5.17-misol. Ushbu / (x ) =
^ funksiyaning hosilasini toping.
Yechish.
f'(x) =
(Н+П' = (3” 7),'(5"-4|-1^*7).(5»-4)' =
J
4
J
\5X—4 /
(5ЛГ-4)2
3 g » - « ) - 5 ( 3 * + 7) ------ 4 7
------- 4 T _
(5яг—4 )2
(5 x - 4 )2
(5ЛГ-4)2
З х + 7
5-§. Murakkab funksiyaning hosilasi. Teskari funksiyaning hosilasi
5.1.
Murakkab funksiyaning hosilasi.
Aytaylik,
и
=
(a, b) intervalda, у = / ( u ) funksiya esa (c; d) da aniqlangan bo‘lib, bu funksiyalar
yordamida
у
= /((*)) murakkab funksiya tuzilgan bo'lsin (bunda, albatta,
x
e
(a,b)
daw =
d)
bo'lishi talab qilinadi).
5.18-teorema.
Agar u =
x e
(a,
b
) nuqtada hosilaga ega,
у =
/ ( u ) funksiya esa u =
/О О О )
murakkab funksiya
x
nuqtada hosilaga ega va
(/O K *)))' = № ) V ( x )
(1)
formula o'rinli bo'ladi.
Isbot.
0 u =
x
nuqtadagi orttirmasini
Au
=
(p\x)
Дх + аДх
(2)
ko'rinishda yozish mumkin, bu yerda Д х^О da cr-*0.
Shunga o'xshash, у = / (u) funksiyaning
и
nuqtadagi orttirmasini
Ду =
f'(u)Au
+ /?Ди
(3)
ko'rinishda yozish mumkin,
bunda
Au->0
da
(3->
0.
So'ngi (3) tenglikdagi Дu o'miga uning (2) tenglik bilan aniqlangan ifodasini
qo'yamiz.
Natijada
Ду =
f'{u)((p'
(х)Дх + агДх) + /?(<р' (х)Дх + сгДх) =
f'(u)(p\x)
Дх +
(f'(u)a
+
(p'(x)P
+
ар)
Дх tenglikka egabo'lamiz.
Agar Дх-Х) bo'lsa, (2) tenglikdan
0 va
Au-M)
bo'lishi, agar
Au-^0
bo'lsa, u holda (3) tenglikdan /?-*0 ekanligi kelib chiqadi. Bulardan esa Дх-*0 da
f'(u)a +
+
aft
cheksiz kichik funksiya ekanligi kelib chiqadi, uni
у
bilan
belgilaymiz.
135
Shunday qilib, Ду = /'(и)<р'(х)Дх
+ у Ax
tenglik o‘rinli. Bundan — =
Ax
f(u)
) +
у
va JLmri^ ^ = /'(u)
f r(u)(p'(x
) ekanligini isbotlaydi. ♦
5.19-misol. у = (x 2 —
funksiyaning hosilasini toping.
Yechish. Bu yerda у = u 4, u = (x 2 —
Demak, y' = (u 4)'- (x 2 —
=
4u3(2* - J r ) = 8 (*2- ! ) 3(*-r?)
Amalda (1) tenglikni ^
^ ^ yoki yx' = Уц
11
*
ko‘rinishda yozib,
quyidagi qoida tarzida ifodalaydi:
Murakkab funksiyaning erkli o‘zgaruvchi bo‘yicha hosilasi oraliq
olzgaruvchi bo‘yicha olingan hosila va oraliq o‘zgaruvchidan erkli o'zgaruvchi
bo‘yicha olingan hosilalar ko‘paytmasiga teng.
Bu qoidani quyidagicha talqin qilish mumkin: agar berilgan nuqtada у
o‘zgaruvchi
и
ga nisbatan
yu'
marta tez, u esa x ga nisbatan
u'x
marta tez o'zgarsa,
u holda
у
o'zgaruvchi x ga nisbatan
yu'u'x
marta tez o‘zgaradi, ya’ni
y'x
=
yu'u'x .
Yuqoridagi qoida uchta, umuman chekli sondagi hosilaga ega boMgan
funksiyalar kompozitsiyasi uchun ham o‘rinli. Masalan, agar у = /(u ),
и =
t =
h(x) boMsa, u holda
y'x
=
yu'u't t'x
tenglik o‘rinli boMadi.
5.2. Teskari funksiyaning hosilasi.
5.20-teorema.
Agar у = /(x ) funksiya [a;
b]
kesmada monoton o‘suvchi,
(a;
b)
intervalning har bir nuqtasida noldan farqli
y'
= /'(x ) hosilaga ega boMsa, u
holda bu funksiyaga teskari boMgan x =
hosilaga ega va ixtiyoriy у 6 (/(a );
f(b))
uchun uning hosilasi 1 //'(x ) ga teng
boMadi.
Isbot. 0 Aytaylik, у = /(x ) funksiya
[a;b]
kesmada o‘suvchi, (a;fr)
intervalda
y'
= /'(x ) hosilaga ega va ixtiyoriy x 6
(a, b)
uchun /'(x )
Ф
0 boMsin.
Quyidagi belgilashlami kiritamiz: / ( a ) =
a,
/ ( b ) = /?. U holda у = /(x ) funksiya
uchun teskari funksiyaning mavjudligi va uzluksizligi haqidagi teorema shartlari
136
bajariladi, chunki
у = fix )
funksiyaning uzluksizligi uning hosilaga ega
ekanligidan kelib chiqadi. Shunday qilib,
[a;
/?] kesmada у =
f(x)
funksiyaga
nisbatan teskari bo'lgan
x
=
cp(y
) funksiya mavjud boMadi.
Teskari funksiya argumenti у ga Ду
Ф
0 orttirma beramiz. U holda
x
=
funksiya biror
Ax
=
cp(y)
orttirma oladi va teskari funksiyaning
monotonligidan
Ax Ф
0, uzluksizligidan esa Ду-*0 da Дх^>0 ekanligi kelib chiqadi.
Endi
x
=
cp(y)
funksiyaning hosilasini topamiz. Yuqorida aytilganlami
e’tiborga olsak, hosilaning ta’rifiga ko'ra lim — = —
r-r
= —— demak
x j —
Ay
~*0 д
У
lim ^
У
Лх-*оДу
<р'(У
) = 1
/f\x)
formula o'rinli ekan. ♦
5.20-teorema
f(x)
funksiya kamayuvchi bo'lganda ham o'rinli (5-72-
masala).
Demak, teskari funksiya hosilasini hisoblash qoidasi
formula bilan ifodalanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: