6
-§. Asosiy elementar funksiyalaming hosilalari
6.1.
у
= x? (x
>
0
) darajali funksiyaning hosilasi.
Bu funksiyaning
x
nuqtadagi orttirmasi Ду =
(x
+
AxY
—
=
x*1
( l +
- 1 ga teng va ^ =
(i+—)д-1
xli~l
-- ---- bo'ladi. MaMumki, lim ('1+—— - = /x. Shuning uchun lim — =
—
x-*0
x
Ax-*0
Дх
/ ( l + ^ ) M- l
\
И т о
x^~l
■
I -- ^ ---j =
цх>х~1.
Bundan funksiyaning
x
nuqtadagi hosilasi
mavjud vay' =
цх**~г
bo'ladi.
Demak, (
x
= цх^~1
formula o'rinli.
Murakkab funksiyaning hosilasini hisoblash formulasini foydalangan holda,
(u(x))^ ko'rimshdagi murakkab funksiya uchun quyidagi formulani yozish
mumkin:
137
( ( m ( x ) ) ^ ) > ( u ( x
) ) m _ 1
- u ' ( x ) .
Masalan,
у
= (
x2
+ l ) 3 funksiyaning hosilasini topish talab qilinsin. Bu
misolda
u(x
) =
(x2
+ 1),
ц =
3. Demak, yuqoridagi formulaga ko'ra
y' = 3(x2
+
l ) 2 ((x 2 + 1)' = 3((x2 + l ) 2-2x = 6x(x2 + l ) 2
6.2. Ko'rsatkichli funksiyaning hosilasi.
у
=
ax ( а > 0 ,а Ф 1 )
ko'rsatkichli funksiya uchun Ду = а*+д*
— ax = ax(
— 1) va — =
Ax
Ax
д
А
X
^ ^
a
I
Ma’lumki, lim —— = /па. Shuning uchun
lim — -lim ci
x-— — =
A * " *
* *
Дх—>0 Д с
A x—»o
Д х
=aK
lna
mavjud. Demak
(ax) = axlna,
xususan, (ex)'
=
ex
formulalar o‘rinli ekan.
Ko'rinib turibdiki, у = ex
funksiya ajoyib xossaga ega: uning hosilasi o‘ziga
teng ekan.
а и(дг)
(a
> 0,
а
Ф
1) funksiya uchun quyidagi formulalaming o‘nnli
boMishini
ko'rish
qiyin
emas:
(a11^ ) ' =
au^
■
u'(x) •
Lna.
Masalan, (З5*-3)' = З5дг“ 3 • (5x — 3)r •
1пЗ
=
5
■
З5х~3
•
1пЗ
6.3. у
=
1одах (а
> О,
а
Ф 1,х
> 0) logarifmik funksiyaning hosilasi.
Bu funksiya
x
=
ay
funksiyaga nisbatan teskari funksiya boMgani uchun teskari
funksiyaning hosilasini topish qoidasiga ko‘ra у
i
=
- V = —
- —
= —
—
, ya’ni
Ху
аУ1па
xlna
J
(loga
ХУ ~
Xususan, (
Inx)' = ^
formula o‘rinli.
loga
u(x)
funksiya uchun quyidagi formula o‘rinli: (loga u (x ))' =
.
6.4. Trigonometrik funksiyalaming hosilalari.
1)
у =
sinx
funksiyaning hosilasi.
Funksiyaning
x
nuqtadagi orttirmasini
sinuslar ayirmasi formulasidan foydalanib topamiz:
Ду = sin(x + Дх) —
sinx
= 2 sin — cos ^x +
sin—
Funksiya orttirmasining argument orttirmasiga nisbati ^ = —
ef
*-cos (x +
T
Ду\
ga teng. Bu tenglikda birinchi ajoyib limit va
cosx
funksiyaning uzluksizligini
138
sin—
Ax\
e’tiborga olgan holda limitga o'tsak, lim — = lim
r; - • lim cos(x + — j =
°
b
О
’
Л х _ >0 & x
& x _ tQ
a x
& x ^ 0
у
2
J
2
cosx
bo'ladi.
Demak,
(sinx)'
=
cosx
formula o'rinli.
2)
у = cosx
funksiyaning hosilasi.
