilma xilligi.  
5.
 
Bir vaqtning o`zida binoda ko`plab odamlarning yig`ilishi 
6.
 
Bino xonalarining ichki muhitiga oid parametrlariga fizik-texnik talablarning keng 
qamrovli bo`lishi (xonaning yorug`ligi, uning tovush va havo rejimi). 
         
Jamoat binolari 3 turdagi xonalardan iborat: ishchi xonalar, xizmat ko`rsatuvchi va yordamchi 
xonalar. 
Jamoat binolarini hajmiy rejaviy strukturasiga va konstruktivyechimigi eng ko`p tasir etuvchi 
omil bu uning ishchi xonalari gabarit o`lchamlaridir.  
Xonalarning tarkibi va ularning maydonlari loyihalanayotgan jamoat binosi turiga ko`ra 
meyoriy qoidalar asosida aniqlanadi.  
Strukturali tugunlarga: 
1.
 
Binoga kirish joylari guruhi (tamburlar, vestibyullar, garderoblar); 
2.
 
Asosiy xonalar guruhi (zallar, auditoriyalar); 
3.
 
Yordamchi va qo`shimcha xonalar guruhi, xojatxonalar; 
4.
 
Gorizontal kommunikatsiyalar (koridorlar, foye, xoll); 
5.
 
Vertikal  kommunikatsiyalar (zina, lift, eskalatorlar)  
Binoga kirish joylari guruhi 
           Binoga kirishi joyida yer sathiga nisbatan  +0,15 m sathda joylashgan ustki tomoni yopiq 
maydoncha ko`zda tutilishi kerak.  

---

23 
 
 
1-rasm. Binoga kirish joylari ko`rinishi 
 
2-rasm. Jamoat binosiga kirishdagi pandusning ko`rinishi 
 
Tamburlar
 – binoga kirish  davrida qo`llaniladigan katta o`lchamga ega bo`lmagan 
shlyuz ko`rinishidagi joy. 
 
3-rasm. Kirish tamburining ko`rinishi 
a – tamburnung rejaviy yechimi; b – tashqaridan qo`yilgan tambur; v – bino ichida joylashgan 
tambur 
 

---

24 
 
      
Vestibyul 
–  binoga  kirish  joylari  guruhiga  oid  bo`lgan  element  bo`lib,  u  o`z  ichiga 
garderob xonasini va yordamchi xonalarni qamrab oladi (axborot  olish byurosi,   
sotuv kiosklari va h.k.).   
Vestibyulda:  Bir tomonlama,  Ikki  tomonlama   va  orol  ko`rinishidagi  garderoblar bo`ladi  (4-
rasm). 
 
4-rasm. Jamoat binosidagi vestibyul ko`rinishi 
a – garderobning bir tomonlama joylashuvi; b – garderobning ikki tomonlama joylashuvi; v – 
garderobning orol ko`rinishidagi joylashuvi; 
g – teatr binosidagi vestibyul inter`yerining ko`rinishi 
Garderoblarni 1 ta  joy  uchun 0,1 kv.m  hisobidan loyihalanadi. Garderobning chuqurligi 
–6 m dan oshmasligi kerak. Kiyim uzatish uchun mo`ljallangan to`siq kengligi 0,6 -0,7 m, 
uzunligi– esa 30ta joyga 1 m. Kiyim beruvchi va qabul  qilib oluvchilar uchun  to`siqning oldi 
tomonidan 3-4 metr kenglikda joy ko`zda tutilishi kerak.  
Asosiy xonalar guruhi 
           Gabaritiga ko`ra 3 guruhchaga bo`linadi: 
1)
 
Yacheykali xarakterga ega xonalar (S=50-100 m
2
, h=3,3 – 3,6 m)  - maktab sinflari, 
palatalar, klub xonalari va h.k.; 
2)
 
Katta maydonli xonalar (S =200 m
2
 dan katta, h=3,3 – 4,2 m) – sotuv zallari, loyiha 
tashkilotlari ustaxonalari va h.k.; 
3)
 
Tayanchsiz  Zal xonalar (S  =1000 m
2
 dan katta, h= 6;  12 m  va undan katta) – sport 
zallar, kinoteatrlar, teatrlar va h.k. 
Yordamchi va qo`shimcha xonalar guruhi 

---

25 
 
Yordamchi va qo`shimcha xonalar guruhi  2ga bo`linadi: 

 
yacheykali xarakterga ega bo`lgan kichik xonalar (laborantlar xonasi, omborxona)  

 
katta maydonga ega bo`lgan xonalar (do`konlar omborlari). 
    Sanitar tugunlarga: xojatxonalar, yuvinish xonalari,  ayrim xollarada esa dush xonalari, 
vannalar, kiyim quritish xonalari  kiradi
7
. 
     Odatda xojatxonalar  vestibyul va zina yaqinida joylashtiriladi. 
     Xojatxona bolalar bog`chasida bolalar guruhida, kasalxonalarda esa palata ichida 
joylashtiriladi.      
 
 
 
5-rasm. Xojatxona va  yuvinish xonasi ko`rinishi 
     Xojatxonalar binoda shunday joylashtirilishi kerakki, undan eng uzoqda joylashgan 
xonagacha bo`lgan masofa 75 m dan oshmasligi kerak. 
     Xojatxonaga kirish yuz-qo`l yuvish xonasi orqali kirilishi kerak. Xojatxona kabinkalari 
o`lchamlari – 1,2 m x 0,85 m. 
                                                 
7 Pickard, Quentin . The Architects‟ Handbook – UK: Blackwell, 2003. – 464 р. (65-75  bet) 
 

---

26 
 
 
6-rasm. Invalidlar va kicik yoshdagi bolali onalar uchun ko`zda tutilgan xojatxona rejasi
8
. 
 
Gorizontal  kommunikatsiya xonalari 
1. 
Koridorlar
 - vertikal kommunikatsiyalarga olib  keluvchisi - asosiy, qolganlari – esa  
ikkinchi darajali. Koridorlar tabbiy yoritishga va shamollatishga ega bo`lishi kerak.  
 
 
7-rasm. Sanitar meyorlar asoslangan koridorning joylashuviga ko`ra uning uzunligi  
 
  
Koridor uzunligi uni loyihalash jarayonida meyor asosida aniqlanadi. 
Chiqish eshiklari fuqarolar asosiy evakuatsiya yo`nalishi bo`yicha korridorga qarab ochilishi 
kerak. Asosiy koridorning minimal eni  - 1,5 m, ikkinchi darajali uchun – 1,25 m.   
2. 
Rekreatsion xonalar
  yorug`likni taminlash uchun mo`ljallangan koridorlar tushuniladi. 
Xonalar bir tomonlama joylashganda ularning eni 2,8m dan kam bo`lmasligi, ikki tomonlama 
xonalar joylashuvida esa  3,2m dan kam bo`lmasligi lozim. 
 
                                                 
8 Pickard, Quentin . The Architects‟ Handbook – UK: Blackwell, 2003. – 464 р. (75-80  bet) 
 

---

27 
 
 
 
8-rasm. Rekreatsion xona 
 
3. 
Kuluarlar va  foye
 tomoshabin zallari mavjud binolarda qo`llaniladi. Kuluarlar bevosita 
zalga bog`lanib, zalni to`ldirish va tomoshabinlarning dam olishi uchun qo`llaniladi. Foye – 
tomoshabin zallarining asosiy xonasi bo`lib, kutish va dam olish, shuningdek ko`rgazmalar 
o`tkazish uchun ishlatiladi. 
 
 
9-rasm. Kuluarlar va  foye 
Vertikal kommunikatsiyalar 
Zinalar: 
kirish, asosiy, xizmatchi, yordamchi, yong`inda va favqulotda ishlatiladigan 
turlarga bo`linadi. 
Kirish zinasi binoga kirishda qo`llaniladigan, ko`tarilib turuvchi platformadan iborat 
zinapoyalardan tashkil etiladi. 
Asosiy zinalar  binoda ommaning kundalik  harakati uchun tashkil etiladi.  
 
Xizmatchilar zinasi  mamuriyat  va xizmat ko`rsatuvchi personal uchun mo`ljallanadi
9
. 
                                                 
9 Andrea Deplazes BUILDING CONSTRUCTION ADHESIVES, Birkhauser Constructing architecture materials 
processes structures / Bauhauz, Berlin, 2013 - 508 р. (238  bet) 
 

---

28 
 
 
Yordamchi zinalar  qavatlar orasidagi qo`shimcha bog`lanishni taminlash uchun 
qo`llaniladi. 
 
