Ijtimoiyish

IV  

bob.

 IJT IM O IY  ISH  X O D IM IN IN G  MA’NAVIY 

FAZILATLA RINI 0 ‘RG AN ISHNING ILM IY -N AZA RIY

ASOSLARI

R eja:

4.1  Ijtim o iy   ish  so h a sid a   m a ’n av iy   fa z ila tla r  tu s h u n c h a s i  va 

nioliiyati.

4.2  M a ’n av iy   fa z ila tla rn in g   in so n   h a y o ti  v a   fao liy atid ag i 

o 'rn l. Ijtim o iy  ish x o d im in in g  m a ’n av iy  fa z ila tla ri.

4.3  V a ta n p a rv a rlik ,  m a s ’u liy a t,  k a sb iy   k o m p o n e n tlik   v a  

liiiNliqaruv  m a d a n iy a tig a   e g a lik   ijtim o iy   ish  x o d im la rin in g  

hitiliim  m a ’n av iy  fa z ila tla ri sifa tid a .

Buyuk  m utafakkir A rastu — «insonning m a’naviy  fazilatlari,  bir 

lomondan  butun  jam iyatga,  ikkinchi  tom ondan  insonning  o ‘ziga 

toyda  va  lazzat  keltiruvchi  faoliyatida  shakllanadi»  -   deb  o ‘rinli 

lu’kidlaydi.  Y a ’ni,  ijtim oiy  foydali  faoliyat  inson  m a ’naviyati 

■.hakllanishning asosiy  poydevorlaridan biridir.

A zaldan  m utafakkir  olim lar  inson  m a’naviy  fazilatlarini 

lakom illashuvida  ta ’lim  m asalasiga  alohida  e’tibom i  qaratganlar. 

Jumladan,  eram izdan  avval  372—289-yillar  davom ida  ijod  etgan 

xitoylik  fay lasu f olim   M en -S zi  inson  m a’naviyatini  shakllantirish 

masalasini tarbiya bilan bogMiq h olda talqin etg an 1.

T a ’kidlash  jo izk i,  buyuk  allom a  A bu  N asr  Forobiy,  haqiqiy 

hukm dor  rahbar jam iy at  va  davlat  m anfaatini  o ‘z   shaxsiy  m anfaat 

vu  m aqsadlaridan  ustun q o ‘y a  olishi, y a ’ni «fozil  m ujohid o ‘z  jo n in i 

shahar m anfaati yoMida  tika olishi» zarurligini ta ’kidlab o ‘tgan2. 0 ‘z 

davrida yashab o ‘tgan buyuk sarkarda A m ir T em u r vazirlar, am irlar, 

devonbegi,  viloyatlardagi  devonlarni,  beklarni  tanlash v a jo y-joyiga

'   T u lc n o v a   G .  Y o s h la r   ijtim o iy   f a o llig in i  o s h ir is h d a   m a 'n a v i y   o n i i l n i n g   r o l i   ( ijtu n o iy - f a ls a f iy   ta h lil) :  F a l s a f a   fan. 

d o k   a v t o r e f   d i s . -  T :  2 0 0 6 . - B .   1 4 -1 5 .

1

  l o i o b i y   A b u   N a s r .  F o z il  o d a m la r   s lia lin .  -   Т .:  « O 'z b c k i s t o n   m i l l iy   e n s i k lo p e d iy a s i »   D a v la t  i l m i y  

n a s h r iy o li, 

2004, - B .  41-42.

109

---

q o ‘y ish d a  u larn in g   nasl-nasabiga,  aql-farosatiga,  xalqparvarligiga, 

sabr—toqatlilik, 

tinchliksevarlik, 

adolatparvarlik 

faziiatiariga, 

k o ‘tarinki  ruhiy  holatiga,  ziyrakligiga,  m alakasi  va  odam lar  bilan 

m urosa  q ilish 

faziiatiariga  katta  e ’tib o r  bergan. 

U   davlat 

hokim iyatini  «zo‘ravonlik  bilan  em as,  balki  o ‘z   hukm ining 

ta ’sirchanligi  va adolat bilan boshqarish»ga rioya qilg an 1.

Ijtim oiy  ish  xodim larida  m a’naviy  fazilatlam ing  shaklla- 

nishining  o ‘zagida  o‘z   -  o 'z in i  tarbiya  qilishga  intilish  yotishi 

darkor.  A ytish  lozim ki,  tabiatiga  ko‘ra  o ‘z  -  o ‘zini  tarbiya  qilish  bu 

ijtim oiy  jaray o n d ir.  Bu  asosan  ijtim oiy  m unosabatlarda  o ‘zini 

anglaydigan  shaxslarga  taalluqlidir.  Ijtim oiy  ish  xodim lari  o ‘z   - 

o ‘zini  tarb iy a qilish  bilan  shug‘ullanishi, ularning  ijtim oiy va kasbiy 

vazifalarni  hal  etish g a  im kon  beruvchi  fazilatlarga  eg a  boMgan 

ijtim oiy  ehtiyojini  qondirishga  zam in  yaratadi.  Shuningdek,  o ‘z   - 

o ‘zini tarbiya qilishda  ijtim oiy  ish xodim lari o ‘zlarining yutuqlari  va 

kam chiliklarini  obyektiv  baholab,  keyinchalik  ushbu  kam chiliklam i 

y o ‘qotish  b o ‘yicha  o ‘ziga  dastur yaratishi  m um kin  boMadi.  A lohida 

shuni 

q ay d  

etish 

lozim ki, 

ijtim oiy 

ishchilarning 

m a’naviy 

fazilatlarini  rivojlantirish  b o 'y ic h a   o‘z   -   o‘zini  tarb iy a  qilishining 

dastlabki  bosqichi  boMib,  o ‘zini  anglash,  y a ’ni  qanchalik  darajada 

m azkur  fazilatlar  shakllanganligini  ongli  ravishda  tushunib  etishi 

lozim dir.  0 ‘zini  anglash  ijtim oiy  ish  xodim lariga  m a’naviy 

fazilatlam i  shakllantirish  va  rivojlantirish  b o ‘y ich a  o ‘zin in g   oldiga 

v azifalar  belgilab  olishga  im kon  beradi.  Bu  esa  o ‘z  navbatida 

ijtim oiy  ish  xodim lari  o ‘zin in g   fazilatlarini  m ukam m allashtirish 

b o ‘yicha  qilinadigan  xatti-harakatlar  m odelini  yaratishga  turtki 

boMib,  uni doim o o ‘zin in g  ustida  ish olib  borishga chorlaydi.

Insonning  tom   m a ’nodagi  ijtim oiy  qiyofasi  uning  ijtim oiy 

m e’y o r  v a   qadriyatlarni  o ‘zlashtirishi,  egallashi  ham da  unga  am al 

qilishi  bilan  belgilanadi2.  Shu  o ‘rinda  bir  q ator  tadqiqotchilar 

m a’n aviy m ezonlam i  um um iy tarzd a q uyidagicha belgilab  olishgan: 

erkin,  m ustaqil  fikrlash;  o ‘zgaIar  fikrini  e ’tiborga  o lish;  bilim li, 

irodali,  axloqli,  jam oatparvar,  yurtga  sadoqatli  boMish;  o ‘z   kasbini

1  Muqimov  Z.  Amir  Temur  tuzuklari  (tarixiy-huquqiy  tadqiqot).  Ikkinchi  co'ldirilgan  nashri.  -  

Samarqand: SamDU, 2008. -  B. 76.

7 Normurodov B N   Hozirgi zarnon tarbiya nazariyasi va amaliyoti. Samarqand. 2006. -B . 3.

110

---

Wvish;  voqea  hodisalarga  m unosabat  bildirish; jam iyat  ishida  faol 

M ilirok e tish 1.

Shunday  qilib,  ijtim oiy  xizm atchiiarning  m a’n aviy  fazilatlari 

sliiikllanishida  yetakchi  o ‘rin,  ularning  faoliyati  va  xulq  -  atvorini 

ttsosiy  tartibga  soluvchisi  va  ijtim oiy  xizm atchiiarning  g ‘oyaviy 

yuksakligi  va  e’tiqodini  ifodalovchi  axloq  kom ponentiga  tegishli 

boMadi.  Ijtim oiy  ish  xodim larining  m a’naviy  fazilatlari  m uayyan 

sharoitlar  yordam ida  shakllanib.  m azkur jarayonga  turli  x il  om illar 

ta ’sir o ‘tkazadi.  0 ‘z  navbatida  ijtim oiy  ish  xodim larining  m a’naviy 

fazilatlari  nafaqat kasbiy faoliyat davom ida,  balki  kundalik turm ush 

tarzida ham   nam oyon  boMib,  uning jam iy atd a o ‘z  o ‘rniga eg a shaxs 

sifatida  inson ekanligini ifodalaydi.

Insoniyatning qadim iy tarixi, ijtim oiy  him oya va o ‘zaro  ijtimoiy 

yordam   o ‘sha  m oziyning  qabila-urug‘chilik  aloqalariga  asosla- 

nuvchi  ibtidoiy  ja m o a   tuzum i  davridayoq  ijtim oiy  o ‘zaro   ko‘mak 

k o 'rsatish , 

qariyalar, 

bolalar, 

nogironlar  haqida  g ‘am ho‘rlik 

k o 'rsatish   axloqiy  qadriyat  sifatida  shakllangani  va  rivojlanib 

borganligidan  dalolat beradi.

Ijtim oiy  taraqqiyotning  keyingi  bosqichlarida  ijtim oiy  himoya 

g‘oyalari  diniy  taMimotlar  va  aqidalar  tarzida  o‘z   ifodasini  topdi 

ham da  asosan  diniy  qadriyatlar  sifatida  am alga  oshirilib  kelindi. 

A m m o,  shu  bilan  birga  o ‘zaro   ijtim oiy  ko‘m ak  ko‘rsatish  axloqiy 

talakkurning  m uhim   elem enti  sifatida  xalq  ongida  ham   chuqur 

joylashgan.

M arkaziy  O siyo  m am lakatlarida  m ehr-m uruvvat  g ‘oyalarini 

takom illashib  borishi  va  ro‘yobga  chiqarilishiga  islom  dini,  uning 

um um insoniy  ta ’limotlari  ju d a   katta  hissa  q o ‘shib  kelm oqda. 

M asalan, ezgu odatim izga aylanib  ketgan m ehr-oqibat tushunchasini 

oladigan  boMsak,  uning  ju d a   teran  tarixiy,  m illiy,  diniy  ildizlari 

borligini  ko‘rish  m um kin.  Bu  avvalo  insonning  inson  bilan, 

q o ‘shnining  q o ‘shni  bilan,  qarindoshning  qarindosh,  oilaning  oila 

bilan,  e n g   m uhim i,  shaxsning  jam iy at  bilan  uyg‘un  boMib 

yashashini,  yetim -yesir,  beva-bechora va  nogironlarga,  m usofirlarga 

saxovat  k o ‘rsatish,  sidqidildan,  beg‘araz yordam   berishni  anglatadi

1 Qarsliiyeva G. Ma’naviy yetuklilc 

U

 Jamiyat va boshqaruv, 2006, maxsus son  -  B. 79-80.

I l l

---

v a   b u n d ay   x u su siy a t  x alq im izn in g   m a ’n av iy   o lam ig a  singib 

ketganini  hech  kim   inkor eta o lm a y d i1.

M eh r-m u ru v v at  v a   sa h o v at  g 'o y a la ri,  m uhtoj  v a   nogironlarga 

m eh r-sh afq at  k o ‘rsatish   e n g   aso siy   insoniy   burchlardan  ekanligi 

d u n y o   d in larid an   b o 'lm is h   x ristian lik ,  iudizm ,  m usulm on  dini, 

b ud d izm   d in larin in g   bosh  g 'o y a la ri,  aso siy   harakatlantiruvchi 

kuchlarini  tashkii etadi.

M a ’n av iy   fa z ila tla m in g   inson  v a   ja m iy a t  hayotidagi  o 'r n i 

m asalalari  azald an   m u tafak k irlarn in g   e ’tiborini ja lb   etib,  u n in g   turli 

jih a tla ri  S harq  m u tafak k irlari  K onftitsiy,  M en -S zi,  A b u   N a sr 

F oro b iy ,  A m ir  T em u r,  A lish e r  N a v o iy la m in g   ijodlarida  o ‘z   aksini 

topgan2.

M a ’n a v iy   fazilatlar  v a   u n in g   shax s  hayotidagi  o 'rn i  m asalalari 

h ozirgi 

k u n d a  h am  

fay lasu f, 

p sixolog,  sotsio lo g , 

pedagog, 

siy o satsh u n o s  o lim la m in g   d iq q at  m ark azid a  turib,  m uam m oning 

turli jih a tla ri  ushbu  fan lar d o irasid a o 'rg a n ilm o q d a .

P rezid en tim iz  I.K arim ov  to m o n id an   ay tib   o 'tilg a n   nutq  va 

y o zilgan  asarlarid a,  m a ’n aviyat,  un ing  inson  hayotidagi  o 'r n i  ham da 

rah b arg a x o s m a ’n av iy   fazilatlar m asalalarig a to 'x ta lib  o 'tg a n la r3.

M am lak atn in g   b a rq a ro r riv o jlan ish i  uning  b oshqaruv  tizim idagi 

inso n lam in g   o 'z   vazifalarini  sid q id ild an   ijro  etish ig a  b o g 'liq   b o 'lib , 

m a ’n av iy   y e tu k   sh a x sla m in g   b o shqaruv  tizim ida  faoliyat  yuritishi 

ja m iy a t  v a   davlat  taraq q iy o tin i  ta ’m inlaydi.  Shu  bois  Y urtboshim iz 

«Islo ho t  -   avvalo  o d a m la r  ongidagi  o 'z g a rish d ir»   deb  n om langan 

nutqida:  « B o sh q aru v   tizim in i  tak o m illash tirish   -   b ev o sita  rah b ar 

m a’naviyati,  un ing  sh a x s  sifatidagi  k am o lo ti,  y e tu k   v a   kom il

1  K arim ov I.A . Y u k sak  m a'n a v iy a t-y en g ilm as k u c h  T o s h k e n t M a’nav iy at n a s h n y o u . 20 0 8 -y il. 9-bct.

С м :  К и тай ская  ф и л ософ и я  и  кон ф у ц и ан ство   М ен-Ц зы  Д р евн еки тай ская  ф и л о соф и я,  соб р ан и е 

тек ст о в   в   д в у х  то м а х .  Т о м   1.  -   М .:  М ы сл,*1972.  /дрсвнеки таж ская_ ф и л осо ф и й а_ собр ан и е_текс- 

то в _в^ д в ух_том ах_т_ 1/14-1-

0-711.  F orobiy  A b u  N a sr  Fozil  o d a m la r shahri. -  T.  «X alq   m erosi»,  1993.  -   B.  186.  T em u r tuzuklari  /  

Forscltadan  A .S o g ‘uniy  v a  H .K arom atov   ta ij.;  B .A Iim cdov  tahriri  ostida.  -  Т .:  1991.  N av o iy  A .  A lish er 

N avoiy hikm atlari. «M ah b u b  ul-qulub» asari. -  S am arqand:  2000.

■'  K arim ov I.  A.  Istiqlol  v a  m a’n a v iy a t  -  Т.:  « 0 ‘zb ek isto n » ,  1994. -  B.  160; O zod  v a o b o d  vatan.  erk ln 

v a  farovon hayot -  pirovard  m aqsadim iz.  8  -  jild . -  Т.:  « 0 * zb e k isto n » , 2000. -   В  3 5 8 -3 5 9 ; M a’naviyat, 

falsafa  v a   hayot:  n ash r  etilg an   m aq o lalar  to 'p la m i.  -   Т .:  « F an »,  200 1.  -   B.  2 1 3 ;  Jam iyatim izni 

erkin lash tirish,  islohotlarni  ch u q u rla sh tin sh ,  m a'n a v iy a tim izn i  yu ksaltirish   v a  x alqim izning   hayot 

darajasini  o shirish -  b arch a  ishlarim izning m ezopi  v a  m aqsadidir.  15 -  j ild   -  Т .:  « 0 ‘zbek isto n» , 2 0 0 7  -  

B.  3 2 0 ; Y uksak m a’n av iy at-y en g ilm a s k uch. -  Т .: « M a'n av iy at» , 2008. -  B .  176

112

---

Iim m ligi  bilan  bogMiq  boMib  q olm oq da»1,  -   degan  edi.  Sababi, 

bugungi  kunda  boshqaruv  tizim i  sam aradorligi  bevosita  m a ’naviy 

oniil  bilan  cham barchas  bogMiq  boMib  qoldi.  B u  esa  turli  to ifa  va 

darajadagi  k ad rlar  tay y o rlash d a  ularning  qobiliyati,  bilim  darajasi, 

lajriba  va  k o ‘nikm asi  bilan  birga,  m a ’naviy  qiyofasiga  ham   jid d iy  

c ’tib or berish  m aqsad ga m u vofiq ligini anglatadi2.

T urli  d arajadagi  inson,  x u su san   rahbar  faoliyatida  m a ’naviy 

om ilning  o 'r n i  m asalasi  azald an   m utafakkirlam i  qiziqtirib,  ular 

ijodida  alo hid a  o ‘rin g a  ega  boMgan.  Jum ladan,  insondagi  m a’naviy 

fazilatlar  m uam m osi  X ito y d a  K onfutsiy3,  M en-Szi4,  komil  insonga 

xos  xususiyatlar,  u larn in g   sh arq o n a  fazilatlari  m asalalari  buyuk 

m utafakkir  A lish e r N a v o iy 5,  A bu N a s r  Forobiy  asarlarida o ‘z  aksini 

topgan.  B u y u k   allo m a  o ‘z in in g   «Fozil  odam lar  shahri»  asarida 

rah b am in g   faziiatiariga  a lo h id a   u rg ‘u   bergan  .  T a ’kidlash  jo iz k i, 

bugungi  ku nda  ham   inson  v a   xususan  rahbar  m a ’naviy  fazilatlarini 

o ‘rganish  m uam m osi  o ‘z   do lzarbligini  saqlab  qolib,  olim lar  tadqi- 

qotlari  p redm etini  tashkii  etm oqda.  Shu  bilan  birga  tadqiqotlarda 

insonga  bogMiq  aso siy   sifatlar  turli  xil,  ju m lad an   xislat,  xususiyat, 

sifat  va  fazilat  k atego riyalari  orqali  yoritilayotganligini  kuzatish 

m um kin.

M asalan,  o lim la r  R .S am arov,  K .R axm atullina,  A .K alyujniy, 

B .K averin  v a   P .C h ijik lar  m a z k u r  m asalani  sifat,  I.M asharipov, 

G .T u len o v a,  G .T illayeva,  A .Y usupov,  Q .Y usupov,  N .B oboyev, 

F .X ald ib ek o v alar fazilat sifatid a o ‘rganishgan.

0 ‘z b e k   tilin in g   izohli  lug‘atida  xislat  kishi  yoki  narsaning 

m uhim   ijobiy  belgisi  deb,  xu susiyat  e sa   biror  narsa yoki  kim saning 

o ‘zig a x o s,  boshqalardan  ajralib   turadigan  tom oni, o 'z ig a  x o s belgisi 

sifatida  k o ‘rsatilib o ‘tilgan 7.  F alsafa qom usiy  lug‘atda xu susiy at  fal-

1 K arim ov I. A .  Y angicha fikrlash va ishlash -  d av r talabi. 5  - j i l d .  -  Т.: « 0 ‘zbekiston»,  1997. -  B. 205.

7

 A liyeva K.  S h axs v a jam iy at: m anfaatlar u y g ‘unligi / /  T afakk ur, 200 8. №  2 . -  B .  13.

5 С м :  К итайская ф илософ ия и  кои ф утси ан ство х г т п ://т т .о н ф у и а н и с м .р у .

4 М ен-Ц зы . Д р евн еки тай ская ф и л ософ и я, соб ран и е тек сто в  в д ву х  том ах . Т о м   I . -  М .: М ы сл.  1972. 

х п п

7

/платонанет.орг.уа/лоад/книги_по_ф нлософ ик^историж а_аосточнаж а/древнскитаж скаж а_ф и 

ло со ф и ж я_ со 6 р ан и е_ тек сто в _ в_ д в у к\_ то м ак х _ т_  1/14-1 -0-711.

9 T illa y cv a 

G .. 

Y usupov 

Q., 

B oboyev N ..  X aldibckova F  .  Y usupov A . S h ax s m a’naviyatim  shakllantirish 

o m illa n  v a vositalari. —Т .: 2009. — В . 2 6 .6

4  F o robiy  A b u   N asr.  F ozil  od am lar  shahri  -   T :  « O 'z b ek isto n   m illiy  ensiklopediyasi»  D avlat  ilmiy 

nash riyo ti, 2004 . -  B . 41-42.

7 0 ‘zbck  lili  izohli  lu g 'ati. 4  -  jild   - Т . :  « O 'z b e k isto n  m illiy  en siklopediyasi», 2008. -  B . 4 0 2 -4 2 9 .