Bu funksiyaning hosilasini topish uchun
cosx
=
sin(x
+
я/2)
ayniyat va murakkab funksiyaning hosilasini topish
qoidasidan foydalanamiz. U holda
(cosx)' = (sin(x
+
я/2))'
=
cos(x
+
я/2)- (x
+
я/2)' = cos(x
+
я/
2 )1 =
cos( x
+
я/2).
cos(x
+
я/2)
=
—sinx
ayniyatni e'tiborga olsak, quyidagi formulalarning
o'rinli ekanligi kelib chiqadi:
(cosx)' = —sinx.
3)
У
=
tgx
va
у
=
ctgx
funksiyalaming hosilalari
Bu funksiyalaming
hosilalarini topish uchun bo'linmaning hosilasini topish qoidasidan foydalanamiz:
(tgx)' = С - Щ '
=
= - L - .
\cosxJ
coszx
coszx
Xuddi shunga o'xshash
(ctgx)' = —
formulani ham keltirib chiqarish
mumkin. Buni mashq sifatida o'quvchilarga qoldiramiz.
Trigonometrik funksiyalaming argumentlari
x
erkli o'zgaruvchining
u(x)
funksiyasi bo'lsa, u holda murakkab funksiyaning hosilasi haqidagi teoremaga ko'ra
quyidagi formulalar o'rinli bo'ladi:
(sinu)'
=
u'cosu,
(
cosu)'
=
—u'sinu,
(tgu)' =
-4-,
(ctgu)' =
- - ~
°
cos2u
sin2u
6.5.
Teskari
trigonometrik funksiyalaming
hosilalari.
Teskari
funksiyaning hosilasi haqidagi teoremadan (5.20-teorema) foydalanib,
у
=
arssinx
(—1 <
x
< 1) funksiyaning hosilasini topaylik.
Bu funksiyaga teskari bo'lgan
x = siny
funksiya [~~;^] da monoton
o'suvchi va ( —
intervalda hosilaga ega, hamda bu intervalning har bir
nuqtasida hosila noldan farqli:
x'y
=
cosy Ф
0. Shuning uchun
y'x — -p-
=
Endi
139
( - 2 ; f ) mterva^ a
cosy
>
0 va bunda
cosy
= V l
—
sin2x
formula o'rinli
bo'lganligi uchun
y'x
= — 1
=
bo'ladi.
l
—
sm*y
v
1—
x
Demak, (
arcsinx)'
= -=L=, (-1 < л: < 1) formula o'rinli.
\1~хг
'
Endi у =
arccosx
(-1 <
x
< 1) funksiyaning hosilasi uchun formula
keltirib chiqaramiz. Bu funksiyaga teskari bo'lgan
x
=
cosy
funksiya
[0,л]
da
monoton kamayuvchi, (0;я) da hosilaga ega bo'lib, bu intervalning har bir
nuqtasida noldan farqli
x'y
=
—siny
hosilaga ega. Demak, teskari funksiyaning
hosilasi haqidagi teorema shartlari o'rinli. Shu sababli 5-§ dagi (4) ga ko'ra
x'y =
c o s y
У* = ^ , = ~ 7 ^ =
~ V i
-cos*x
= “ Т г Ы ham ° ‘rin,i b o ‘ ladl
yerda
(0;
n
) da
siny —
V l —
cos2x
ekanligidan foydalandik).
Shunday qilib,
(arccosx)'
= —
( -1 < x < 1) formula o'rinli ekan.
л/1 —
x
Ma’lumki,
у = arctgx
funksiyaning qiymatlar to'plami
intervaldan iborat. Shu intervalda unga teskari bo'lgan
x = tgy
funksiya mavjud va
bu funksiyaning hosilasi
x'y
= —
noldan farqli. Teskari funksiyaning hosilasi
haqidagi teoremadan foydalansak,
Ух
xy
(tgyУ ~ cos y ~
1
+
tg2y ~
1
+ x2
bo'ladi.
Demak, quyidagi formula o'rinli.
(arctgx)' = -
---
Y .
1 + x
Xuddi yuqoridagi kabi
y=arcctgx
funksiya uchun
(arcctgx)'
= --- —-
l + x
formulaning o'rinli ekanligini ko'rsatish mumkin.