 
10-rasm. Zina turlari 
a – kirish zinasi; b – asosiy zina; v – favqulotda zina; g – xizmatchilar zinasi   
 
 
Favqulotda ishlatiladigan zinalar bino ichidan ommani avariya vaqtida evakuatsiya qilish 
uchun ishlatiladi.  
Bitta zina marshidagi zinapoyalar soni 3 donadan  kam bo`lmasligi va 18 donadan ko`p 
bo`lmasligi kerak.  
Lift 
 bu statsionar ko`tarish qurilmasi bo`lib, bunda odamlar yoki yuklar kabina ichiga 
joylashtiriladi. Ko`p qavatli binolarda katta yuk ko`tarish qobiliyatiga ega bo`lgan liftlar 
qo`llaniladi (1000 – 1600 kg). 
    
Lift shaxtalari beton devor ichida bo`lib, alohida poydevorga tayanadi. Lift shaxtasining 
tagida 1,3 – 2,0 m ga teng bo`lgan chuqurcha bo`lib, uning ichida lift amortizatorlari 
joylashadi
10
. 
     
Liftning mashina bo`limi shaxtaning tepa qismida joylashtiriladi. Mashina bo`limi 
joylashgan qavat balandiligi kamida 3,5 – 4,0 m. bo`lib, mashina bo`limining balandligi kamida 
2,1 m ga teng.  
                                                 
10 Pickard, Quentin . The Architects‟ Handbook – UK: Blackwell, 2003. – 464 р. (56-65  bet) 
 

---

29 
 
 
11-rasm. Lift ko`rinishi 
 
 
Liftlar  asosiy zinalar bilan bloklashtiriladi.  9 qavatdan iborat binoda 2-tadan ortiq lift 
ko`zda tutilib, ular zina yonida joylashtiriladi. Lift olib chiquvchi xona kengligi 2,5 m dan kam 
bo`lmasligi kerak. 
 
12-rasm. Lift  
   
Doimiy ishlab turuvchi liftlar – paternoster va eskalatorlar deyiladi. 

---

30 
 
 
13-rasm. Paternoster 
 
 
 
14-rasm. Eskalator 
 
Yong`in xavfsizligi va odamlarni  binodan evakuatsiya qilish 
 
Yong`inga qarshi choralar binoning yong`inbardoshlilik darajasidan kelib chiqqan holda 
belgilanadi. Malumki, yong`inbardoshlilikning 5 darajasi mavjud. Qurilish konstruktsiyalar 
uchun yonish darajasi va yonuvchanlik chegarasi asosida yong`inbardoshliligi belgilanadi
11
. 
 
 Yonish darajasi bu konstruktsiyalarni olov tasirida necha soat davomida qarshilik 
ko`rsatish vaqti tushuniladi.  
                                                 
11 Andrea Deplazes BUILDING CONSTRUCTION ADHESIVES, Birkhauser Constructing architecture materials 
processes structures / Bauhauz, Berlin, 2013 - 508 р. (234-235  bet) 
 

---

31 
 
 
15-rasm. Bino tarzida qo`llanilgan yong`inga qarshi choralar 
 
 
Bunda konstruktsiyalarning mustahkamligi va ustuvorligining yo`qotilishi, yoriqlar hosil 
bo`lishi yoki konstruktsiyaning tashqi tomonidagi haroratining 140 gradusdan oshib ketishi bilan 
xarakterlanadi.  
 
Jamoat binolari yong`inbardoshlilikning qaysi darajasiga taalluqli bo`lishi va qavatlari 
sonidan qatiy nazar, yong`inbardosh devorlar yordamida bo`laklarga bo`linishi kerak.  
 
Evakuatsiya chiqish eshiklari orasidagi masofalar 
 
Zina kataklari orasidagi va berk koridorlarda joylashgan xona uchun meyorlar asosida 
eng kam masofani aniqlash binoning yong`inbardoshlik darajasiga, binodagi fuqarolar oqimiga 
va uning funktsiyasiga bog`lik holda belgilanadi.