113

---

safiy  kategoriya  sifatida,  pred m et va  hodisalam ing  boshqa  predm et 

v a   hodisalardan  farqini  yoki  u lar  bilan  um um iylikni  ifodalaydi1  — 

deb  ta ’r i f   berilgan.  Y a’n i,  xususiyat  o ‘ziga  xoslik,  um um iylik  va 

ayriliq  bilan  bogMiq  boMsa,  x islat  kategoriyasi  o ‘zig a  xoslik  va 

ayriliqning 

ijobiy 

tom onini 

ifodalaydi. 

O ‘zbekiston 

falsafa 

entsiklopedik  lug‘atid a  keltirilishicha  sifat  bu  obyektning  m uhim  

belgilarini  ifodalaydigan  falsafiy tushuncha boMib,  u obyekt tarkibiy 

qism larining  o ‘zaro  tu rg ‘un  m unosabatlarini  va  bir  obyektni 

ikkinchi  obyektdan  ajratib  turadigan  o 'z ig a   xos  tom onlarini  aks 

ettiradi  .  Y a’ni,  sifat  n afaq at  insonning,  balki  jo n s iz   predm etning 

ham   o 'z ig a  xos jih atla rin i  k o 'rsatib  beradi.  Fazilat esa shaxsning ijo­

b iy xislati, yaxshi  xulqi  yoki xususiyati  sifatidagi falsafiy kategoriya 

boMib, afzallik va ustunlik tushunchalariga sinonim ko'rsatilgan3.

Shu  bilan  birga  rus  tilidagi  m anbalarda  insonga  xos  sifatlar 

«качество»,  uning  ijobiysi  «полож ительны е  качества»  kategoriyasi 

orqali ifodalanib, fazilat tushunchasiga mos keladi. Shu sababli  biz rus 

tilida  tayyorlangan  adabiyotlardan  foydalanganim izda  «качество» 

tushunchasi  ijobiy  m a’noda  qoMlanilgan  boMsa  fazilat  sifatida 

foydalanamiz4.

0 ‘zbekiston  m a’naviyat  izohli  lu g 'a tid a   m a’naviy  fazilatlar  — 

insonning  m a’n aviy  qiyofasi,  ijtim oiy  hayot,  o n g   va  m unosabatlar 

bilan  bogMiq  boMgan,  ja m iy a t  taraqqiyoti  va  turm ush  ta ’sirida 

shakllangan  m a’naviy  xususiyat va xislatlarini  um um insoniy  ham da 

m illiy  fe’l-atvor  ko 'rin ish larin i  ifodalovchi  tushuncha  sifatida 

k o ‘rsatib  oMilgan.  D em ak,  m a’n aviy  fazilat  kategoriya  sifatida 

shaxsning  ijobiy  xususiyati,  xislati,  sifati  v a  axloqiy  fazilatlarining 

m ajm uyini  qam rab  olib,  negizida  m a’naviyat,  y a ’ni  insonda  shu 

fazilatlam i u y g 'o tad ig an  b eq iy o s kuch yotadi.

T a ’kidlash  jo iz k i,  m a’n aviy  fazilatlarning  inson  hayoti  va 

faoliyatidagi  o 'rn i  m asalasi  Sharq  m utafakkirlari  ijodida o 'z ig a  xos 

talqin  etilgan.  X ususan,  K onfutsiy  insonda  va  jam iy atd a  fazilatni 

ham m a narsadan yuqori q o 'y a d i va  uni asosan ax loqiy kategoriyalar

1 Falsafa qomusiv lug* at. -  Т.: «Sharq», 2004. -  В 446.

3

 Falsafa ensiklopedik lug*at. -  Т.: « 0 ‘zbekiston», 2010. -  B.244.

’ 0 ‘zbek tili  izohli lug'ati. 4 -jild . -  Т.: « 0 ‘zbekiston milliy ensiklopediyasi», 2008. - B .  318.

4  Abdurahimov  M.  0 ‘zbekcha -  ruscha va  ruscha -  o ‘zbekcha  lug'at.  -  Т.:  «Akademnashr»,  2010. -  B. 

168-225.

114

---

bilan  bogMaydi5.  M en -S zi  insonda ezg u lik  4  ta  fazilat orqali  am alga 

oshishini  ta ’kidlab,  ularning  asosini  bilim   tashkii  qiladi  deb 

hisoblaydi.  O lim ning  fikriga  ko‘ra,  olam   va  insonga  x o s  tartibni 

bilish  insoniylik,  xushfe’llik,  bilim   va  to ‘g‘rilikni  ro ‘yobga  chiqa- 

rish bilan ifodalanadi1.

B uyuk  m utafakkir  A lisher N avoiyning  «N asoyim   ul  m uhabbat» 

asarida  kom il 

insonga  xos  xususiyatlar, 

ularning  sharqona 

fazilatlari, y a ’ni: tavba, halol luqm a bilan  qanoatlanish; o ‘z  kasbidan 

rizq 

topib, 

tirikchilik  o btkazish; 

farzandlari, 

xizm atchilariga 

q o 6pollik  qilm aslik;  shirin  tillik,  yaxshilik;  m uloyim lik,  rahm dillik; 

sahiylik,  m ardlik;  rozi -  rizolik  bilan  kun  o*tkazish;  sadoqatli,  vafoli 

boMish;  xushxulqlik  va  sabr  -  toqatlilik   kabi  sifatlar  keltirib

A

o 'tilg a n   .  Y uqorida  nom lari  qayd  etilgan  m utafakkirlar  bevosita 

insonga xo s boMgan fazilatlam i,  har bir m illatning, ularning turm ush 

tarzi  va  m adaniyatining  o ‘ziga  xosligini  e ’tiborga  olgan  holda 

tavsiflaganligi  kuzatilm oqda.

0 ‘z   davrida  buyuk  allom a  A bu  N a sr  F orobiy  «Fozil  odam lar 

shahri»  asarida  shahar  hokim i  oqil  boMib,  u  tabiatan  12  ta  x islat -  

fazilatni  o 6zid a  birlashtirgan  boMishi  zarurligini  ta ’kidlab  o ‘tgan. 

B archa  o ‘n  ikkita  xislatlarning  bir  odam da jam lanishi  am ri  m ahol, 

zero  bunday  tu g ‘m a  fazilatlar  sohibi  boMgan  odam lar  ju d a   kam 

uchraydi  va  ular  nodir  insonlardir.  M abodo  fozillar  shahrida 

shunday 

barkam ol 

inson 

topilm ay 

qolsa, 

unda  yuqoridagi 

fazilatlaridan  oltitasi,  yoki  beshtasi  kam ol  topganida  ham ,  u  aql  va 

zakovatda benazirligi tufayli  fozillar shahriga rahbarlik qila oladi3.

Ijtim oiy  ish  kasbini  asosiy  m ezonlarida  ham   um um iy  axloqiy 

tam oyillar va  uning ko‘rinishlari o ‘zining  barcha y o ‘na!ishlari  bilan 

nam oyon boMadi. Ijtim oiy ish  xodim ining m a’naviy axloqiy dunyosi 

o ‘zig a  xos  tam oyillam i  o ‘z   ichiga  qam rab  oladi.  Chunki  uning 

kasbiy  faoliyatidan  kelib  chiqib,  yordam ga  m uhtoj  insonlarga

5С м: Китайская философия и конфуцианство http://www.confucianism.ru.

1  Мен-Цзы.  Древнекитайская философия, собрание текстов в двух томах. Том  I. -  М.:  Мысл,  1972. 

хтгп://ги

1

атонанет.орг.уа/лоад/книги_по_философии/историжа_восточнажа/древнекитажскажа_фи 

лософ ижа_соб рание_текстов_в_двукх_томакх_т_1/14-1-0-711.

г Tillayeva G., Yusupov Q., Boboyev N.. Xaldibekova F., Yusupov A. Shaxs ma’naviyatini shakllantirish 

omillari va vositalari. -  Т.: 2009. -  В. 26.

3  Forobiy  Abu  Nasr.  Fozil  odamlar  shahri.  -   Т.:  « 0 ‘zbekiston  milliy  ensiklopediyasi»  Davlat  ilmiy 

nashriyoti, 2004. -  B. 41-42.

115

---

yordam  

berishda 

insonparvarlik,  erkparvarlik,  vatanparvarlik, 

tinchlikparvarlik tam oyillari dasturulam al b o ‘lib xizm at qiladi.

I n s o n p a r v a r lik .  A xloqiy  tam oyillarning  eng  qadim iy  va  eng 

m uhim laridan  biri  boMib,  u  insonning  y uksak  ijtim oiy  vazifasini 

belgilaydigan  va  barqaror  etadigan  g ‘oyalar,  q arashlar va  e ’tiqodlar 

m ajm uyi,  shaxs  erki,  qadr-qim m ati,  uning  baxtli  boMish  huquqini 

talab  etish  im konining  m avjudligiga  yengilm as  ishonch  tam oyili 

sanaladi.

B iz  qurayotgan  erkin  fuqarolik  jam iy ati  ham   insonga  m ehr- 

m uhabbat  va  izzat  hurm at  ko'rsatishni  aso siy   tam oyil  q ilib   olgan 

boMib,  shaxsni  har  tom onlam a  kam ol  topishi  uchun  z a ru r  boMgan 

haqiqiy  insoniy shart-sharoitlam i yaratishni  oliy m aqsad deb biladi.

E r k p a r v a r lik .  A g ar  insonparvarlik  tam oyili  shaxsning  barcha 

insoniy  haq-huquqlari him oyasida  tursa,  y a ’ni  ancha  keng qam rovli 

va  um um iy  intilish  boMsa,  erkparvarlik  tam oyili  uning  m a’lum 

m a’noda m uayyanlashgan b ir qismi  hisoblanadi.

E r k p a r v a r  

inson 

qullikning, 

m u te’likning 

har 

qanday 

k o ‘rinishini  inkor  etishi  barobarida  inson  huquqlarining  tom  

m a’nodagi ja n g ch isig a  ham   aylanadi.  Bu ja n g ch i  bir tom ondan,  har 

b ir  shaxsning  huquqlarini,  o ‘z   fikrini  erkin  bayon  qilishi,  saylash 

huquqini,  vijdon  erkinligi  uchun  kurashadi,  ikkinchi  tom ondan, 

butun-butun  m illatlar  erki  m asalasini  o ‘rtaga  tash lar  ekan,  m a ’lum 

m a’noda m illiy o zo d lik   harakatlari  uchun  ham  turtki  beradi.  O datda 

erkparvar  sh ax slar  m uayyan  davm ing  qahram onlariga  aylanadilar. 

Z ero,  u la r  o ‘z g a la r  erki  uchun  o ‘z   erkini,  o ‘z   hayotini  qurbon 

qilishdan ham   cho'chim aydilar.