140
Teskari trigonometrik funksiyalaming argumentlari
x
erkli o'zgaruvchining
u(x)
funksiyasi bo‘lsa, u holda murakkab funksiyaning hosilasi haqidagi teoremadan
quyidagi formulalar kelib chiqadi:
(arcsinu(;*:))' =
U
J X^
(arccosif(x))' = —
u
л/l
- “ -(x)
J l- u 2(x)
(arctgu(x))'
=
; (
arcctgu(x
))' =
- -
1
+ ul (xj
1
+ u ( x )
Mashq va masalalar
5-20 Matematik induksiya prinsipidan foydalanib, 5.12-natijani isbotlang.
5-21.
Chekli
sondagi
differensiallanuvchi
funksiyalar
chiziqli
kombinatsiyasining hosilasi hosilalaming aynan shunday chiziqli kombinatsiyasiga
teng, ya’ni agar/00 =
cxux(x)
+
c2u2(x)+... + cniin(x)
boMsa, uholda
f'(x
) =
c1u[(x) + c2u2(x)+...
+
cnu’n(x).
Isbotlang.
5-22. 5.15-natijani isbotlang.
5-23 Ikki funksiya yig‘indisi, ayirmasi, ko‘paytmasi va msbatidan iborat
bo‘lgan funksiyaning hosilaga ega boMishidan bu funksiyalaming har biri hosilaga
ega boMishi har doim kelib chiqavermaydi. Shu fikrlami asoslovchi misollar
keltiring.
5-24
xQ
nuqtada hosilaga ega boMgan
f(g(x))
murakkab funksiyaga misol
keltiringki:
a) / '( # ( * o)) mavjud,
g(x
0) mavjud boMmasin;
b)
f{ g (x
„)) mavjud emas,
g(x0)
mavjud boMsin;
c)
f'(g (x
o)) mavjud emas,
g(x0)
mavjud emas.
5-25. Quyidagi tasdiqlami isbotlang yoki mkor qiling:
a) differensiallanuvchi funksiyaning hosilasi juft boMishi uchun
funksiyaning toq boMishi yetarli;
b) differensiallanuvchi funksiyaning hosilasi juft boMishi uchun
funksiyaning toq boMishi zarur;
141
c) differensiallanuvchi funksiyaning hosilasi toq bo'lishi uchun
funksiyaning juft bo'lishi yetarli;
d) differensiallanuvchi funksiyaning hosilasi toq bo'lishi uchun funksiyaning
juft bo'lishi zarur.
Funksiyalaming hosilalarini toping (26-44):
5-26. у
+
5
.
27
.
y = 10x6- i+ 3 V Z
5-28. у = 2
ctgx
- 3
sinx.
5-29. у =
arctgx
+ 7 ■
e*
5-30.у = 1 9 * - 8
arcsinx.
5-31. у =
(x2 -
l)(x 3 + x).
5-32.
— 4
arccosa
+ 14
Va
5-33.
f( i)
=
5-34. у = 3
sin2x — Igx
+ 3
cos2x
5-37. у
=(±)X--L
+
4
*
5-38 у =
~ +lnx
3
\г)
з* T
J
У
ex_Lnx
5-39. у =
(x
+ l)(x +
2)(x +
3).
5-40. у =
(x2
- l ) ( x 2 - 3)(x2 - 5).
5-41.
m
5-41 у = - f -
* +4
7
x4+2
5-43.y = V ^ (* 5 + V ^ - 2)
5-44.
у = ^ - Vx ’ Inx5.
Berilgan funksiyaning * 0 nuqtadagi hosilasini toping (45-48):
5’45-
f M = ^ ' xo = 1-
5-46.
f(x)
= 4д: +
Ь\[х,х0
= 8.
5-47 ./(* ) =
x2
+
3sinx
—
тсх,хп =-.
2
5-48./(x) = e*+1 • (4* - 5), x0 =
In
2.
Funksiyaning hosilasini toping (49-77):
5-49. у = 10*2+1.
5-50. у =
tgAx
5-51. у = c/i4|
5-52. у = ln(5x3 - x).
5-53. у = cos4
jc
— sin4 x. 5-54. у = V4 — 7x2.
5-55. у —
у Г +ctgTox
5-56. у =
(sin3x — cos3x)2.
5-57. x =
ln*sin3t.
5-58./(/i) =
arctg yfh.
142
1
- --
sin x
5-59.
у =
-- :—
5-60.
у
=
arcsin х
*
l+ tgx
5-61.
у
=
5-62.
у
=
sh(ln(tg2x)).
5-63.
у
=
xarcsinx
+ V l - x 2. 5-64.
у
= 3sin3
*x+*sin
Do'stlaringiz bilan baham: |