Ijtimoiyish

10 ‘zbekiston Respublikasi K onstitutsiyasi. Т.: «O 'zbekiston». 2008-yil

155

---

ro ‘y obga  chiqishini  ta ’m inlashga,  oilaiarning,  har  bir  insonning 

farovonligini  oshirishga  oid  tadbirlarni  keng  m iqyosda  am alga 

oshirish  m um kin. 

' 

.

0 ‘zbekistonda  aholining  turm ush  farovonligi  yil  sayin  oshib 

borm oqda.  Bu  borada  P rezident  Islom   K arim ov «A holining  m uhtoj 

tabaqalarini  ijtim oiy  h im oyalash  sira  kechiktirib  boMmaydigan  eng 

ustuvor vazifa, am aliy  h arak atlam in g  en g  asosiy qoidasi  bo‘lib keldi 

va shunday  boMib q o ladi»5 deb ta ’kidlaydi.

A lbatta,  aholi  va  ja m iy a t  har  b ir  a ’zosining  turm ush 

sharoitlarini  oshirish,  bilim   olish  im koniyatlarini  kengaytirish, 

salom atligini  m ustahkam lash,  ishchi  kuchi  sifatida  ijtim oiy  foydali 

m ehnatda  ishtirok  etish  salohiyatini  yuksaltirish  davlatim iz  ijtim oiy 

siyosatining  u stuvor y o ‘nalishlaridan  hisoblanadi.  A na shu  m a ’noda 

aholi  m uhofazasini  t a ’m inlashdagi  birinchi  va  asosiy  vazifa  ham  

insonni  kam ol  toptirish,  uning  o ila   va  jam iyatdagi  o ‘rni  ham da 

nufuzini 

k o ‘tarish 

bilan 

bogMiq. 

Binobarin. 

jam iy atn in g  

insonparvarligi 

m am lakat 

iqtisodiy 

salohiyatining 

q an ch alik  

yuksakligi  bilan  em as,  balki  bu  salohiyat  har  bir  kishining  farovon 

yashashi  va  har  to m o n lam a  rivojlanishi  uchun  y o 'n altirilg an lig i 

bilan baholanadi.

B uguni  kunda  P rezident  I.A .K arim ov  ko‘rsatm alari  asosida 

olib  borilayotgan  islohotlar  aholining  keng  qatlam lari  tom onidan 

qoM lab-quvvatlangan  yagona  to ‘g ‘ri  yoM  ekanligi  am ald a  o ‘z 

isbotini  topdi.  Shu  bilan  birga,  m am lakatda  aholini  ijtim oiy  him oya 

qilishning  m avjud  b arq aro r m exanizm i jam iy atn in g  m uhtoj  a ’zolari, 

ayniqsa,  k o ‘p  bolali  oilalarni  aniqlash  v a  ularga  ijtim oiy  yordam  

k o ‘rsatish bilan  izohlanadi.

H ozirgi  kunda  ijtim oiy  h im oya tizim ini takom illashtirish  bozor 

m unosabatlari  sharoitida  e n g   d o lzarb  m asaialaridan  biridir.  C hunki, 

m am lakatda 

o lib  

borilayotgan 

barcha 

iqtisodiy 

islohot 

va 

tadbirlarning  ham m asi  inson  uchundir.  Shuning  uchun  aholining 

kam   ta ’m inlangan,  m ehnat  b ozorida  raqobatlasha  olm aydigan 

qatlam ini:  kam   ta ’m inlangan  oilalar,  Ishsizlar,  nogironlar,  bolalar, 

talabalar, qariyalar,  nogironlar,  boquvchisini y o ‘qotganlam i  ijtim oiy 

m uhofaza qi 1 ishni  m aqsad qilib q o ‘yadi.

5 K arim ov I.A.  B izdan o z o d  v a  ob o d  V atan i)olsin - Т .: « 0 ‘zbckiston».  1994.49-bct.

156

---

M am lakatim izda  m anzilli  ijtim oiy  him oya  kengroq jo riy   etila 

borgani  sayin  uning  aniq  v a   haqiqatdan  ham   shunga  m uhtoj 

kishilarga, oilalarga yetib  borishi ta ’m inlanm oqda.

0 ‘zbekiston  Respublikasida  ijtimoiy  himoyaning  huquqiy  bazasi 

bugungi  kunda asta-sekin  shakllanib  kelmoqda  va  bunda  inson  huquq- 

lariga  oid  xalqaro  huquqiy  normalar hamda  standartlar  ijtimoiy  himoya 

milliy huquq tizimi shakllanishida e’tiborga olinmoqda.

A holini  ijtim oiy  him oyalash  ch o g ‘ida  belgilangan  tam oyillar 

inson  huquqlarini  kafolatlash  va  him oya  qiiishga  xizm at  qiluvchi 

g ‘oyalardan  iboratdir.  Ijtim oiy  him oyalash  tam oyillarining  buzilishi 

tufayli turli qonunbuzarliklar so d ir etilishiga y o ‘l ochiladi.

B ozor  m unosabatlariga  o ‘tish  -  obyektiv  qiyinchiliklar.  aholi 

m uayyan  qatlam lari  ijtim oiy  -  iqtisodiy  ahvolining  o g ‘ir!ashuvi 

bilan  b o g ‘liq  boMib,  “ ...jam iyatni  sifat  jihatidan  yangi  holatga 

o ‘tishida  bizga  islohotlar chog‘ida odam lar  m oddiy  ahvolini  keskin 

yom onlashtiradigan,  axloqiy  qadriyatlar, 

m a’n aviy  tayanchlar 

barbod  b o cladigan,  o ‘tish  davrining  barcha  qiyinchiliklari  aholi 

elkasiga tushadigan  andoza m aqbul em as”.

U shbu  qoidalarga  tayanilgani  holda  0 ‘zbekistonning  bozor 

m unosabatlariga  o ‘tish  m illiy  m odeli  ishlab  chiqilar  ekan  va  uning 

aso siy   tam oyillari  belgilanar ekan,  m uhtoj  aholini  ijtim oiy jihatdan 

kuchli him oya qilish ustuvor vazifa sifatida nazarda tutildi.

Y urtim izda  ijtim oiy  -  iqtisodiy  islohotlar  am alga  oshirilar 

ekan,  ushbu  islohot  jarayonlarining  huquqiy  asoslarini  yaratish  va 

m ustahkam lash  davlat  ham da  ja m iy a t  oldida  eng  m uhim   vazifa 

hisoblanib  keldi  va  an a  shunday  boMib  qolm oqda.  0 ‘zbekiston 

R espublikasi  Prezidenti  I.A .K arim ov  qayd  etganlaridek:  “ ...eng 

avv alo  

Q onunchilik 

faoliyatim izdagi 

kam chiliklam i 

tanqidiy 

baholab,  b artaraf  etish,  qonunlarim izning  m ukam m al  v a  izchil 

boMishiga  etishm og‘im iz  va  eng  m uhim i  barcha  huquqiy  davlatlar 

qatorida  qonun  asosida  yashashni  o ‘rganishim iz  lozim.  Shu  bilan 

birga,  Q onunchilik  va  m e’yoriy  asoslam i  shakllantirish,  jam iyatni 

o 6zgartirish va isloh qilish jarayonidan oldinroq yurish  kerak” .

A holini  ijtim oiy  him oya  qilishning  huquqiy  asoslarini  yanada 

takom illashtirish  va  rivojlantirish, 

bunda  xalqaro  andozalar, 

rivojlangan  m am lakatlam ing  ilg‘o r   tajribasi,  xorijiy  Q onunchilik 

am aliyotidagi  ijobiy  jihatlarn i  yanada  toMaroq  e ’tiborga  olish

157

---

dolzarbdir.  C hunki  bozor  m unosabatlari  shakllanib  boMgan  v a aholi 

turm ush  darajasini 

yuksaltirishda  yutuqlarga  erishgan 

ilg‘or 

m am lakatlar  yutuqlaridan  unum li  foydalanilm asa,  u  holda  sam arali 

ishlaydigan  ijtim oiy  him oyaga  oid  huquqiy  tizim ni  yuzaga  keltirib 

boMinaydi.  S hunga  ko‘ra  ijtim oiy  him oya  va  uning  tam oyillari, 

ulam i  yanada  takom illashtirishga  oid  ilm iy  tadqiqotlar  dolzarb 

aham iyatga ega ekanligi shubhasizdir.

Bozor  iqtisodiyotiga  o‘tish  sharoitida  fuqarolami  ijtimoiy  himoya 

qilishga  qaratilgan  davlat  siyosati  haqida  to‘xtalib  o'tishdan  oldin, 

"ijtimoiy  himoya"  termini  haqida  fikr  bildirishni  lozim  deb  topdik. 

Chunki,  "ijtimoiy  himoya"  term ini  bozor  iqtisodiyotiga  o ‘tish  bilan 

muhim ahamiyat kasb etgan yangi tushuncha hisoblanadi.

0 ‘zbekiston  R espublikasi  P rezidentining  "Kam  ta ’m inlangan 

oilalam i 

ijtim oiy 

him oyalashni 

kuchaytirishga  oid 

tadbirlar 

to ‘g ‘risida"gi  1994  yil  23  avgustdagi  PF-938  sonli  va  " 0 ‘zbekiston 

R espublikasining  aholisiga  kom pensatsiya  toMovlarini  jo riy   etish 

to ‘g ‘risida"gi  1994  yil  31  avgustdagi  farm onlari,  0 ‘zbekiston 

Respublikasi  V azirlar  M ahkam asining  1994  yil  24  avgustda  qabul 

qilgan  "K am   ta ’m ilangan  oilalam i  ijtim oiy  him oya  qilishni  tashkii 

etish  m asalalari  to ‘g ‘risida"gi  4 34-sonli  qarori,  shu  qarorga  ilova 

tarzda  ishlab  chiqilgan  "K am   ta ’m inlangan  oilalam i  hisobga  olish, 

ularga  m oddiy  yordam   tayinlash  va  toMash  tartibi  to‘g ‘risida"gi 

N izom   va  0 ‘zbekiston  R espublikasi  O liy  M ajlisi  tom onidan  2008 

yil  11  iyulda  qabul  qilingan  " 0 ‘zbekiston  R espublikasida  nogiron- 

larni  ijtim oiy  him oya  qilish  to ‘g ‘risida"gi  qonuni  R espublikam izda 

ijtim oiy  him oya  borasida  o lib   borilayotgan  ichki  siyosatning 

dastlabki huquqiy.asoslaridir.

D avlatim izda  davr  talabini  to ‘g ‘ri  tushungan  holda  inson- 

larning 

ijtim oiy-iqtisodiy 

huquqlarini 

rivojlantirish 

bilangina 

cheklanib  qolm asdan,  balki  bu  h u quqlam i  ta ’m inlashning  chora- 

tadbirlari  ishlab chiqilm oqda.

B ozor  m unosabatlari  sharoitida  ijtim oiy  ta ’m inotga  boMgan 

huquqni  am alga  oshirish  o ‘z ig a   x o s  aham iyat  kasb  etadi. 

N afaq ah o ‘rlar,  nogironlar,  ko‘p  bolali  oilalar  aholining  ijtim oiy 

him oyaga  m uhtoj  boMgan  eng  kam   ta ’m inlangan  tabaqasini  tashkii 

etadi.  U larni  ijtim oiy  him oya q ilish  borasida  bir qancha ijobiy  ishlar 

qilindi.  Jum ladan,  nafaqa  ta ’m inotini  o shirishga  qaratilgan  b ir

---

qancha  huquqiy  ak tlar  qabul  qilindi:  yolgMz  onalar  va  bolalidan 

nogironlarning  nafaqasini  oshirish,  alohida  shaxslarga  q o 'sh im ch a 

im tiyozlar berish borasida tadbirlar am alga oshirildi.

P ensiya  ta ’m inotida  o ‘tkazilgan  um um iy  islohot  bu  sohada 

ijtim oiy adolatni  tiklashga y o ‘na!tiriIdi.

D avlatning 

insonparvarligi 

va 

rivojlangan ligiga 

birinchi 

navbatda  u  yuritayotgan  ijtim oiy  siyosatiga  qarab  baho  berish 

m um kin.  I.A .K arim ovning  « 0 ‘zbekiston  —  bozor  iqtisodiyotga 

o ‘tishning 

o ‘ziga 

x o s 

yoMi» 

kitobida: 

«A holining 

m uhtoj 

tabaqalarini  ijtim oiy  him oyalash  eng  ustuvor  vazifa  am aliy 

harakatlarning  eng  asosiy  qoidasi  boMib  keldi  va  shunday  boMib 

qoladi»  -deb ta ’kidlanadi.

0 ‘zbekiston  R espublikasining 

1992  yilgi 

K onstitutsiyasi 

birinchi  m arta  fuqarolam ing  ijtim oiy  (ilgari  boMganidek  m oddiy 

em as)  ta ’m inot  olish  huquqini  m ustahkam ladi.  Bundan  tashqari, 

K onstitutsiyada  ilk  bor  pensiyalar,  nafaqalar,  ijtim oiy  yordam ning 

boshqa  turlarining  m iqdori  rasm an  belgilab  qo6yilgan  tirikchilik 

uchun  zarur  eng  kam  m iqdordan  oz  boMishi  m um kin  em asligi 

belgilangan.

A holini  aniq  y o 'n altirilg an   ijtim oiy  him oyalash  m aslalarida 

ham   0 ‘zbekiston  R esupblikasi  K onstitutsiyasi  yetakchi  m anba 

sifatida  qaralmogM  lozim .  K onstitutsiyaning  39-m oddasida  fuqa­

rolar  pensiya  bilan  bir  qatorda  qonunda  nazarda  tutilgan  boshqa 

ijtim oiy  ta ’m inot  turini  ham   olishlari  m um kinligini  kafolatlagan. 

Shuningdek,  40-m oddasida  nazarda  tutilgan  m alakaviy  tibbiy 

xizm atdan  foydalanish  huquqi  ham   ijtim oiy yordam   olish  huquqini 

o ‘z id a  aks ettiradi.

1993  yil  3  sentyabrda qabul  qilingan  0 6zbekiston  R espublika­

sining «F uqarolam ing davlat pensiya ta ’m inoti to 6g ‘risida»gi qonuni 

fuqarolam ing  ijtim oiy  t a ’m in o t  olish  bo‘yicha  konstitusion  huquqi 

kafolatini  m ustahkam lab berdi.

H ar  qanday  davlat  va  jam iy at  yuritadigan  ijtim oiy  siyosat 

ham da  iqtisodiy  siyosat o ‘zaro  bogMiq  boMib,  iqtisodiy  siyosatning 

bosh  m aqsadi  -   ushbu  ja m iy atd a  yashayotgan  fuqarolar  turm ush 

farovonligini  ta ’m inlash,  y a ’ni  ijtim oiy  siyosatga  xizm at  qilishdan 

iboratdir  va  shu  nuqtai  nazardan  qaraganda  ushbu  ikki  siyosat 

o ‘rtasidagi 

m uvozanatni, 

ularning 

o ‘zaro 

to ‘g ‘ri 

nisbatining

159

---

belgilanishi  ja m iy a td a   ijtim oiy  adolat  o ‘rnatilishining  m uhim  

shartlaridan  boMib sanaladi.

D avlat  ijtim oiy  siyosati  d eganda  aholi  h ay o t  kechirish 

darajasini  shakllantirish,  inson  kapitalini  q ay ta  yaratish,  ijtim oiy 

xizm atlar  k o ‘rsatish,  ijtim oiy  infratuzilm alam i  barpo  etish,  ularning 

bir  m arom da  faoliyat  yuritishini  ta ’m inlash  sohasida  m uayyan 

d av lat tom onidan  o lib   borilayotgan  ichki  siyosat  y o ‘nalishi  nazarda 

tutiladi.  F uqaro lam in g   aso siy   insoniy  huquqlari,  K onstitutsiyaviy 

huquqlari  davlat  ijtim oiy  siyosati  orqali  ro‘yobga chiqariladi. B unda 

davlat  turli  ijtim oiy  d astu rlar  ishlab  chiqish  va  am alga  oshirish, 

m oliyalashtirish  norm ativlarini  belgilash,  ijtim oiy-iqtisodiy  ando- 

zalar,  qonunlar,  b oshqa  m e’yoriy  h u jjatlar  qabul  qilish  kabi 

vositalardan keng foydalanadi.

A holini  ijtim oiy  him oyalash  m uayyan tash k iiiy  tizim lar orqali 

am alga  oshiriladi.  U la r  faoliyatining  huquqiy  asoslari,  shuningdek 

ijtim o iy   yordam   k o ‘rsatish  ja ra y o n id a   y u z   beruvchi  ijtim oiy 

niunosabatlarni  ta rtib g a   solishning  huquqiy  tizim lari  m avjud  m illiy 

Q onunchilik norm alari  bilan belgilab q o ‘yilgan.

Ijtim oiy  him oya,  e n g   avyalo  fuqarolarim izning  ijtim oiy  ta ’m i- 

n ot  ham da  yordam   o lish g a   boMgan  K onstitutsiyaviy  huquqlarini 

am alga oshirishdan  iboratdir.

Ijtim oiy  him oya  siyosatini  huquqiy  ta ’m inlash  vositalari 

boMgan q o n u n lar v a  bosh q a qo n u n  hujjatlari o 'z in in g  yuridik kuchi, 

ta ’sir  doirasi,  m aqsad  v a   vazifalari  ham da  boshqa  xususiyatlariga 

k o 'ra   tasniflanadi.  «Ijtim oiy  ishning  huquqiy  asoslari”  kursining 

m anbalari  bunday  y o rd am   olish  huquqini  belgilovchi,  uni  am alga 

oshirish  tam oyillari,  aso siy   shakllarini  nazarda  tutuvchi  qonunlar 

ham da  boshqa  qonun  hujjatlaridan  iborat.  U ning  m anbalari  qonun 

va  qonunosti  hujjatlariga  boMinishi  k o ‘rsatib  o'tilm ogM   lozim. 

B ugungi  kunda  fiiqarolarga  ijtim oiy  yordam   k o ‘rsatish  m asalasiga 

oid  m axsus  qonun  q abul  qilinm agan  boMsa-da,  bunday  yordam ning 

u  yoki bu shakllari h a q id a ay rim  qonunlarda belgilab q o ‘yilgan.

0 ‘zbekiston  R espublikasi K onstitutsiyasining 39, 40, 41  v a 4 2 -  

m oddalari bevosita ijtim oiy ta ’m inot ham da yordam  olish huquqlari, 

ularning kafolatlariga bagM shlangan.

F uqarolarga  K onstitutsiyam izning  ushbu  m oddalarida  kafolat- 

langan 

ijtim oiy  ta ’m in o t  olish  huquqi  B irlashgan  M illatlar

160

---

Inshkilotining 

“ Inson 

huquqlari 

um um jahon 

D eklarasiyasi”, 

"Ijtim oiy,  iqtisodiy  va  m adaniy  huquqlar  to ‘g‘risidagi  xalqaro 

I’a k f ,   X alqaro  M ehnat  T ashkilotining  ijtim oiy  ta ’m inotga  oid 

luijjatlarida nazarda tutilgan standartlarga m os keladi.

0 ‘zbekiston  R espublikasining  K onstitutsiyasi  asosida  ijtim oiy 

him oyaga  oid  qonunlar va qonun  hujjatlari qabul  qilingan  bo‘lib,  bu 

sohada  huquqlarni  belgilash  va  am alga  oshirilishini  kafolatlashda 

ularning  aham iyati  kattadir.  B unday  qonunlar  qatoriga  2008  y il  11 

iyulda  yangi  taxrirda  qabul  qilingan  “N ogironlarni  ijtim oiy  him oya 

qilish  to ‘g ‘risida” gi,  “F uqarolar  so g ‘lig‘ini  saqlash  to ‘g ‘risida”gi, 

“ Y oshlarga  oid  davlat  siyosatining  asoslari  to ‘g‘risida”gi,  “ Fuqa- 

rolarning  davlat  pensiya  ta ’m inoti  to ‘g ‘risida”gi,  "H arbiy  xizm at- 

chilam ing  pensiya  ta ’m inoti  to ‘g ‘risida”gi  qonun,  tibbiy  va  reabili- 

tatsiya  xizm atiga  oid  qonunlar  taalluqli  bo‘lib,  ularda  ham  ijtim oiy 

yordam   va  uni  ko‘rsatilishi  bilan  bog‘ liq  boMgan  m unosabatlar 

tartibga solingan.

Ijtim oiy  him oyaning  tashkil  etilishi,  am alga oshirilishi,  u  yoki 

bu  shakldagi  ijtim oiy  yordam ning  rivojlantirilishida  0 ‘zbekiston 

R espublikasi  Prezidentining Farm onlari va Q arorlari ham da V azirlar 

M ahkam asining  qaror  va  farm oyishlari  katta  o ‘rin  tutadi.  Ular 

vositasida  yangi  ijtim oiy  him oya  shakllari  joriy  etiladi,  ijtim oiy 

him oya tizim i o‘zgartiriladi va hokazo.

K eng  m a’noda  ijtim oiy  him oya,  bu  davlat  hisobidan,  davlat 

organlari  ham da  fuqarolarning  o ‘zini  o ‘zi  boshqarish  idoralari 

to m onidan 

fuqarolarga 

(oilaga) 

ko‘rsatiIadigan 

har 

qanday 

inoliyaviy,  inoddiy,  natural  xizm atlar  tarzidagi  qoMIab-quvatlash 

chora-tadbirlaridan 

iborat. 

B unday 

qoMIab-quvvatlash 

ishlari 

davlatn in g   turli  ijroiya-boshqaruv  organlari,  idoralari  tom onidan 

am alga  oshirilishi  m um kin.  A na  shu  nuqtai-nazardan  R espublika 

tarm oq  (funksional)  vazirliklari,  davlat  q o ‘m italari,  idoralari 

tom onidan  qabul  qilinadigan  norm ativ  huquqiy  hujjatlar  ijtim oiy 

him oyani  real  tashkil  etilishi  ham da  am alga  oshirilishida ju d a  katta 

o ‘rin tutadi.

O datda  qonunlar,  R espublika  Prezidenti  Farm onlari,  X ukum at 

qarorlarida  ko‘z d a  tutilgan  ijtim oiy  him oya  turlarini  am alga  oshi- 

rish n in g   huquqiy  va  tashkiliy  m exanizim lari  aynan  ushbu  idoraviy 

huq u q iy  hujjatlar bilan belgilab q o ‘yiladi.

161

---

Ijtim oiy  h im oyaning  m uayyan  m intaqaviy  turlarini  jo riy  

etilishi  va  am alga  o sh irilish id a joy lard ag i  davlat  hokim iyati  organ­

lari  (tum an  (shahar),  viloyatlarning  hokim lari,  xalq  deputatlari 

kengashlari)  norm ativ   huquqiy  aktlari  ham   m a ’lum  darajada 

aham iyat kasb etadi.

Ijtim oiy  him oya  m anbalari  orasida  lokal  norm ativ  hujjatlar 

ham   sezilarli  o ‘rinni  egallaydi.  B ular ju m lasig a  korxona,  m uassasa 

va  tash k ilo tlar  tom onidan  o ‘z   xodim lari  va  ularning  oila  a ’zolarini 

m oddiy  -  ijtim oiy  him oyalashga  y o ‘naltirilgan  m aqsadlarda  qabul 

qilingan  a k tlar  kiradi.  B unday  lokal  m e’yoriy  hujjatlar  orasida 

korxonada  am al  qiladigan  ja m o a   shartnom alari,  turli  nizom   va 

qoidalar,  tarm oq ja m o a  kelishuvlari ham da boshqalar kiradi.

A holini  ijtim oiy  him oyalashning  jah o n   m e’yorlari  xalqaro 

huquqiy  hujjatlarda  belgilangan  boMib,  0 ‘zbekiston  R espublikasi 

ushbu  sohadagi  ishlarni  tash k ii  etilishida  ularga  o g ‘ishm ay  am al 

q ilishga  harakat  q ilm oqda.  B unda  Birlashgan  M illatlar  Tashkiloti 

hujjatlari,  E vropa  H am jam iyati  aktlari,  X alqaro  M ehnat  T ashki- 

Iotlarining  K onvensiyalari  ham da  T avsiyalari,  boshqa  m intaqaviy 

xalqaro tashkilotlarning qarorlari  yetakchi o ‘rinni egallaydi.

0 ‘zbekiston  R espublikasi  e ’tir o f   qilgan  (ratifikasiyalagan) 

x alqaro  huquqiy  h u jjatlar  m am lakatim iz  m illiy Q onunchilik  tizim i- 

ning  tark ib iy   qism i  boMib  sanaladi  va  ular  huquqim iz  m anbaidir. 

Ijtim oiy  him oyani  tashkii  etish  sohasida  ham  xalqaro  huquqiy 

hujjatlarga yuqoridagi  nuqtai  nazardan  m unosabatda boMmoq  lozim .

M am lakatim izda  aholini  ijtim oiy  him oyalash  um um insoniy 

tam oyillar,  m a’naviy-axloqiy  qadriyatlar,  dem okratik-insonparvar 

g ‘o y ala r  asosida  am alga  oshiriladi.  B unda  B M T ning  “ Inson 

huquqiari  um um jahan  D eklarasiyasi”da  belgilangan  um um bashariy 

prinsiplar yetakchi o ‘rin tutadi.

B ozor  m unosabatlariga  o ‘tish n in g   o ‘zb e k   m odeli  asosiy 

tam oyiltaridan boMgan aholini  kuchli  ijtim oiy him oya  qilish  siyosati 

huquqiy  jih a td an   ta ’m inlangan  boMib,  ushbu  sohadagi  davlat 

faoliyatini  sam arali  am alga  oshirilishiga  xizm at  qiluvchi  zarur 

huquqiy tizim  ham da infrastruktura barpo etilgan.

M ustaqilligim izning  dastlabki  davrlarida  aholini 

ijtim oiy 

m uhofaza qilish  ishlari sobiq  ittifoq davrida qabul qilingan q o n u n lar 

ham da 

qonunosti 

hujjatlari 

bilan 

tartibga 

solingan 

boMsa,

162'

---

kcyinchalik  bu  m asalalarda  m ustaqil  Q onunchilik  tizim i  shakllana 

bosh ladi.  B unda  dastlabki  davrlarda  R espublika  Prezidentining 

Farm onlari  va  0 ‘zbekiston  H ukum ati  qarorlari  yetakchi  o‘rin 

tutganligi.  ijtim oiy  him oyalash  m asalalari  farm on  ham da  qarorlar 

bilan  tartibga solinganligi qayd etib o ‘tilm o g ‘i  lozim.

O 'zb ek isto n   R espublikasida  ijtim oiy-iqtisodiy  v a   huquqiy 

islohotlar  m arom iga  m os  ravishda  m ustaqil  huquqiy  baza  vujudga 

keltirila boshlandi.  Bunda  ijtim oiy him oyaga oid Q onunchilik tizimi 

ham asta-sekinlik bilan  shakllantirildi.

M am lakatim izda  am alga  oshirib  kelinayotgan  yangilanish  va 

rivojlanish  asosi  o ‘tish  davrining  barcha  bosqichlarida  oldindan 

kuchli  ijtim oiy  him oya  tadbirlarining  o ‘tkazilishidan  iborat.  B ozor 

m unosabatlariga  o ‘tishning  bosh  m aqsadi  -  uning  afzalliklaridan 

keng  foydalangan  holda  odam lar  h ayot  sharoitlari,  moddiy 

farovonliklarini  yuksaltirishdan  iboratdir.  Shu  sababli  jam iyatning 

sifat  jih atid an   yangi  holatga  o 'tish id a   -   deya  ta'k id lag an   edi 

R espublikam iz  Prezidenti  I.A .K arim ov-«bizga  islohot  c h o g 'id a 

odam lar 

m oddiy 

ahvoli 

keskin 

yom onlashadigan, 

axloqiy 

qadriyatlar,  m a’naviy tayanchlar barbod  b o 'lad ig an . o‘tish davrining 

barcha qiyinchiligi aholi  elkasiga tushadigan  andoza m aqbul em as».

A holining  nochor  va  m uhtoj  tabaqalarini  qoM lab-quvvatlash, 

o ‘z   vaqtida  ijtim oiy  him oya  qilinishlarini  ta ’m inlash  fuqarolar 

osoyishtaligi,  ijtim oiy  barqarorlik,  m illatlararo  totuvlikka  erishish- 

ning eng m aqbul yo‘li v a  ishonchli kafolatidan  iboratdir.

O 'zb ek isto n d a  bozor  m unosabatlarini  shakllantirishning  ilk 

bosqichi  iqtisodiyotdagi  nobarqarorlik,  kuchli  inflyasiya  jarayoni 

shaxslam ing erkinliklarini,  sobiq  Ittifoq  tarkibiga kirgan va m ustaqil 

davlatlarga 

aylangan 

sobiq 

R espublikalar  o ‘rtasid a 

x o ‘jalik  

aloqalarini  tubdan  izdan  chiqishi  oqibatida  keskin  qisqarib 

borayotgan  ishlab chiqarish jaray o n id a aholining  barcha tabaqalarini 

ijtim oiy  him oyalash,  asosiy  oziq-ovqat  m ahsulotlari  iste’m ol  qilish 

darajasini 

keskin  pasaytirm aslik  kabi  m aqsadlarini  ko'zladi. 

N arx lam in g   o ‘sishi.  inflyasiya  jaray o n larin in g   salbiy  oqibatlarini 

yum shatish  m aqsadida  ish  haqi,  pensiyalar,  nafaqalar,  stipendiya- 

larni  oshirish  m untazam   ravishda am alga oshirib kelinm oqda.

B ozor  m unosabatlariga  o ‘tishning  dastlabki  bosqichida  va 

keyinchalik  dem ografik  vaziyatdan  kelib  chiqilgani  holda  ham da

163

---

iqtisodiy jih atd an   faol  boMgan aholi  qatlam i tez o ‘sib borayotganligi 

e ’tib o rg a  olinib,  z a ru r  bandlik  va  aholini  ish  bilan  ta ’m inlash 

siyosati  am alg a  oshirib  kelindi.  B unda  kichik  va  xususiy  biznesni 

rivojlantirish  yoMi  bilan  q o ‘shim cha  ish  jo y la ri  barpo  etilishiga 

ko'm aklashish  odam larga  tadbirkorlik  va  boshqa  o ‘zlari  uchun 

foydali faoliyat turlari  bilan shug‘ullanganlari holda o 'z la rin i-o 'z la ri 

ish  bilan  ta ’m inlashlariga  yordam   berish  ijtim oiy  him oyalash 

shakllaridan biri sifatida k en g  qoMlanildi.

O 'zb ek isto n n in g   b o zo r  m unosabatlariga  oMishning  birinchi 

bosqichi  tugallanishi va  ushbu  bosqich uchun  moMjallangan  ijtim oiy 

siyosatni  toMiq  ro ‘y o b g a   chiqarilishi  bozor  sharoitlari  uchun  zarur 

boMgan  m inim al  ijtim oiy-iqtisodiy  kafolatlam i  vujudga  keltirishga 

olib keldi.

Shu  tufayli  m am lakatim iz  ijtim oiy  siyosatida  aholini  ijtim oiy 

him oyalashning  y o ‘n alishi,  m aqsadlari,  shakl  ham da  usullarida 

zarur  o ‘zgarishlar  am alg a  oshirildi,  uning aso siy   m ohiyati  -  aholini 

yalpi  ijtim oiy  him oyalashda,ehtiyojm and,  iqtisodiy  n o ch o r  qatlam - 

larga aniq y o ‘naltiri!gan  holdagi yondashuvlarda nam oyon boMdi.

O 's h a   davrgacha  am alg a  oshirib  kelingan  ijtim oiy him oyalash 

isrofgarchilikka  yoM  q o ‘yadigan  va  ijtim oiy  sam arasi 

past, 

dotasiyalar,  nafaqalar va  im tiyozlar  butun  aholiga  moM jallanganligi 

tufayli  haqiqatdan  ham   yordam ga  m uhtoj  tabaqalam ing  ulardan 

foydalanish 

im koniyatlari 

cheklab 

q o 'y ilay o tg an , 

ushbu 

im tiyozlardan  aholining  o ‘zig a  to ‘q  qatlam lari  ham   foydalanishlari 

uchun  im koniyat  beradigan  tizim dan  iborat  boMib,  boqim andalik 

kayfiyatlarini  kuchaytirar,  m ehnatga  ra g ‘batni  pasayishiga  sabab 

boMar edi.  K undalik  ehtiyoj  m ollariga  (ayniqsa,  non  va  boshqa  eng 

za ru r oziq-ovqat  m ahsulotlariga)  belgilangan  dotasiyalar  ham da  shu 

asosda past sotish  narx lari tufayli  bu  im tiyozdan  foydalanish huquqi 

o 'z ig a   to 'q   fuqarolarda  k o 'p ro q   boMib,  haqiqatda  nochor  aholi 

tabaqalari  (nogironlar,  n afaqaxo‘rlar,  kam bag‘al  oilalar)  undan 

toMiq  foydalanish  im koniga  ega  em as  edi.  Shu  tufayli  nochor 

fuqarolar  uchun  belgilangan  ijtim oiy  him oyalash  choralari  aslida 

o 'z ig a   to 'q  

ham da 

shunday 

him oyaga 

m uhtoj 

boMmagan 

fuqarolarga  nisbatan  q o 'lla n ila   boshlandi.  Faqat R esp u b lik a  budjeti 

m ab lag 'lari  hisobiga 30dan  ortiq  ijtim oiy  im tiyozlar berilgan  edi  v a 

bu  hoi  an a  shu  m aqsadga  ajratilgan  m oliyaviy  m ablagM am ing

164

---

sochilib  ketishi,  past  sam arali  boMishiga  olib  kelgan.  Bunday 

yondashuv 

odam lardagi 

sobiq 

sosializm  

tuzuinidan 

qolgan 

boqim andalik,  ijtim oiy  sustlik  kayfiyatlarining  saqlanib  qolishiga 

yordam   berdi  va  o ‘tkazilayotgan  islohotlar jarayoniga  salbiy  ta ’sir 

qila boshladi.

Shu  sababli  o‘tgan  asrning  90-yillari  o‘rtalariga  kelib,  ijtim oiy 

him oyalash  siyosatida  tub  burilish  yasash  obyektiv  zaruratga 

aylanib qoldi.  A holini  yalpi  ijtim oiy him oyalash tizim idan  ishonchli 

ijtim oiy  kafolatlar  berish,  aniq  y o ‘naltirilgan  ijtim oiy  him oyalash 

tizim iga o ‘tish  m aqsadga m uvofiq ekanligi  belgilandi.

0 ‘zbekiston  R espublikasi  Prezidenti  I.A .K arim ovning  ta ’kid- 

lashicha:  «Bu  qoidaning  m ohiyati  shundan  iboratki,  davlat  tom o­

nidan  qoM lab-quvvatlanishiga  haqiqatdan  m uhtoj  boMgan  aholi 

tabaqalari  toifasini  belgilashda  am al  qilinishi  lozim  boMgan 

m ezonlar ham,  bu m adadni  ularga yetkazish vositasi boMgan  om illar 

ham   aholiga  ravshan,  ju d a   sodda  v a   ular  nazdida  adolatli  boMishi 

lozim.  Ijtim oiy  him oya  m aqsadli  va  aholining  aniq  tabaqalarini 

qam rab oladigan boMishi kerak».

Ijtim oiy  him oyalash  siyosati  sohasidagi  bunday  tub  burilish 

uning  shakl  va  uslublarinigina  jid d iy   o ‘zgarishiga  olib  kelm asdan, 

shu  bilan  birga  ushbu  m aqsadga  xizm at  qiluvchi  barcha  vositalam i 

ham  keng ishga solinishini taqozo e ta  boshladi.

A na  shunday  q o ‘shim cha  vositalardan  biri-alioli  nochor 

qatlam larini 

ijtim oiy  him oyalashda  budjet  mablagMari  bilan  bir 

qatorda  nodavlat  m ablag1  m anbalaridan  ham   keng  foydalanish 

im koniyatini  ishga solinishi  lozim ligi edi.

D avlat  ayrim   toifadagi  shaxslam ing  m a’lum  xususiyatlaridan 

kelib  chiqib,  o ‘ziga  x o s  huquqiy  m aqom   belgilashi  m um kin.  Biroq 

bu  huquqiy  m aqom da  shaxsning  eng  asosiy  erkinliklari,  siyosiy 

huquqiari  o ‘zgarm asdan  qoladi.  D avlat  insonparvarlik,  ijtim oiy 

adolat  nuqtai  nazaridan  keiib  chiqib,  ayrim   toifadagi  shaxslam ing 

ijtim oiy-iqtisodiy  huquqlarini 

kuchaytirishi 

m um kin. 

O datda, 

yuridik  adabiyotlarda  bunday  holatlar  «falon  toifadagi  shaxslar 

doirasining  im tiyozlari»  tariqasida  ishlatiladi.  U m um iy  jihatdan 

olganda, bu  ibora e ’tiroz tu g 'd irm ay d i, chunki oddiy kishilar diqqat- 

e ’tiborini  darhol  o ‘sha  alohida  huquq  va  im tiyozlarga ja lb   etadi  va 

binobarin  kundalik  am aliyotda  bu  holat  o ‘rinli  ham ,-deb  aytish

165

---

m um kin.  A m m o  ilm iy  jih atd an   olganda,  bunday  huquq  va 

im tiyozlar  o ‘sh a   to ifad ag i  kishiiar  huquqiy  m aqom ining  tarkibiy 

qism idir.

K eksa  inson  ja m iy a td a   alohida  g ‘am xo‘rlikka  m uhtoj  boMib 

qo lad i  va  ularga  d av lat  v a   ja m iy a t  tom onidan  bunday  ijtim oiy 

k o ‘m ak  k o ‘rsatiladi.  Bu  g ‘am x o ‘rlik   zam irida  nafaqat  achinish, 

m ehr-sahovat, insoniylik balki  ijtim oiy adolat  ham  yotadi.

Ijtim oiy  h im oya  dunyoviy  va  hozirgi  zam on  davlatining 

m uhim   funksiyasi  sifatid a  u n in g   insonparvarlik  xususiyatlarini 

nam oyish  etish  v o sitasid ir  va  har  qanday  m am lakatdagi  siyosiy 

rejim   m ohiyati,  um um insoniy  tam oyillarga  s o ‘zd a  ham da  am alda 

rioya  etilishi  ahvoli,  inson  huquqlariga,  uning  qadr-qim m atiga 

m unosabat ko‘p jih a td a n  an a shu  ijtim oiy yordam  k o ‘rsatish  darajasi 

bilan  belgilanadi.

B ozor  m unosabatlariga o ‘tish  bosqichida  va  bunday  bosqichni 

boshidan 

kechirayotgan 

m am lakatlarda 

ijtim oiy 

yordam ning 

sam arali  va  adolatli  tashkil  etilishi  n afaq at  m uhtoj  fuqarolarni 

ijtim oiy  him oya q ilish  vositasi  boMib, b alk i ja m iy a td a  barqarorlik va 

barqaror rivojlanishni ta 'm in lash n in g  ham   m uhim  om illaridan boMib 

xizm at qiladi.

B ugungi  kunda shakllanib kelayotgan  ijtim oiy him oya o ‘zining 

m azm un-m ohiyati,  shakli,  uslublari  ham da  boshqa  jih atlari  bilan 

ijtim oiy ta ’m inotning so v et davlati davridagi tizim laridan jid d iy  farq 

qiladi.  0 ‘zbekistonda  aholiga  ijtim oiy  yordam   k o ‘rsatishning  keng 

tarm oqli tizim i  m avjud  bo‘lib,  unga yuklatilgan vazifalam i  m uayyan 

darajada bajarib kelm oqda.

A niq  y o ‘naltirilgan  ijtim oiy  him oyalash  tizim i,  uning  am alga 

oshirilish  shakl  ham da  usullari  haqida  s o ‘z   yuritishdan  avval  “ 

ijtim oiy him oyalash” tushunchasi, ta ’rifm i to ‘g ‘ri anglab etish zarur.

B ugungi  kunda  “   ijtim oiy  him oyalash  ”  tushunchasi  iqtisodiy, 

ijtim oiy  ,  falsafiy  va  huquqiy  fenom en  sifatida  ta ’riflanadi  ham da 

har  bir  fan  sohasi  o ‘z   predm eti  nuqtai  nazaridan  unga  m uayyan 

m a ’no-m azm un  jo y lash tirish g a  h arak at  qiladi.  A m m o,  kundalik 

turm ush  sharoitlarini  yaxshilash,  ay n iq sa  turli  obyektiv  sabablar 

bilan  qiyinchiliklarga  duchor  boMish  tufayli  nochor  ahvolga  tushib 

qolgan  shaxslarga  m oddiy  va  natural  k o ‘m ak   k o ‘rsatishdan  iborat 

vosita sifatida q abul qilinadi.

166

---

X alqaro  Q onunchilik  va  xorijiy  m am lakatlar  tadqiqotchilari 

tom onidan  ijtim oiy yordam  keng m a’noda talqin qilinadi.

A yrim  

Skandinaviya 

m am lakatlarida 

ijtim oiy 

ta ’m inot 

tizim lari  ayrim   shaxslam ing  q o ‘shgan  badallaridan  em as,  balki 

davlat  m ablag‘ lari  hisobidan  shakllantiriladigan  ijtim oiy  yordam  

dasturlari  asosida  vujudga  kelganligi  qayd  etiladi.  Aholining 

ijtim oiy  yordam   bilan  qam rab  olingan  dastlabki  guruhlari  -  

keksalar,  kasallik  tufayli  vaqtincha  ishlam ayotganlar,  nogironlar, 

b oquvchisiz qolganlar, ishsizlardan iborat boMgan.

X alqaro  Q onunchilikka  m uvofiq  ijtim oiy  yordam ning  asosiy 

xususiyatlari sifatida quyidagilar k o 'rsatilish i  mumkin:

A )  ushbu  yordam   bo‘yicha  barcha harajatlar davlat yoki  uning 

m ahalliy hokim iyat orgnlari  tom onidan  qoplanadi;

B )  ijtim oiy yordam   nafaqalari  ijtim oiy  su g 'u rta  qilinm aydigan 

shaxslarga tayinlanadi:

V )  yordam ga  m uhtojlik  m ezon ini  belgilash  chogMda  shaxsiy 

m ablag‘ lar  vayordam chi  darom adlar  hisobga  olinadi  (uncha  ko‘p 

boMmagan  shaxsiy ja m g ‘arm alar hisobga olinm aydi);

G )  ko‘rsati lad igan  yordam   shaxs  yoki  oilaning  um um iy 

darom adlari  jam iy at 

beliglaydigan 

eng 

kam  

ko‘rsatkichdan 

(m inim al  iste’mol  savati,  m inim al  iste’mol  dasturxoni)  pasayib 

kelishiga yoM q o'ym aslik m aqsadini k o ‘zlaydi;

D )  ijtim oiy  yordam   hayriya  va  ehson  faoliyatiga  o'x sh ash  

boMib,  fuqarolam ing  m uayyan  iqtisodiy  m uam m olarini  hal  etishga 

qaratiladi.

0 ‘zbekiston  Respublikasi  ham  ijtim oiy  yordam   m ohiyatiga 

ko‘ra  d av lat  ijtim oiy  su g 'u rtasi  va  ijtim oiy  yordam   bir  vaqtda  amal 

qiladigan  m am lakatlar sirasiga kiradi.

Y uqoridagi  tahlil  asosida  ijtim oiy  yordam   tushunchasiga 

quyidagicha  ta ’r if  berilishi  m um kin:  “ Ijtim oiy  yordam ,  bu  -   yoshi, 

salom atligi  ahvoli  va  boshqa  obyektiv jih atd an   yordam ga  muhtoj, 

m uam m olarini  m ustaqil  ravishda  hal  etishga  im koni  boMmagan 

sh ax slar  (oilalar)ga  davlat  (m ahalliy  davlat  hokim iyati)  organlari 

mablagMari  hisobidan  m oliyaviy,  m oddiy  va  boshqa  shakllarda 

k o ‘rsatiladigan  ko‘m akdan iboratdir” .

M am lakatim izda  aholi  m anfaatlari  k o ‘zlangan  holda  am alga 

oshirilayotgan 

islohotlar  chuqurlashib 

borgani 

sari 

ijtimoiy

167

---

m uhofaza 

ishlari 

ham  

rivojlanib 

borishi 

tabiiydir. 

B unday 

tendensiya 

ijtim oiy 

him oya 

v a  

ijtim oiy 

yordam  

ko‘rsatish 

faoliyatining  huquqiy  asoslari  ham   takom illashtirilishini,  bu  soha 

bilan tanish  boMgan yuqori  m alakali  m utaxassis kad rlar tayyorlanish 

lozim ligini talab qiladi.

A holini  ijtim oiy  him oyalashning  ay rim   jih atlarin i  o ‘zida  aks 

ettiruvchi  qonunlar qatoriga quyidagilam i  kiritish m um kin:

1 . 0 ‘zbekiston  R espublikasining  2008  yil  11  iyulda  yangi 

taxrirda  qabul  qilingan  «N ogironlam i  ijtim oiy  him oya  qilish 

to ‘g ‘risida»gi  qonuni.  U shbu  qonunning  32-m oddasida nogironlarga 

ko‘rsatiladigan  ijtim oiy  yordam   turlari,  33-36  m oddalarida  bunday 

yordam   k o 'rsatish   tartiblari va shartlari belgilab berilgan;

2. 

0 ‘zbekiston  R espublikasida  1991  yil  20  noyabrdagi 

« Y oshlarga  oid  davlat  siyosatining  asoslari  to ‘g ‘risida»gi  qonuni. 

M azkur  qonunning  10-m oddasida  yoshlarni  ijtim oiy  him oya  qilish 

m asalalari,  ijtim oiy x izm at turlari nazarda tutilgan;

3 . 0 ‘zbekiston  R espublikasining 

1996  yil  29  avgustdagi 

« F u q aro lar  sogMigMni  saqlash  to ‘g ‘risida»gi  qonuni.  U shbu  qonun­

ning  16-m oddasida  tib b iy   ijtim oiy  yordam   olish,  32-m oddasida 

ijtim oiy  aham iyatga  m o lik   kasallikka  chalingan  fuqarolarga  tibbiy 

ijtim oiy  yordam ,  33-m oddasida  atrofdagilar  uchun  xavfli  boMgan 

kasallikka  chalingan  fuqarolarga  tib b iy   ijtim oiy  yordam   k o 'rsatish  

m asalasi nazarda tutilgan;

4 . 0 ‘zbekiston 

R espublikasining 

«K asaba 

uyushm alari, 

ularning huquq  va  faoliyatlarining  kafolatlari to ‘g ‘risida»gi  1992 yil

2 iyuldagi qonuni.

5. 

0 ‘zbekiston  R espublikasining  1999  yil  14 apreldagi  «X otin 

qizlarga q o 'sh im ch a  im tiyozlar to ‘g ‘risida»gi qonuni.

6 . 0 ‘zbekiston  R espublikasining  2 0 0 0   y il  31  avgustdagi 

«Psixiatriya yordam i  to ‘g ‘risida»gi  qonuni  (5,  37,  39-m oddalari)  va 

boshqa qonunlar.

A holini 

ijtim oiy  him oyalashga  oid  m unosabatlar  tartibga 

solinishda  0 ‘zbekiston  R espublikasi  Prezidentining  farm onlar. 

h ukum at  qarorlari  m uhim   o ‘rin  tutadi.  Ijtim oiy  him oya  va  ijtim oiy 

yordam   k o 'rsatish n in g   bir  sohalari  bilan  hozircha  qonun  bilan 

tartibga  solinm aganligi,  ushbu  m asalag a  oid  qonunlam i  qabul 

qilinm aganligi  tufayli  Prezident  farm onlari  va  hukum at  qaror-

168

---

larining  aham iyati  yanada  ortadi.  U shbu  ak tlar  vositasida  ijtim oiy 

yordam ni 

am alga  oshirishning  eng 

m uhim , 

keng  qam rovli 

m asalalari tartibga solinadi.

A holini 

ijtim oiy  him oyalash  m asalalariga  taalluqli  boMgan 

farm onlar  v a   hukum at  qarorlari  qatoriga  quyidagilarni  kiritish 

m um kin:

0 ‘zbekiston  R espublikasi Prezidentining:

1.  1996  y il  4   m artdagi  «B olali  o ilalarni.  ijtim oiy  him oya 

qilishni kuchaytirish chora tadbirlari  to ‘g ‘risida»gi;

2.  1996  yil  10  dekabrdagi  «Bolali  oilalarni  davlat  tom onidan 

qoM lab-quvvatlashni yanada kuchaytirish to ‘g‘risida»gi;

3.  1998  yil  26  apreldagi  «Fuqarolarning  o ‘zini-o‘zi  boshqarish 

organlarini  qoM lab-quvvatlash  to ‘g ‘risida»gi;  1999  yil  10  yanvar- 

dagi «A holini  aniq  y o ‘naltirilgan  ijtim oiy m adad  bilan ta ’m inlashda 

fuqarolarning  o ‘zin i-o ‘zi  boshqarish  organlari  rolini  oshirish 

to ‘g ‘risida»gi;

4.  1999  yjl  17  m artdagi  «X otin-qizlarning  ijtim oiy  muhofa- 

zasini kuchaytirishga oid q o ‘shim cha chora-tadbirlar to ‘g ‘risida»gi;

5. 2001  yil  17 apreldagi  «K om m unal  xizm at  ko‘rsatish  soxsida 

iqtisodiy 

islohotlarni 

chuquralashtirishning 

yanigi 

bosqichi 

to ‘g ‘risida»gi  va  boshqa  farm onlari,  shuningdek  0 ‘zbekiston 

Respublikasi  V azirlar M ahkam asining:

a)  2002  yil  24  yanvardagi  «Q ariyalarni  qadrlash  yili  davlat 

to ‘g ‘risida»gi;

b)  2002  yil  26  yanvardagi  «A yollar va o ‘sib  kelayotgan  avlod 

so g ‘lig‘ini  m ustahkam lashga  d o ir  q o ‘shim cha  chora  tadbirlar 

to ‘g ‘risida»gi;

v)  2002  yil  2 6   yanvardagi  «A holining  ijtim ioy  him oyaga 

m uhtoj  qatlam larini  aniq  yo‘naltirilgan  tarzda  qoM lab-quw at- 

lashning  2002-2003  yillarga moMjallangan  dasturni  am alga oshirish 

chora tadbirlari to ‘g ‘risida»gi;

g)  1999  yil  7  dekabrdagi  «2000-2005  yillarda  yolgMz  keksa- 

lam i,  pensionerlar  va  nogironlam i  ijtim oiy  him oya  qilishin 

kuchaytirishga  qaratilgan  chora-tadbirlar  dasturi  to ‘g ‘risida»gi 

qarori va boshqalar.

A holini 

ijtim oiy  him oyalashni  am alga  oshirish  m exanizm - 

larini  belgilab  beruvchi  va  ijtim oiy  yordam   ko‘rsatilishiga  oid

169

---

qonun,  Prezident  farm onlari,  h u k u m at  qarorlari  ijrosini  bevosita 

ta ’m in   etilishiga  moM jallangan  m anbalar,  bu  idoraviy  norm ativ 

huquqiy  hujjatlardir.  U lar  vazirliklar,  d av lat  q o ‘m italari,  idoralar 

tom onidan  chiqariladigan  norm ativ  xususiyatga  eg a  boMgan 

y o ‘riqnom alar,  nizom ,  tushuntirish,  k o ‘rsatm alardan  iborat  boMib, 

ulam i  ishlab  chiqish,  huquqiy  ekspertiza  va  d av lat  ro ‘yxatidan 

o ‘tkazish,  kuchga  kiritish,  bekor  qilish  tartib lari  m axsus  qonun 

hujjatlari bilan belgilab q o ‘yiladi.

A holini  ijtim oiy  him oyalashda  am al  qiladigan  tam oyillar 

m am lakatim izda  yuritilayotgan 

ijtim oiy  siy o sat  m ohiyati 

va 

m aqsadlariga toMa m uvofiq keladi.

A holini  ijtim oiy  him oyalash  yuzasidan  qoM laniladigan  tam o­

y illar ju m la sig a q u y id a g ila m i kiritish  m um kin:

1)  A holini  ijtim oiy  him oyalash  fuqarolar turm ushini  yengil- 

lashtirish,  ulam i  m oddiy  jih a td a n   qullab-quvvatlash  m aqsadiga 

qaratilgan I igi;

2)  A holini  ijtim oiy  him oyalashning  um um iyligi.  y a ’ni  qonun 

hujjatlarida  nazarda  tutilgan  aso slar  m avjud  boMganida  fuqaro­

lam ing  m uhtoj  qatlam lari  m illatidan, jin sid a n ,  yoshidan  va  boshqa 

sosial farqlaridan k a t’i  n azar ijtim oiy yordam  o lish g a haqli ekanligi;

3)  ijtim oiy him oyalashning xilm a-xilligi;

4 )  ijtim oiy  him oyalashdan  foydalanishda  fu qarolam ing  teng 

huquqli  ekanliklari va k am sitishga yoM q o ‘yilm asligi;

5)  ijtim oiy  him oyalash  qo n u n   hujjatlarida  nazarda  tutilgan 

hajm da toMiq ko 'rsatilish i  lozim ligi;

6)  ijtim oiy  him oyalash  ja ra y o n id a   qonuniylikning  ta ’m in- 

lanishi v a  ijtim oiy adolat tam oyillariga s o ‘z siz  rioya qilinishi;

7)  ijtim oiy him oyalashni am alga oshirilishida nodavlat tashki­

lotlari,  notijorat  birlashm alarining,  xorijiy  hom iylik  tashkilotlari 

ham da  fuqarolam i  o ‘z   mablagMari  bilan  qonun  hujjatlari  bilan 

belgilangan tartibda  ishtirok etish lari;  •

8)  ijtim oiy  him oyalashda ja m o atch ilik   ishtiroki va nazoratning 

am alga oshirilishi;

9)  ijtim oiy  him oyalash  ustidan  d av lat  nazoratining  am alga 

oshirilishi;

10)  ijtim oiy him oyalash  bilan  bogMiq  boMgan  huquqiy  m uno- 

sabatlarda  um um huquqiy  va  u m um gum anitar  tam oyillarga  am al

170

---

qlllnndi.  Bunday  um um huquqiy  tam oyillar  qatoriga  ijtim oiy 

mlolatga  erishish,  qonuniylikning  ta ’m inlanishi,  kam sitishga  yoM 

(|o‘ym aslik kabilar kiradi.

Bulardan  tashqari,  ijtim oiy  him oyalash  paytida m axsus, o ‘ziga 

xos  tam oyillarga  am al  qilinadi.  Bunday  o ‘ziga  x o s  tam oyillar 

qutoriga quyidagilarni  kiritish m um kin:

1.  Ijtim oiy him oyalashning  beg 'arazlig i, y a ’ni  ijtim oiy yordam  

ko'rsatilganligi  uchun  yordam   oluvchidan  hech  qanday  haq 

olinm asligi;

2. Ijtim oiy  him oyalashning  yetarli  darajada  boMishi,  y a ’ni 

yordam   tufayli shaxs  o ‘zin in g   m uayyan xizm atga boMgan  ehtiyojini 

qondira olishi;

3. Q onunda  ko‘zd a  tutib  q o ‘yilgan  ijtim oiy  yordam   oluvchi 

ixtiyoriga  k o ‘ra  k o ‘rsatilishi,  yordam ni  ko‘rsatuvchi  o rganlar  talab 

qilinganida yordam  k o ‘rsatishga m ajbur ekanligi;

4. Ijtim oiy  him oyalash  uchun  zarur  mablagMar  davlat  budjeti 

hisobidan,  yuridik  v a   jism o n iy   shaxslar-hom iylar  hisobidan 

shakllantirilishi;

5.  Ijtim oiy 

him oyalash 

m uhtoj 

aholi 

tabaqalariga 

aniq 

yo‘naltirilganligi v a  adolatli taqsim lanishi;

6. Ijtim oiy him oyalashda jam oatchilikning ishtirok e tis h i.

Ijtim oiy  him oya  -   m a’n av iy -a x lo q iy   voqelik  va  insonlam ing

bir-biriga  ko‘m agi,  o ‘zaro   qoM lab-quvvatlash  shakli  sifatida 

insoniyat ongli hayot tarixiga  teng ekanligini  yuqorida k o ‘rib  o 'td ik . 