V a ta n p a r v a r lik .  E n g   m a’lum  va  m ashhur  tam oyil,  bu  -  

vatanparvarlik.  U  insonning  o ‘z   V ataniga  m uhabbatini,  uni  asrab 

avaylashga  boMgan  ishtiyoqini  anglatuvchi  axloqiy  tushuncha.  Uni 

k o ‘pincha  V atan  dushm anlariga  qarshi  m a ’naviy-m afkuraviy  qurol 

sifatidagina  talqin  etadilar.  A slida  esa  bu  tam oyilning qam rovi ju d a  

keng — u  insonparvarlikning nisbatan m uayyan lashgan shakli.  U  eng 

avvalo,  o ‘z   vatandoshlari  erkini  asrash  uchun  kurash,  insonpar­

varlikning  inson  ozodligini xatti-harakatlaridir.

V atanparvarlik  tam oyili  V atan  tushunchasini  fidoiylarcha  idrok 

etish,  m uayyan  hudud  va  xalqqa  m uhabbat  hissi  singari  om illar 

bilan 

bogMiq. 

H ozirgi 

vaqtda 

yoshlarim izda 

vatanparvarlik

116

---

tuyg‘usini  tarbiyalash,  ulam i V atan  m a’nosini terang anglab  etishga 

o ‘rgatish,  vatanparvarlik  -   yuksak  axloqiy  tam oyil  ekanini  tushun- 

tirish zaruriy holatdir.

M illa tp a rv a rlik .  Y ana  bir  m uhim   axloqiy  tam oyili,  bu 

m illatparvarlik.  U,  m a’lum  m a’noda,  vatanparvarlik  tam oyilini 

yanada m uayyanlashgan shakli.  Z ero,  m illatni  sevish keng m a’noda 

Vatanni  sevish  degani.  V atansiz  m illatning  boMishi  yoki  rasm ana 

erkin  va  baxtli  yashashi  m um kin  em as.  0 ‘z  m illatini  ch in   dildan 

sevm agan odam  hech qachon boshqa m illatlam i  seva olm aydi.

Fidoiylik. 

M a’lumki,  inson  m uayyan  m am lakat  va jam iyatdagi 

qoidalarni, 

huquqiy 

m e’yorlarni 

buzm ay  yashashi 

m um kin. 

Fidoiylik  tam oyilining  m azm unini  turli  tarixiy  davr  va  ijtim oiy 

jaray o n lard a  turlicha  m uayyanlashadi.  H ozirga  kelib  asta-sekinlik 

bilan  jam iyatim izda  fidoiylik  ustivor  tam oyil  m aqom ini  egallab 

borinoqda.  Prezidentim iz  Islom   K arim ovning  fidoiylik  tam oyili 

m ohiyatini  toMa  anglatadigan  «Elim   deb,  yurtim   deb yonib  yashash 

kerak!»  degan  s o ‘z!arini  axloqiy  ishlar  shiori  qilib  olgan  jam iy a- 

tim iz  a ’zolarining  ilg‘o r qism i  tobora k o ‘payib  borm oqda.  A n a  shu 

k o ‘payib 

borish  jaray o n i  qancha  tezlashsa, 

biz  qurayotgan 

davlatning  shakli  sham oyili  shuncha  m uayyanlik  kasb  etadi. 

Bugungi  kundagi jam iyatim iz hayotidagi m uhim  o ‘zgarishlar h a r bir 

m am lakatim iz fuqarosidan fidoiylikni talab qilm oqda.

Ijtim oiy  ish  etikasi:  tam oyillar  v a  nazariyasi  -   1994-yilda 

K olom ba 

shahri 

(Shrilanka)da 

ijtim oiy 

xodim lar 

xalqaro 

federatsiyasi  um um iy  yigMlishda «Ijtim oiy  ish etikasi:  tam oyillar va 

nazariyasi» nom li  hujjat qabul qilindi. Bu hujjat ikki qism dan  iborat. 

« Ijtim oiy  ish  tam oyillarining  xalqaro  dekleratsiyasi»  va  «Ijtim oiy 

xodim  lam ing  xalqaro  axloqiy  andozalari».  Bu  hujjatlarning  qabul 

qilinishi  federatsiya  tom onidan  uzoq-yillar  davom ida  orqaga  surib 

kelindi,  bunga  ajablanm asa  ham   boMadi.  Bu  tashkilotga  a ’zo 

boMgan  yuzlab  m am lakatlam ing  a ’zolari  bo‘yicha  ju d a   xilm a-xil. 

U lam i yoMlagan davlatlar o ‘zlarining to‘zilishi, boshqaruv  shakliari, 

m adaniyati  b o ‘y ich a  xilm a-xil  boMib,  o ‘zlarining  a n ’an alariga  va 

ijtim oiy  ishning  shakllanish  tarixiga  ega.  QizgMn  m unozaralardan 

keyin  um um iy  xulosaga  kelishga  m uvaffaq  boMindi,  shuning 

n atijasida  m azkur  dekleratsiyalar  dunyoga  keldi.  «Ijtim oiy  ishning

117

---

axloqiy  tam oyillari  dereratsiyasida»  quyidagi  tam oyillar  bayon 

qilingan:

1.  H ar  b ir  odam   noyob  h o d isa  boMib,  unga  axloq  nuqtayi 

nazardan e ’tib o r  berish lozim .

2.  H ar  bir  odam   o ‘z   ehtiyojlarini  qondirishda  boshqalam ing 

huquqlariga  zarar  yetkazm asdan  harakat  qilish  huquqiga  e g a   va  u 

ja m iy a t farovonligini oshirishdagi o ‘z  hissasini q o ‘shishi lozim.

3.  H ar  b ir  jam iy at,  boshqaruv  shaklidan  q a t’i  nazar,  o ‘zining 

h a r 

b ir 

a ’zosini 

m aksim um  

darajada 

noz-ne’m atlar 

bilan 

ta ’m inlashga intilishi  lozim.

4.  Ijtim oiy  soha  xodim lari 

ijtim oiy  ad o lat  tam oyillariga 

dohildir.

5.  Ijtim oiy  so h a  xodim i  o ‘zin in g   bilim larini,  k o ‘nikm a  va 

m alakalarini  alo h id a  odam lar,  guruhlar,  ja m o a   va  jam iy a tla r 

taraqqiy  etishi  uchun,  shaxsiy-ijtim oiy  nizolam i  hal  qilish,  ularning 

oqibatlarini  b artaraf etish uchun  s a rf qilishi  lozim.

6.  Ijtim oiy  ish  diskrim inatsiyani  rad  etish  asosiga  quriladi. 

D em ak,  u  m ijozlarning  jin si,  yoshi,  m illati,  diniy  e ’tiqodi,  tili, 

siyosiy  e ’tiqodlari,  jin siy   y o ‘naltirilganligidan  q a t’i  nazar  am alga 

oshiriladi.

7.  Ijtim oiy  xodim lar  har  bir  odam  

va 

ijtim oiy  guruh 

huquqlarini, uning m ustaqilligi  va sh a’nin i  hurm at q ilar ekan  «В М Т  

ning  inson  huquqiari  xartiyasi»  v a  boshqa  xalqaro  hujjatlarga 

asoslanadi.

8.  Ijtim oiy  ish  m ijozlarning  daxlsizligini  him oyalash  tam o- 

yiliga asoslanadi,  bunga tanlov erkinligi  va kasbiy sir,  m ijozning o ‘z 

huquqiari  va  «shaxsiy  ishi»  m ohiyatini  tushuntirib  berishga  boMgan 

huquqi ham  kiradi.

9.  Ijtim oiy  xodim lar  kasbiy  sir  saqlaydilar,  hatto  u  am aldagi 

qonunchiligim izga  zid   boMsa  ham .  Ijtim oiy  ish  m ijozning  ishtiroki 

va  u  bilan  ham korlikka  asoslanadi.  Ijtim oiy  xizm atchilar  o ‘zlari 

duch  keladigan  har qanday  m urakkab  vazifani  hal  qilishda  m ijozlar 

bilan ham korlik qilishlari  lozim

Ijtim oiy so h a xodim lari  xizm atlaridan  foydalanayotgan  shaxslar 

o ‘z   m uam m olarini  hal  etish d a  ju d a   faol  ishtirok  etishlari  lozim . 

M ijozlar  h a r  doim   ijtim oiy  soha  xodim i  tom onidan  an a  shu

118

---

birlikdagi 

harakatlarning 

m aqsadi 

va 

oqibatlari 

haqida 

m a’lum otolishlari zarur.

Ijtim oiy  ish  m ijozlarining  ixtiyoriyligi  tam oyiliga  asoslanadi. 

Demak,  u  har  qanday  m ajburiylikni  m inim um   darajaga  tushirish 

uchun  yo'n altirilg an   boMadi.  Ijtim oiy  ish  o ‘z   fuqarolarini  ezadigan, 

terrorizm ,  qiynoqlari  va  shunga  o ‘xshash  shafqatsiz  vositalardan 

foydalanadigan  biror  shaxs,  guruh,  siyosiy  kuchlar  yoki  hokim iyat 

to'zilm alari  qoM lab-quvvatlashga m utlaqo zid.

C hunki,  kasbiy  faoliyat  insonni  sifatlariga  bir  tom ondan  ta ’sir 

o‘tkazsa,  ikkinchi  tom ondan  turli  kasb  egalariga  xos  sifatlar  ham 

m avjudligini  e ’tibordan  chetda  qoldirish  kerak  em as.  Kasbiy 

faoliyatning  shaxsiy  sifatlarga  ta ’siri  xususida  faylasuf olim   Platon 

fikr  yuritib,  « m a’naviy  fazilatlar  tabaqaga  qarab,  y a ’ni  faylasufda 

donishm andlik  fazilati,  hunarm andda  m o‘tadillik,  jan g ch id a  esa 

qahram onlik va botirlik  nam oyon  boMadi»  deb  ta ’kidlab  oMgan edi. 

Shu  sababli  boMsa  kerakki  ijtim oiy  ish  xodim lariga  xos  m a’naviy 

fazilatlam i  o ‘rganish  m uam m osi  hozirgi  davrda  muhim  aham iyat 

kasb  etib,  ijtim oiy  soha  tadqiqotchilari  e ’tiborini  o ‘ziga  ja lb   etib 

kelayotgan boMsada, e ’tiro f etish jo iz k i  m a’naviy fazilat tushunchasi 

ta ’rifi,  ularning  tarkibiga kiruvchi  xislatlar  haqida olim larda yagona 

to ‘xtam  m avjud emas.

M a ’naviy  fazilatlar  m a’naviy  m e’y o r  bilan  bevosita  bogMiq 

boMib,  inson  xulq  -  atvorining  m uayyan  tom onlarini  um um lash- 

tirilgan  shaklda  baholaydi  v a  k o 'rsatib   beradi.  M isol  uchun, 

talabchanlik  va  m as’uliyat  fazilatlari,  insonning  bir  qator  xususiy 

fe’l-atvor  m e’yorlarida  o ‘z   ifodasini  topib.  oqibatda  inson  aniq 

vaziyatda qanday harakatianishi  lozim ligini o 'z i aniqlaydi.

D em ak,  ijtim oiy  ish  x odim ining  m a’naviy  fazilatlari  -   bu 

nafaqat  uning  insoniy  fazilatlari,  balki  uning  kasbiy  faoliyati  bilan 

bogMiq.  M a’naviy  fazilatlar  m a’naviy  om ilning  individual  darajada 

nam oyon  boMishi  hisoblanib,  ijtim oiy  ish  xodim lariga  bilim lar, 

axloq,  ta ’lim -tarbiya,  badiiy-estetik  qadriyatlam i  o ‘zlashtirish  va 

q ay ta qoMlashga im kon yaratadi.

M a ’naviy  fazilatlar  shaxs  m a’naviy  dunyosining  elem enti 

sifatida  ichki  va  tashqi  y o ‘n alishga  ega.  Bunda,  ichki  y o'nalish 

ijtim oiy  ish  xodim iga  o ‘z   -   o 'z in i  takom illashtirishga  im kon  bersa, 

tashqisi  boshqa  ijtim oiy  subyektlar  ham da  tabiiy  m uhit  bilan

119

---

m unosabatlarda  am alga  oshib,  jam iy atn in g   m a’naviy  m adaniyatini 

aks ettirish d a nam oyon b o 'ia d i.

S h u   sababli  axloqiy  fazilatlar  qatlam i  va  xususiyati  m a’na- 

viyatga  bogMiq.  B u  qatlam   m a’naviyatga  aloqador  boMsa,  boshqa 

axloqiy  sifatlarning qanday ekani  bevosita shu qatlam ga bogMiqdir1.

Y uksak  m a’naviy  fazilatlar,  ijtim oiy  ish  xodim larining  kasbiy 

faoliyatida  m uvaffaqiyatga  erishishining  e n g   m uhim   om ilidir.  O 'z  

navbatida, agarda  ijtim oiy ish xodim i o ‘zining m a’naviy  fazilatlarini 

ja m o a d a   nam oyon  qilsa,  o b ro 1  -  e ’tib o r qozonishga  im kon  beruvchi 

nufuzga  eg a  boMadi.  0 ‘z   navbatida  o b ro ‘  -   e’tiborga  eg a  boMgan 

ijtim oiy  ish  xodim lari  butun jam iy atn in g   bir elem enti  sifatida  a tro f 

m uhitga m a ’naviy yetuklik nam unasiga aylanadi.

P rezidentim iz  I.A .K arim ov  o‘zin in g   «Y uksak  m a ’naviyat 

y engilm as  kuch»  asarida  ta ’kidlaganidek,  bugun  m ehr-oqibat, 

bag‘rikenglik,  bechoralarga  him m at  k o ‘rsatish  haqida,  bu  sohadagi 

m illiy-tarixiy urf-odatlarim iz, qadriyatlarim izni q ay ta tiklash  haqida 

so ‘z   y u ritilar  ekan,  eng  avvalo  xalqim izning  sogMom  m a ’naviy 

ruhini  u y g ‘otish,  o ‘zligiga  qaytarish  haqida  q ay g 'u rg an   boMamiz. 

0 ‘rta  O siyo  sharoitida ja m o a   boMib  yashash  tuyg‘usi  g‘oy at  m uhim  

ah am iy at  kasb  etadi  va  odam lam i  bir-biriga  yaqinlashtirishga,  bir- 

birini  qoM lab-quvvatlab  hayot  kechirishga  zam in  tug‘diradi.  Shu 

m a ’noda, 

xalqim izning  turm ush 

va 

tafakkur  tarziga 

nazar 

tashlaydigan  boMsak,  boshqalarga  hech  o ‘xsham aydigan,  m ing- 

y illar  davom ida  shakllangan,  n afaq at  o ‘zaro   m uom ala,  balki 

hayotim izning uzviy b ir qism i  sifatid a nam oyon boMadigan  bir qator 

o ‘zig a x o s xususiyatlarni  k o ‘ram iz.

M isol  uchun,  tilim izdagi  m ehr-oqibat,  m ehr-m uhabbat,  m ehr- 

shafqat, qadr-qim m at degan,  bir-birini  ch u q u r m a’no-m azm un  bilan 

boyitadigan  v a   toM diradigan  iboralarni  olaylik.  Q anchalik  g ‘alati 

tuyulm asin,  bu  iboralarni  boshqa  tillarg a  aynan  tarjim a  qilishning 

o ‘zi m ushkul  bir m uam m o.

Y uksak  insoniy  fazilatlar,  insonparvarlikni  g ‘arbdangina  em as, 

balki 

o ‘zim izning 

o ‘tm ishim izdan, 

boy 

m a’naviy-axloqiy 

xazinam izdan,  ajdodlarim izning savob  ishlar qilish bo‘y ich a bitm as-

1 Bekmurodov  М., Begmatov A. Milliy mcntalitet va rahbar ma’naviyati. - Т . :  2003. - В .   18-21.

120

---

tuganm as  boy  tajribasidan  ham   o ‘rganish  lozim   v a  hatto  shartdir. 

C hunki,  ular o ‘zim izniki boMgani  sababli  bem innatdir.

O 'zb ek   xalqining  m illat  sifatida  shakilanishida  an a  shu 

bag‘rikenglik,  o ‘zaro  sabru-toqatlilik,  ham jihatlik,  bam aslahat  ish 

qilishga  intilish,  beva-bechorglarga  ko‘m ak  berish  xislatlari  asosiy 

omil  boMib  xizm at  qildi.  0 ‘zaro  ijtim oiy  yordam ,  ijtim oiy  him oya 

0 ‘zbekiston  sharoitida  yangilik  boMmasdan,  m ing-yillar  davom ida 

shakllangan 

ham da 

davom  

etib  

kelayotgan 

m illiy-tarixiy 

qadriyatlarim izning ajralm as qism idan  iborat.

Ijtim oiy  him oyaning  tarixiy,  m a’naviy  jih atlari  ibrat,  nam una 

sifatidagi  em as,  balki  yoshlarim izni  vatanparvar  insonlar  qilib 

tarbiyalash,  ular  m a’naviyatiga  insoniylik  xislatlarini  singdirish

Prezidentim iz  I.A.Ka- 

rim ov 

shakllanib 

kela­

yotgan 

ijtim oiy 

him oya 

tizim lari 

haqida 

so ‘z 

yuritib,  ta ’kidlagan  ediki: 

«B iz  ijtim oiy  him oyalash- 

ning  asossiz  tenglashtirish 

tizim idan 

q at’iyan 

voz 

kechib, 

Sharqda  necha  m ing-yillar  davom ida  qaror  topgan 

m a ’naviy-axloqiy  qadriyatlarga,  turm ush  tarzi  va  dunyoqarash 

xususiyatlariga  m uvofiq  keladigan  o ‘z   yoMimizni  tanlab  oldik. 

B unda  b iz  nafaqat o ‘z   tarixiy  tajribalarim izga,  shu  bilan  birgalikda 

ja h o n  tarixiga ham  tayanishga harakat qildik».

M uayyan  darajada  ishchilam i  xatarlardan  him oya  qilish 

tadbirlari  ko‘rilishiga,  ishchilar  va  u lar  o ila  a ’zolari  o g 'ir  m oddiy 

ah volga  tushib qolishlarining  oldini  olish  m aqsadida  chora-tadbirlar 

ishlab  chiqilishiga  yuqoridagi  om illar  turtki  boMdi.  H ukum atning 

qoM lab-quvvatlashi  ostida  ishchilarning  o ‘z  mablagMari,  keyinroq 

esa  ish  beruvchilar  m ajburiy  ravishda  ajratishi  lozim  boMgan 

mablagMarni  bank  m uassasalarida  to'p lash ,  ishsiz  va  darom adsiz, 

tirikchilik 

m anbayisiz  qolgan 

ishchilarga 

ushbu 

mablagMar 

hisobidan  m oddiy  yordam   k o 'rsatish   yoMga  q o ‘y ila  boshlandi. 

U shbu  voqelik  v a   ijtim oiy  m unosabatlar  «ijtim oiy  ta ’m inot»,

uchun ham  ju d a  zarurdir.

M a ’ n a v iy a t  -   in s o n n i  r u h a n   p o k la n is h , 

q a lb a n   u l g 'a y i s h g a   c h o r la y d ig a n ,  o d a m n in g  

ic h k i  d u n y o s i,  iro d a s in i  b a q u w a t ,   iy m o n -  

e 'ti q o d i n i   b u tu n  q ila d ig a n , v ijd o n in i  u y g 'o t a -  

d ig a n   b e q iy o s   k u c h ,  u n in g   b a r c h a   q a ra s h la -  

r in in g  m e z o n id ir .

I. A. Karimov

121

---

« ijtim oiy  su g ‘urta»,  «ijtim oiy  yordam »  kab i  tushunchalar  bilan 

ta ’riflan a boshlandi.

«Ijtim o iy   ta ’m inot»  tushunchasi  turli  m am lakatlarda  turlicha 

keng  yoki  torroq  talqin  qilinishiga  qaram asdan  ham m a  jo y d a   u 

ijtim oiy 

silkinishlar, 

ishning 

to ‘xtab 

qolishi, 

kasalliklar, 

jaro h atlan ish lar,  nogironlik,  hom iladorlik  v a   bola  tu g 'ish ,  qarilik, 

vafot  etish,  ishsiz  qolish  oqibatida  m oddiy  ta ’m inotida  qiyinchilik 

y u z   bergan  sh ax slar (oilalar)  ga ja m iy a t  tom onidan  m oddiy yordam  

k o ‘rsatilishi, tib b iy  xizm at qilish,  im tiyoz va en gilliklar berish orqali 

ijtim oiy him oyalash tadbirlari  sifatida tushuniladi.

« Ijtim oiy  ta ’m inot»  tushunchasi  ilk   bora  A Q SH ning  1935-yilgi 

«Ijtim oiy  ta ’m in o t  to ‘g ‘risda»gi  qonunida  qoMlanilgan.  X alqaro 

M eh n at T ashkiloti  ushbu  atam adan  keng  foydalana  boshladi  va uni 

o ‘z  K onventsiyalari  va T avsiyalarida keng qoMlay boshladi.