A n a  shunday  ijtim oiy  yordam ning  k o ‘rsatilishi  va  uning  qabul 

qilinishi  shaxslar  o ‘rtasidagi  aloqalarni  yuzaga  keltirgan.  Bu 

alo q alar  d a sta w a l  m a’naviy-axloqiy  tusga  eg a  boMgan  va  axloqiy 

prinsiplar  asosida  am alga  oshirilib  kelingan,  y a ’ni 

bunday 

m u nosabatlar chogMda  davlat  aralashuvi,  davlat  m ajburlovi  istisno 

qilingan.  Bugungi  kunda  ham   xayriya,  hom iylik,  insonparvarlik 

yordam i  tarzida  xususiy  usullarda  am alga  oshiriladigan  ijtim oiy 

yordam  lar 

davlat 

aralashuvi 

va 

m ajburlovisiz, 

ixtiyoriylik, 

beg‘arazlik  kabi  m a’naviy-axloqiy  norm alarga  tayanilgan  holda 

am alga oshirilm oqda. D avlat  bu m unosabatlarning tashkii  etilishi va 

am alga  oshirilishini  o ‘z  huquq  norinalari  asosida tartibga solm oqda, 

uni  ja m iy a t  m anfaatlari  va  xavfsizligi  nuqtai-nazaridan  nazorat 

qilm oqda.  D avlat  tom onidan  uning  organlari  tizim i  yoki  u  vakolat

171

---

bergan  boshqa o ‘zini  o ‘zi  boshqarish  idoralari, ja m o a t birlashm alari 

orqali  ham da  davlat  mablagMari  hisobiga  k o ‘rsatiladigan  ijtim oiy 

yordam   m a'n av iy -ax lo q iy   qoidalarga  k o ‘ra  em as,  balki  qonun 

hujjatlariga  m uvofiq  am alga  oshiriladi.  B ular  ijtim oiy  yordam  

k o ‘rsatishga  oid  huquqiy  m unosabatlardan  iborat,  uning  ishtirok- 

chilari  m uayyan  huquqlarga  eg a  boMadilar  va  zim m asiga  m uayyan 

m ajburiyatlar yuklatiladi.

Ijtim oiy  him oya  -  davlat  ijtim oiy  siyosati  m aqsadlaridan  biri 

boMgan  aholini  ijtim oiy  him oyalash  shakli  sifatida  o^ziga  x o s 

xususiyatlarga  ega.  Bu  xususiyatlar  uni  aholi  ijtim oiy  him oyasi 

m aqsadlarida  am alga  oshiriladigan  boshqa  chora-tadbirlardan  farq 

qilish  im konini  beradi.  Ijtim oiy  h im oya  -   ijtim oiy  m unosabat  va 

huquq  norm alari  bilan  tartibga solinadigan ja ra y o n  sifatida o ‘zining 

obyektlariga,  subyektlari  doirasiga  ham da  o ‘zig a  xos  m azm unga 

egadir.

Ijtim oiy  yordam ga  oid  huquqiy  m unosabat  obyekti  boMib 

bunday m unosabatlam ing  m aqsadi  sanaladi, y a ’ni yordam ga m uhtoj 

shaxs  m oddiy  yoki  b oshqa  turm ush  ehtiyojlari  aniqlanishi  va  bu 

ehtiyojlarni  qondirilishi  y o ‘lida  am alga  oshiriladigan  hatti-hara- 

k atlar sanaladi.

Ijtim o iy  ish so h asid a inson h u q u q la ri v a  ijtim oiy a d o la t 

tam o y illa ri axloq  k o d e k sla rin in g  asosi sifatid a

Inson  huquqlarini  ta ?m inlash  huquqiy  davlat  qurishning  asosiy 

vasifasidir.  D avlat  tom onidan  inson  huqularini  ta ’m inlash  huquqiy 

kafolatlash  va  am aliy  ishlar  bilan  b irga olib   boriladi.  D av lat  ham da 

uning  organlari  sudda  inson  huquqlari  him oyasini  ta ’m inlaydi, 

shaxsiy hayot daxlsizligini am alga oshiradi.

O bzbekiston  R espublikasida  qabul  qilinayotgan  qonunlarni 

am aliyotda  tatbiq  etish,  inson  v a   fuqarolarning  fuqaroviy,  siyosiy, 

iqtisodiy,  ijtim oiy  va  m adaniy  huquq  va  erkinliklarini  am algam  

oshirish  im konini  beruvchi  sam arali  tizim   v a  tuzilm alarga  m uhim  

aham iyat  berilm oqda.  Inson  huquqlari  b o ‘y ich a  0 ‘zbekiston  R es­

publikasi  M illiy  m arkazi  inson  huquqlarini  am alga  oshirishga  k o e- 

m aklashish  uchun  safarbar etilgan d av lat tuzilm alaridan hisoblanadi.

172

---

I’rczidentim iz  I.A .K arim ovning  quyidagi  fikrlarini  ta ’kidlab 

o ' (ish  lozim :  «A dolat  —  qonun  ustuvorligida»  degan  shiorim izni 

immliy  jihatdan  m ustahkam lashga  qaratilgan  sa’y-harakatiarim izni 

/uinon  talab lari  darajasiga  k o ‘tarish  yoMida  yangi  am aliy  qadam lar 

qo 'y ish im iz zarur1».

0 ‘zbekiston  R espublikasi  m ustaqillikka  erishganidan  so ‘ng 

iisosiy  u stuvor  yo'nalishlaridan  biri  alohida  k o ‘m ak   va  e ’tiborga 

m uhtoj  odam larga  m anzilli  yordam   k o ‘rsatish  boMgan  ijtim oiy 

himoya  va  aholiga  ish  qilishning  asosiy  jih a td a n   yangi  tizim i 

shakllandi.  Bu  sharoitda  ijtim oiy  sohada  aholining  ijtim oiy 

him oyaga  m uhtoj  qatlam i  bilan  ishlashda  bilim   va  ko‘nikm aga eg a 

bo'lgan  yuqori  m alakali  xodim iarga  ehtiyoj  va tegishli  tarzda yangi 

kasbiy  faoliyat -  «ijtim oiy ishchi»  ga zaruriyat yuzaga keldi.

0 ‘zbekistonda  ijtim oiy  ish 

instituti 

90-yillar  oxiriga  kelib 

shakllanishni  boshladi.  Buning  uchun  1998-yilda  bilim   va  ta ’ lim 

sohasida dav lat uchun yangi  boMgan — «ijtim oiy ish»ning o liy  ta’ lim 

ixtisosliklari va y o ‘nalishlar um um davlat turkum larga kiritilishi  asos 

boMdi.  O ‘zbekiston  R espublikasi  K asblar  va  iavozim lar  M illiy 

turkum larga  «ijtim oiy  ish»  kasbi  va  «ijtim oiy  ish  b o ‘yicha 

m utaxassis»lik kiritildi.

«Ijtim oiy  ish»  y o ‘nalishi  b o ‘yicha  ta ’lim  T oshkent  davlat 

m adaniyat  instituti  va  Sam arqand,  Farg‘ona  davlat universitetlarida 

olib  boriladi.  Toshkent  davlat  m adaniyat  instituti  ijtim oiy  ish 

bo‘y ich a  m utaxassislarni  tayyorlash  sohasida  yetakchi  oliy   o‘quv 

yurti  hisoblanadi,  unda  bakalavriat  va  m agistraturada  talabalar 

tayyorlash  am alga  oshiriladigan  dastlabki  ijtim oiy  ish  fakulteti 

ochildi.  Bundan  tashqari,  2007-yiIdan  boshlab  m alaka  oshirish  va 

kadrlarni  q ay ta  tayyorlash  fakulteti  qoshida  respublika  bolalar 

ijtim oiy  m oslashuvi  m arkazi  ham korligida  B M Tning  0 ‘zbekiston- 

dagi  Y uN ISE F  B olalar  ja m g ‘arm asi  ko‘m agida  0 ‘zbekiston 

R espublikasi  oliy   o ‘quv  yurtlaridagi  ijtim oiy  ish  o ‘qituvchilari  va 

bolalarni  ijtim oiy  him oyalash  tashkilotlari  ham da  m uassasalarining 

xodim lari  uchun  ijtim oiy ~ ish  b o 'y ich a  4  oylik  qayta  tayyorlash 

kurslari olib  borilm oqda.