Ikkinchi  ja h o n   urushi  tam om  

b o ‘lganidan  keyin  jahon 

m iqyosida  gum an itar  faoliyat  avj  oldi  v a   inson  huquqiari,  ularning 

kafolatlanishi  ham da  ta ’m inlanishi  m asalalariga  global  m iqyosda 

e ’tib o r  kuchaydi.  B unda  B M T,  X alqaro  M ehnat  Tashkiloti,  boshqa 

q a to r insonparvarlik  tashkilotlari  ishning  faollashganligi  m uhim   rol 

o ‘y n ay   boshladi.  Inson  huquqiari  va  erkiniiklarining  ja h o n   stan- 

dartlari  ishlab  chiqilishi  ham da  ularning  B M T   « H uquqlar  haqidagi 

B ill»ida  m ustahkam lanishi  ijtim oiy  ta ’m in o t  sohasidagi  huquqlarni 

ham   rivojlanishiga  olib  keldi.  B ularning  barchasi  ijtim oiy  him oya 

m asalalari  b o ‘y ich a xalqaro ham da  ayrim   d av latlar m illiy  dasturlari 

ishlab ch iq ilish i va ro ‘yobga chiqarilishiga sabab b o ‘ldi.

« Ijtim o iy   t a ’m inot»  tushunchasi  m azm uni  jih atid an   keskin 

boydir v a  en d i u ijtim oiy xatarli vaziyatga tu sh ib  qolgan  fuqaro yoki 

oilaga  pul  shaklida  m oddiy  m adad  k o ‘rsatishnigina  em as,  balki 

boshqa k o ‘plab m asalalam i o ‘z  ichiga qam rab oldi.

0 ‘zb ek isto n   R espublikasi  B M T ,  X alqaro  M ehnat T ashkiloti  va 

boshqa  q a to r  xalqaro  tashkilotlar  a ’zosi  sifatida  inson  huquqlarini 

ta ’m inlash,  m uhtoj  fuqarolarga  m inim al  ijtim oiy  yordam lar  berish 

yuzasidan  xalqaro  standartlar  talablarini  bajarish  yuzasidan  o ‘z 

m ajburiyatlarini  bajarishga intilib kelm oqda.

0 ‘zbekiston  R espublikasi  b o zo r  m unosabatlari  tom on  tobora 

ja d a l  rivojlanib  borar ekan,  o ‘z  old ig a bu y u k  kelajak barpo etishdek 

oliyjanob  ham d a  yuksak  vazifani  q o ‘ygan.  Insonlam ing  to ‘q-

122

---

larovon,  tinch-osoyishta  v a   baxtli  yashashlari  ushbu  buyuk  kelajak 

Jam iyatining asosiy xususiyatlaridandir.

Bugungi  o ‘tish  davrida,  ushbu  buyuk  kelajak  sari  ravon 

rivojlanish  chog‘ida  ijtim oiy  va  siyosiy  barqarorlikni  ta ’m in  etish, 

bozor  m unosabatlari  qiyinchiliklar  yukining  odam lar  zim m asiga 

toMaligicha  tushishiga  y o ‘ l  q o ‘ym asIik  dolzarb  vazifalardan 

sanaladi.  A na  shunday  barqarorlik  shartlaridan  biri  -   aholining 

ijtim oiy ta ’m inoti  am alga  oshirilishi  va  m uhtoj  qatiam lam i  ijtim oiy 

him oyalash jaray o n id a  adolat  tam oyilini  to ‘g ‘ri  belgilash  va  ularga 

toMiq am al  qilinishini ta ’m inlay bilishdan iborat.

T abiatan 

tanti 

va 

m ehr-oqibatli 

o ‘zbek 

xalqi 

bozor 

m unosabatlariga  o ‘tishni  ta ’m inlovchi  o ‘z   m illiy  m odelini  ishlab 

ch iq ar  ekan,  unda  nochor  v a   m uhtojlam i  etarli  m uhofaza  etishga 

qaratilgan  zarur  chora-tadbirlam i  nazarda  tutdi.  Z eroki,  Prezident 

I.A .K arim ov  o ‘zining  O 'zbekiston  R espublikasi  K onstitutsiyasining 

13-yilligiga 

bag‘ishlangan 

tantanali 

m arosim dagi 

nutqida 

ta ’kidlaganidek:  «O ldim izda  turgan  barcha  m uam m o  va  vazifalarni 

yechishda  «Islohot  islohot  uchun  em as,  avvalo  inson  uchun,  inson 

m anfaatini  ta ’m inlash  uchun»  degan  teran  m a’noli  fikm i  aslo 

unutm asligim iz kerak».

Iqtisodiy  islohotlam ing birinchi  bosqichida, dastlabki  davrlarida 

butun aholini  oldindan ijtim oiy him oyalash yoMidan borilgan  boMsa, 

keyinchalik,  fuqarolar  bozor  talablari  va  sharoitlariga  birm uncha 

m oslashib  olganlaridan  so‘ng  barcha  aholini  em as,  balki  obyektiv 

holatiga  k o ‘ra  ijtim oiy  him oyaga  m uhtoj  tabaqalarnigina  ijtim oiy 

him oyalashga  o ‘tildi.  Bu  taraqqiyotim iz  dinam ikasidan  kelib 

chiqadi.  Respublikam iz  Prezidenti  I.A .K arim ov  ta ’kidlaganidek: 

«B iz b o zo r m unosabatlariga yaqinlashgan sayin  ijtim oiy  siyosatning 

u stuvor y o 'n alish lari,  aholini  ijtim oiy qoM lab-quvvatlash  va him oya 

qilish  choralari  ham da  vositalari  o 'zg a rib   borishi  kerak,  degan 

m uhim   saboq  chiqarib  oldik.  IslohotlarboshlangM ch  bosqichining 

h a r  b ir  aniq  davriga  m oslab  ijtim oiy  him oyaga  oid  tadbirlam ing 

tegishli  tizim i  ham   yaratildi.  B oshqacha  aytganda,  ijtim oiy 

ko‘nikish  chora  tadbirlarining  o 'z g a rib   borayotgan  iqtisodiy 

sharoitlarga m oslashtirishning o ‘ziga xos vositasi yaratildi».

0 ‘zbekiston  Respublikasi  bozor  m unosabatlariga  tom on  asta- 

sekin,  tadrijiy  rivojlanish  yo‘li  bilan  borar  ekan  aholini  himoyalash

123

---

obyektiv  zarurat  sifatida  nam oyon  boMadi.  Chunki,  buning  tabiiy 

sabablari m avjud boMib,  bular jum lasiga quyidagilam i kiritish lozim:

a)  0 ‘zb ek isto n d a  tarkib  topgan  o‘zig a  x o s  dem ografik  vaziyat. 

A holi  sonining  nisbatan  tez  su r’a t  bilan  k o ‘payib  borayotganligi  va 

har-yili  m ehnat  bozoriga  8 0 0 -8 5 0   m ing  atrofida  yangi  ishchi 

kuchlari q o 'sh ilay o tg an lig i;

b)  aholi  d em ografik  tarkibining  o ‘z ig a   xosligi  va  bunda  15 

y osh g a  toMmagan  b o lalar  ham da  pensiya  yoshidagi  fuqarolar 

aholining yarm idan  ko‘p qism ini tashkii etishi;

d)  qishloq  va  shahar  o ‘rtasida  aholi  sonining  notekis jo y lash - 

ganligi  va  uning  50  foizidan  ortigM  qishloq  jo y lard a  istiqom at 

qilishi.  Ish  kuchlari  asosan  qishloq  jo y la rid a   boMgani  holda  ish 

jo y larin in g  aso siy  qism i shaharda ekanligi;

e) boshqa obyektiv va subyektiv sabablar.

Y uqorida  keltirilgan  obyektiv  sabablarga  k o ‘ra  ham da  fiiqaro- 

larim izda  b o zo r  k o ‘nikm alari  y o ‘qligi,  o ‘zini  o ‘zi  yetarli  darajada 

him oya  q ila  olm asliklarini  e ’tib o rg a  olib  bozor  m unosabatlariga 

o ‘tishning  dastlabki-yillarida  barcha  ah o li  tabaqalariga  tovon  puli 

toMash,  narxlam i  eng  p a st darajada  saqlab  turish,  natural  yordam lar 

k o ‘rsatish  yoMi  bilan  yalpisiga  ijtim oiy  him oyalash  am alga  oshi- 

rilgan  boMsa,  X X   asrn in g   90-yillari  o ‘rtalaridan  boshlab  yalpisiga 

ijtim oiy  him oyalash  siyosati  o‘m ig a tanlab-tanlab va  haqiqatan  ham  

yordam ga  m uhtoj  boMgan  ijtim oiy  z a if   fuqarolam i  ijtim oiy 

him oyalash tadbirlari  am alg a oshirildi.  B unda qariyalar,  nogironlar, 

k o 'p   bo la I i  va  kam   ta ’m inlangan  fuqarolar  asosiy  diqqat  m arkazda 

boMdi.

0 ‘zbekiston  R espublikasida  ijtim oiy  him oyaning  huquqiy 

bazasi  bugungi  k u n d a  asta-sekin  shakllanib  kelm oqda  va  bunda 

inson  huquqlariga  oid  xalqaro  huquqiy  m e’y o rlar ham da  standartlar 

ijtim oiy  him oya  m illiy  huquq  tizim i  shakllanishida  e ’tiborga 

olinm oqda.

R espublikam iz  Prezidenti  I.A.  K arim ovning  ta ’kidlashicha: 

«Q onunning  ustuvorligi  —  huquqiy  davlatning  asosiy  negizidir.  U 

hayotning  barcha  sohalarida  qonunning  q a t’iyan  hukm ronligini 

nazarda  tutadi.  H ech  bir  d av lat  organi,  hech  bir  x o ‘ja lik  yurituvchi 

va  ijtim oiy  siyosiy  tashkilot,  hech  b ir  m ansabdor  shaxs,  hech  bir 

kishi  b o ‘ysunish  m ajburiyatidan  holos  boMishi  m um kin  em as.

124

---

H n i f l l y  m udaniyatning yuqori darajada b o ‘lishi huquqiy davlatning 

OVIgtt  xos xususiyatidir».

Aholini  ijtim oiy  him oyalash  chog‘ida  belgilangan  tam oyillar 

lii'iiin  huquqlarini  kafolatlash  va  him oya  qilishga  xizm at  qiluvchi 

g'uyalardan  iboratdir.  Ijtim oiy  him oyalash  tam oyiHarm ing  buzilishi 

Ejfryll  turli qonunbuzarliklar sodir e tilish ig a y o ‘l ochiladi.

B ozor  m unosabatlariga  o ‘tish  -   obyektiv  qiyinchiliklar,  aholi 

m uayyan  qatlam lari  ijtim oiy  -  iqtisodiy  ahvolining  o g ‘irlashuvi  bi- 

Inn  bogMiq  boMib,  «...jam iyatni  sifat  jih atid an   yangi  holatga 

o 'lishida  bizga  islohotlar chogMda odam lar m oddiy  ahvolini  keskin 

yom onlashtiradigan,  axloqiy  qadriyatlar,  m a’naviy  tayanchlar 

hurhod  boMadigan,  o‘tish  davrining  barcha  qiyinchiliklari  aholi 

y d k asig a tushadigan andoza m aqbul em as».

Ushbu  qoidalarga  tayanilgani  holda  0 ‘zbekistonning  bozor 

m unosabatlariga  o ‘tish  m illiy  m odeli  ishlab  ch iq ilar ekan  va  uning 

asosiy  tam oyillari  belgilanar ekan,  m uhtoj  aholini  ijtim oiy jihatdan 

kuchli him oya qilish  ustuvor vazifa sifatida nazarda tutildi.

Y urtim izda  ijtim oiy-iqtisodiy  islohotlar  am alga  o shirilar  ekan, 

ushbu  islohot  jarayonlarining  huquqiy  asoslarini  yaratish  va 

m ustahkam lash  davlat  ham da  jam iy at  oidida  eng  m uhim   vazifa 

hisoblanib  keldi  v a   an a  shunday  boMib  qolm oqda.  0 ‘zbekiston 

Respublikasi  Prezidenti  I.A .K arim ov  qayd  etganlaridek:  «...eng 

avvalo 

Q onunchilik 

faoliyatim izdagi 

kam chiliklarni 

tanqidiy 

baholab,  bartaraf  etish,  qonunlarim izning  m ukam m al  va  izchil 

boMishiga  yetishm ogM m iz v a   eng  m uhim i  barcha  huquqiy  davlatlar 

qatorida  qonun  asosida  yashashni  o ‘rganishim iz  lozim .  Shu  bilan 

birga,  qonunchilik  v a   m e ’yoriy  asoslarni  shakllantirish,  jam iyatni 

o ‘zgartirish va  isloh qilish jarayonidan oldinroq yurish kerak».

A holini  ijtim oiy  him oya  qilishning  huquqiy  asoslarini  yanada 

takom illashtirish  va  rivojlantirish, 

bunda  xalqaro  andozalar, 

rivojlangan  m am lakatlam ing  ilg‘o r  tajribasi,  xorijiy  qonunchilik 

am aliyotidagi  ijobiy  jih a tla m i  yanada  toMaroq  e ’tiborga  olish 

dolzarbdir. C hunki  bozor m unosabatlari  shakllanib boMgan  v a  aholi 

turm ush 

darajasini  yuksaltirishda  yutuqlarga  erishgan 

ilg‘or 

m am lakatlar  yutuqlaridan  unum li  foydalanilm asa,  u  holda  sam arali 

ishlaydigan  ijtim oiy  him oyaga  oid  huquqiy  tizim ni  yuzaga  keltirib 

boMinaydi.  Shunga  k o ‘ra  ijtim oiy  him oya  va  uning  tam oyillari,

125

---

ularni  y an ad a  takom illashtirishga  oid  ilm iy  tadqiqotlar  dolzarb 

ah am iyatga eg a ekanligi shubhasizdir.

B ozor  iqtisodiyotiga o ‘tish  sharoitida fuqarolam i  ijtim oiy him oya 

qilishga  qaratilgan  davlat  siyosati  haqida  to 'x talib   o‘tishdan  oldin, 

«ijtim oiy  him oya»  term ini  haqida  fikr  bildirishni  lozim  deb  topdik. 

C hunki,  «ijtim oiy  him oya»  term ini  bozor  iqtisodiyotiga  o ‘tish  bilan 

m uhim  aham iyat kasb etgan yangi tushuncha hisoblanadi.

0 ‘zbekiston  R espublikasi  O liy  M ajlisi,  H ukum ati  va  Prezidenti 

tom onidan  qabul  qilingan  bir q a to r qonunlar,  q arorlar  va  farm onlar 

buning  y o rq in   m isolidir.  Jum ladan,  0 ‘zbekiston  R espublikasi 

Prezidentining  «K am   ta ’m inlangan  oilalam i  ijtim oiy  him oyalashni 

kuchaytirishga  oid  tadbirlar  to ‘g ‘risida»gi  1994-yil  23-avgustdagi 

PF-938  sonli  va  « 0 ‘zbekiston  R espublikasining  aholisiga  kom pen- 

satsiy a  to ‘lovlarini jo riy  etish  to ‘g ‘risida»gi  1994-yil  31-avgustdagi 

farm onlari.  0 ‘zbekiston  R espublikasi  V azirlar  M ahkam asining 

1994-yil  2 4-avgustda  qabul  qilgan  «Kam  ta ’m ilangan  oilalam i 

ijtim oiy  him oya  qilishni  tashkii  etish  m asalalari  to ‘g ‘risida»gi  434- 

sonli  qarori,  shu  qarorga  ilova  tarzda  ishlab  chiqilgan  «Kam 

ta ’m inlangan  o ilala m i  hisobga  olish,  ularga  m oddiy  yordam   tay in - 

lash  va  to*lash  tartibi  to ‘g ‘risida»gi  N izom   v a   0 ‘zbekiston  R es­

publikasi  O liy  M ajlisi  tom onidan  2008-yil  11-iyulda  qabul  qilingan 

« 0 ‘zbekiston  R espublikasida  nogironlam i  ijtim oiy  him oya  qilish 

to ‘g ‘risida»gi qonuni respublikam izda ijtim oiy him oya borasida olib 

borilayotgan  ichki  siyosatning dastlabki  huquqiy asoslaridir.

D avlatim izda d av r talabini  to ‘g ‘ri  tushungan  holda  insonlarning 

ijtim oiy-iqtisodiy  huquqlarini  rivojlantirish  bilangina  cheklanib 

qolm asdan,  balki  bu  huquqlam i  t a ’m inlashning  chora-tadbirlari 

ishlab  chiqilm oqda.  Fikrim izning  dalili  sifatida  bozor  iqtisodiyoti 

sharoitida  fu qarolam ing  asosiy  ijtim oiy-iqtisodiy  huquqlaridagi 

o 'z g a rish la m i  qarab chiqam iz.

B o zo r  m unosabatlari  sharoitida  ijtim oiy  ta ’m inotga  ■ b o ‘lgan 

huquqni  am alg a  oshirish  o 'z ig a   x o s  aham iyat  kasb  etadi. 

N afaq ah o ‘rlar,  nogironlar,  k o ‘p  bolali  o ilalar  aholining  ijtim oiy 

him oyaga  m uhtoj  b o ‘lgan  eng  kam   ta ’m inlangan  tabaqasini  tashkii 

etadi.  U lam i  ijtim oiy him oya qilish  borasida b ir qancha  ijobiy  ishlar 

qilindi.  Jum ladan,  nafaka  ta ’m inotini  oshirishga  qaratilgan  bir 

qancha  hu q u q iy   a k tla r  qabul  qilindi:  yolgMz  on alar  va  bolalidan

126

---

lioitlronlarning  nafaqasini  oshirish,  alohida  shaxslarga  q o 'sh im ch a 

im liyo/lar  berish borasida tadbirlar am alga oshirildi.

Pensiya  ta ’m inotida  o ‘tkazilgan  um um iy  islohot  bu  sohada 

Ijiimoiy adolatni  tiklashga yo'naltirildi.

Bozor  sharoitida  aholini  ijtim oiy  him oya  qilish,  ulam i  turm ush 

dtirajasini  yom onlashuvini  oldini  olish  deb  qaralsa,  aholini  turm ush 

lurovonligi  ulam i  ijtim oiy-iqtisodiy  huquqlarini  nechogMik  am alga 

oshira  olishlariga  bog‘liq  boMadi.  Shunga  ko‘ra  b iz  bozor 

Iqlisodiyoti  sharoitida  ijtim oiy  him oya  qilish  insonlam ing  ijtim oiy- 

iqtisodiy  huquqlariga  q o ‘shim chalar  q o 'sh ish   va  yangi  kafolatlar 

yaratish.  Inson  huquqiari  sistem asi  ikki  funksiyani:  shaxsning 

ijtimoiy  him oyalanganligi  v a   uning  ja m o a t,  davlat  hayotida  taol 

ishtirok  etishini  ta ’m inlaydi.  B ozor  sharotida  ijtim oiy  him oya- 

lashning  asosiy  vositasi  boMib  ijtim oiy-iqtisodiy  huquqlar  katta  rol 

o ‘ynaydi.

D avlatning 

insonparvarligi 

v a  

rivojlanganligiga 

birinchi 

navbatda  u  yuritayotgan  ijtim oiy  siyosatiga  qarab  baho  berish 

m um kin.  LA .K arim ovning  « 0 ‘zbekiston  -   bozor  iqtisodiyotga 

o 'tish n in g   o ‘zig a  x o s  yoMi»  kitobida:  «A holining  m uhtoj  tabaqa- 

larini  ijtim oiy  him oyalash  eng u stuvor vazifa am aliy  harakatlam ing 

eng  asosiy  qoidasi  boMib  keldi  va  shunday  boMib  qoladi»  -   deb 

ta ’kidlanadi.

M ustaqil 0 ‘zbekiston  R espublikasining  1992-yil  8-dekabrda qa­

bul  qilingan  K onstitutsiyasida  birinchi  m arta  fuqarolam ing  ijtim oiy 

ta ’m inot  olish  huquqini  m ustahkam ladi.  Bundan  tashqari,  Konstitut- 

siyada  ilk   bor  pensiyalar,  nafaqalar,  ijtim oiy  yordam ning  boshqa 

turlarining  m iqdori  rasm an  belgilab  q o ‘yilgan  tirikchilik  uchun 

z a m r eng kam  m iqdordan oz boMishi m um kin em asligi belgilangan.

1993-yil  3-sentabrda  qabul  qilingan  0 ‘zbekiston  R espub­

likasining  «F uqarolam ing  davlat  pensiya  ta ’m inoti  to ‘g ‘risida»gi 

qonuni  fbqarolam ing  ijtim oiy  ta ’m inot  olish  bo‘y ich a  konstitutsion 

huquqi kafolatini m ustahkam lab berdi.

H ar  qanday  davlat  va  ja m iy a t  yuritadigan  ijtim oiy  siyosat 

ham da  iqtisodiy  siyosat  o ‘zaro   bogMiq  boMib,  iqtisodiy  siyosatning 

bosh  m aqsadi  —   ushbu  jam iy atd a  yashayotgan  fuqarolar  turm ush 

farovonligini  ta ’m inlash,  y a ’ni  ijtim oiy  siyosatga  xizm at  qilishdan 

iboratdir  v a   shu  nuqtayi  nazardan  qaraganda  ushbu  ikki  siyosat

127

---

o ‘rtasidagi  m uvozanatni,  u larning  o ‘zaro  to ‘g ‘ri  nisbatining  belg i- 

lanishi jam iy atd a  ijtim oiy adolat o ‘rnati!ishining m uhim  shartlaridan 

bo‘lib sanaladi.

D av lat  ijtim oiy siyosati deganda aholi hayot kechirish  darajasini 

shakllantirish,  inson  kapitalini  qayta  yaratish,  ijtim oiy  xizm atlar 

k o ‘rsatish,  ijtim oiy  infratuzilm alam i  barpo  etish,  ularning  bir 

m arom da  fao liy at  yuritishini  ta ’m inlash  sohasida  m uayyan  davlat 

tom onidan  olib  borilayotgan  ichki  siyosat  yo‘nalishi  nazarda 

tutiladi.  F uq aro lam in g   asosiy  insoniy  huquqiari,  K onstitutsiyaviy 

huquqiari d av lat ijtim oiy  siyosati  orqali  ro ‘yobga chiqariladi.  B unda 

d av lat  turli  ijtim oiy  d astu rlar  ishlab  chiqish  va  am alga  oshirish, 

m oliyalashtirish m e’yorlarini  belgilash,  ijtim oiy-iqtisodiy andozalar, 

q onunlar,  boshqa  m e’y o riy   hujjatlar  qabul  qilish  kabi  vositalardan 

k eng foydalanadi.

B unday  rivojlanish  a n ’anasi  tarix  uchun  yangilik  em as, 

industrial  sivilizatsiyaning  s o ‘nggi  200-yil  davom idagi  taraqqiyoti 

davrida 

iqtisodiy 

va 

ijtim oiy 

siyosat 

nisbatlarining  to ‘g ‘ri 

belgilanm aganligi  tufayli  salbiy  o q ib atlar  kelib  chiqqanligi  b izg a 

m a ’lum .  Shu tufayli  X IX   a s r oxiri  va XX  a sr boshlarida rivojlangan 

m am lakatlarda  ijtim oiy  siy o satg a  katta  e ’tibor  berila  boshlandi. 

U larda  iqtisodiy  taraqqiyot  y uksak  ko‘rsatkichlarga  erishgani  holda 

aholi  turm ush  darajasi  ham   yuqori  ekanligi,  kafolatlangan  holda 

ijtim oiy  jih atd an   him oyalanganliklari  sabablaridan  biri  ham   an a 

shunda boMsa kerak.

B ugungi  kunga  kelib  ja m iy a t 

iqtisodiy  va  ijtim oiy  hayoti  o ‘rtasida 

eng  m aqbul  nisbat  belgilanishining 

ikki  asosiy  usuli  q aro r topdi.  U lardan 

birinchisi -  radikal  usul  b o 'lib ,  bunda 

ijtim oiy siyosatning barcha y o 'n a lish - 

lari  davlat  tom onidan  m arkazlash- 

tirilgan  tarzda  am alga oshiriladi.  Ijtim oiy  siyosat  bu  usulda  am alga 

oshirilishining afzal  tom oni  sifatida  odam larning  k o ‘proq,  toMiqroq 

him oyalanganligi,  d av lat  bu  sohadagi  m as’uliyatni  asosan  o ‘z  

zim m asiga  olganligi,  k afolatlar  darajasi  birm uncha  yuqori  ekanligi 

ko‘rsatib 

o ‘tilsa-da, 

am m o  

u 

o ‘zining 

serxarjligi, 

su n ’iy 

tenglashtirishga  qaratilganligi  v a  shu  tufayli  ijtim oiy  ad o lat

« B irin c h id a n ,  h e c h   b ir   ish n i 

s a b a b s iz   v a   m a q s a d s iz   b ajarm a. 

Ik k in c h id a n ,  ja m iy a tg a   fo y d a  

k e ltirm a y d ig a n   b iro r  ish n i  h a m  

q ilm a» .

M a rk  Avreliy

128

---

luinoyillarining buzilishiga olib  kelishi, soliqlar shaklidagi o g 'irlik n i 

li|(isodiy  faol  aholi  qatlam lari  zim m asiga  yuklab  q o 'y ilish i  kabi 

Hiiibiy  jih atlari 

bilan 

ajralib 

turadi 

va  shu  tufayli 

bozor 

m unosabatlari  q aro r  topgan  jam iyatlarda  bu  usuldan  foydalanish 

qiyin  kechadi.

Ikkinchi  usul —  hayotiy  m ushkulotlar uchun davlat  m as’uliyati 

soqit  qilinm agan  holda  aholi  turm ush  darajasi,  ijtim oiy  jihatdan 

him oyalanganligi,  inson  huquqlarning  kafolatlanishida  ijtim oiy 

birdam likka,  adolatga,  ijtim oiy  ta ’m inot  va  qoM iab-quvvatlashning 

m uayyan m uhtoj  tabaqalarga aniq  y o ‘naltirilganligi  ijtim oiy siyosat- 

ning  am afga  oshiriiishida  davlat  m ablag‘iari  bilan  bir  qatorda, 

jam ivat  mablagMariga,  o ‘zaro   yordam ,  hayriya  mablagM ariga  ham 

tayanilishi  kabi xususiyatlari  bilan tavsiflanishi m um kin.

0 ‘zbekiston 

Respublikasi 

davlat 

m ustaqilligini 

qoMga 

kiritganidan  keyingi-yillar  davom ida  yuritib  kelinayotgan  ijtim oiy 

siyosat  rivojiga  e ’tib o r  berilsa,  ana  shu  radikal  usuldan  ijtim oiy 

usulga  asta-sekin  o ‘tib  borilayotganligini,  birinchi  usulga  xos 

boMgan  ijobiy  jih a tla r  im kon  darajasida  saqlab  qolinayotganligini 

kuzatish m um kin bo Mad i.

H ar qanday jam iy atd a 

ijtim oiy  him oya  tizim - 

larining 

barpo 

etilishi 

m a’lum 

ishlar 

am alga 

oshirilishini 

ko‘zda 

tutadi.  B unda  quyidagilar 

am alga  oshirilishi  lozim 

boMadi:

•  O ilaviy  va  shaxsiy  darom adlarni  nazorat  qilish  ham da 

baholash  m exanizm laridan  foydalangan  holda  aholining  ijtim oiy 

him oya va k o 'm ak k a m uhtoj guruhlari ajratib olinadi.

• O ilaning  pul va  m ahsulot holida oladigan  darom adlari  hisobga 

olinib,  oila  byudjetini  aniqlash,  shu  orqali  turm ush  darajasini 

yordam ga m uhtojligini aniqlash  am alga oshiriladi.

Bunda  ijtim oiy  yordam ning  aniq  y o ‘naltirilganligini  ta ’minlash 

m aqsadida  e n g   kam   iste’m ol  darajasi  —   iste'm ol  savatchasi  aniq- 

lanadi.  M inim al  turm ush  kechirish  darajasi  aniqlanishida  eng  kam

« O d a m la rn in g   x a tti-h a ra k a tla rin i  y ax sh ilik  

v a   y o m o n lik k a   b o ‘lisli  u ch u n   b itta   sh u b h a siz  

b e lg i  b o r:  o d a m la rn in g   m e h r-m u h ab b ati  v a 

b ird a m lig in i o sh irsa  — u  y a x sh ilik , d u sh m an lik  

v a   p a ro k a n d a lik n i  v u ju d g a   k e ltirs a   —  u 

y o m o n lik » .

L .N . T o ls to y

129

---

ta ’m inlangan  o ilalarn in g   oziq-ovqat,  ijtim oiy  xizm atlar  v a  boshqa 

buyum larga  boMgan  kundalik eng zaru r talablari asos qilib olinadi.

• 

Ijtim oiy  yordam   va  ta ’m inot  berish  usulining  to ‘g ‘ri  belgi- 

lanishi,  y a ’n i  bunday  yordam lam ing  pul  holida,  m ahsulot  k o ‘ri- 

n ish id a y o k i  ijtim oiy  im tiyozlar v a  afzallik lar  shaklida berilishining 

to 'g 'r i tan lan ish i  m uhim   aham iyatga ega.

X X I  asrdagi  ijtim oiy taraqqiyotning  asosiy  xususiyatlari  m uho- 

kam a qilin g an   1995-yil  K opengagenda boMib oMgan O liy darajadagi 

uchrashuvlar  yuzasidan  qabul  qilingan  U m um jahon  D eklaratsiya- 

sida qayd etib  oM ilganidek,  XXI  a s r iqtisodiyoti  inson  m anfaatlariga 

y o 'n altirilg an lig i  ta ’lim otiga tayanishi bilan ajralib  turadi.

S trateg ik   jih a td a n   olganda,  inson  om iliga  tayanilishi,  unga 

kapital  sarflanishi  —  sarm oya joylash tirish n in g   e n g   serm ahsul,  eng 

ratsional  usuli  sanaladi.  C hunki  insonga,  uning  m oddiy  turm ush 

darajasiga  e ’tib o r  berilayotgan  davlatlargina  iqgisodiy  yuksalishga 

erishm oqda,  ulard a  m ehnat  unum dorligi  yuqori  boMmoqda, ja m iy a t 

farovonlikka  erishm oqda.  A ksincha,  inson  aham iyati  pasaytirila- 

yotgan,  uning  turm ush  kechirish  darajasi  past  boMgan  d avlatlar 

q ash sh o q lar  yashaydigan  davlat  qashshoq  davlatligicha  qolm oqda 

va  bu  h am m a  narsani  odam lar  hal  qiladi  degan  qadim iy  qoidaning 

to ‘g ‘ri  ekanligini,  inson  om ili  hisobga  olinm aydigan  davlatning 

taraq q iy  to p a olm asligini  isbotlam oqda.

0 ‘zb ek isto n   R espublikasi  siyosiy  va  iqtisodiy  m ustaqilligini 

qoMga  kiritganidan  keyin  davlat  va jam iy atn in g   m uhim   funksional 

faoliyat  o lib   borish  sohalaridan  biri  sifatida  ijtim oiy  him oya 

tizim lari asta-sek in lik  bilan  shakllantirila  boshlandi. M ustaqillikning 

d astlabki-yillarida  ijtim oiy  him oya siyosati  huquqiy asoslari  sifatida 

sobiq  ittifoq  davrida  qabul  qilingan  qonunlardan  foydalanilgan 

boMsa-da,  am m o   asta-sekinlik  bilan  bosqichm a-bosqich  tarzd a  bu 

sohadagi  o ‘z   m illiy  qonunchiligim iz  shakllantirila  boshlandi.  D ast- 

labki  d avrlarda  bu  0 ‘zbekiston  R espublikasi  Prezidenti  farm onlari, 

V azirlar  M ahkam asining  qarorlari  sh aklida  am alg a  oshirilgan  boM­

sa,  key in ch alik   ushbu  m asalalarga  oid  m axsus  qonunlar  qabul 

qilindi  v a   ijtim oiy  ta ’m inot  tizim lari  m illiy  q onunchilik  asosida 

rivojlantirila boshlandi.

130

---