Ijtimoiyish

h lihnhi

  fturuhga  k iru v ch i  o d a m la r ja m iy a tg a   n a   fo y d a,  n a   ziy o n

I.rlilniililiii.  y a ’ni  u la r ta b ia tig a   k o ‘ra   na  y a x sh i  v a   n a   y o m o n d irla r. 

I 'liiini  hnm  yuxshi  ish la r q ilish g a , y o m o n lik d a n   q o c h is h g a  c h o rla sh  

Iti/lm   I  i-kin  to ‘rtin ch i  g u ru h g a   k iru v c h ila r,  g a rc h i  u la r  y o m o n lik  

ijllniHiii  (In,  (anbeh  b e ris h g a   lo y iq   o d a m la r  h iso b la n a d i.  U la m i 

ViiMiiiiillkiljiii  (iyilishiga  d a ’v a t  q ilis h   z a ru r.  B e sh in c h i  g u ru h d a g ila r 

и  

i i i h m i

 

vn  a x lo q s iz   o d a m la r  boM ib,  ja m iy a tg a  

fa q a t  z iy o n  

M fliiiililu r.  U larg a  n is b a ta n   j a z o   c h o ra la rin i  qoM lash  v a   u la rn in g  

IihIiIviiiI  bilan   s h u g ‘u lla n ish   lo zim .

/iililrfd d in   M u h a m m a d   B o b u r   o ‘r ta   a s r   sh a rq   m a d a n iy a ti, 

idA hlyoll  v;i  s h e ’riy a tid a   o ‘z ig a   x o s   o ‘rin g a   e g a   a d ib ,  sh o ir,  o lim  

иiMI*ili  hilnn  b irg a ,  y ir ik   d a v la t  a rb o b i  s ifa tid a   h am   o ‘c h m a s   n o m

■Idlrcll.

9 9

---

Serjilo  o ‘zbek  tilida 

yozilgan,  M ovarounnahr, 

X uroson,  Eron  v a   H in- 

d isto n   xalqiarining  tarixi 

yoritilgan  «B oburnom a» 

asari  bilan jah o n n in g   b u ­

yuk  tarixnavis,  axloqshu- 

n o s olim lari qatoridan jo y  

oldi.

B oburning  ijtim oiy- 

axloqiy  qarashlari  uning 

«B obum oina» asarida aks 

ettirilgan.  U  kishilar  xul- 

qini  uning  faoliyati  bilan 

cham barchas bogMiq holda talqin etadi. U har qanday kim sani em as, 

balki  h aqiqiy  insonni  qadrlaydi,  uning  m ehnat  faoliyati  va  xulq- 

atvorini  m adh  etadi.  S hoir  kishilam ing tashqi  k o ‘n n ishlari  ularning 

ichki  dunyosini  ifodalashini  yaxshi  anglaydi  va  bunda  tasvirga 

alohida e ’tib o r beradi. «B oburnom a» asarida 8 0  dan ortiq shaxsning 

nom i  tilga  olinib,  50  dan  ortiq  zam ondoshi  xulq-odobi,  insoniyligi, 

nasabi,  kasbi,  ijo d i  v a   fanga  q o 'sh g a n   hissasi  haq id a  to ‘xtaladi, 

ularga adolatli baho beradi, o ‘z  m unosabatini bildiradj.

Sharq xalqlari tarb iy a nazariyasida kishi xulqini  belgilovchi b ir 

qancha  m ezonlar m avjud. Shulardan biri jam o at o rasid a yoshi  ulug4, 

m ansabdor,  ilm li  v a   hurm atli  sh ax slar  oid id a  о  zin i  qanday  tu ta  

bilishiga qarab baholash alohida o ‘rin tutgan-

B o b u r ijo d id a vatan p arv arlik  tu y g ‘usi yetakchi  o ‘r inni egalaydi. 

U   V atanga  m uhabbat  va  sadoqat  shaxsning  vatanparvarligi, 

yetukligi,  m illiy   iftix o ri  kab i  fazilatlarida  aks  etish in i  ta ’kidlaydi. 

Y uksak  badiiy  did,  ch in   insoniy  axloq  sohibi  bo^lgan  B obur  qaysi 

shaharda,  q ay si  d av latd a  boMmasin,  xalqlar  о  rtasid a  vatanpar- 

varlikni keng targMb etadi.

0 ‘sh a   d a v r  ijtim oiy, 

m a’naviy-axloqiy 

v a 

estetik  

qarashlari 

takom ilida  Z ahiriddin 

M uham m ad 

B o b u r 

(1483  -   1530  y.y.) 

hayoti 

va 

faoliyati 

m uhim   aham iyat  kasb 

etadi.

T em u riy lar sulolasining  vakili  shoh 

va  shoir  B obur  M irzoning  m illatim iz 

oldidagi  xizm atlari beqiyosdir.__________

---

Y oshlarda 

shar- 

qona 

axloq-odob 

m adaniyatini  tarbiya- 

lashda 

islom  

dini 

alohida  o ‘rin  tutadi. 

«Islom   dini,  —  deydi 

m am lakatim iz 

Prezi- 

denti  I.A .K arim ov,  -  

bu 

ota-bobolarim iz 

dini,  u  biz  uchun  ham 

iviiiiiii,  ham  axloq,  ham   diyonat,  ham   m a’rifat  ekanligini 

Ultutmaylik.  U  quruq  aqidalar  yig'indisi  em as.  A na  shu  m a ’rifatni 

kUMInrimiz  jon-jon  deb  qabul  qiladilar.  M ehr-oqibatli,  nom usli, 

ni lyiilli  tushunchalariga rioya etishga harakat qiladilar».

Ulug*  m utafakkir  A lish e r  N avoiy  jam o at  arbobi  sifatida 

inailrasalami  bunyod  etishdagi  xizm atlari  e ’tiro f etilar  ekan,  m azkur 

mmlrasalar  yonida  etim   bolalar  uchun  ham   m aktablar  ochganligini 

ayllb  o 'tish  joiz.  A llom a  bu  toifa  bolalarning  nafaqat  ta ’lim   olishlari 

uchun  sharoitni  yaratitjgina  qolm ay,  shu  bilan  birga  ulam i  o ‘z 

lilnobidan  kiyim -kechak,  oziq-ovqat  va  o ‘quv  manbalari  (kitoblar  va 

yn/.uv qurollari) bilan ham ta ’minlagan.

Islom   dini  m in g -y illar  d av o m id a  b a rq aro r  m avjud  boMib 

kelganligining  o ‘ziyoq,  u  inson  tabiatid a  ch u q u r  ildiz  otganligidan, 

uning o 'z ig a  x o s boMgan b ir qancha vazifalarni  ado etish id an  dalolat 

beradi.  E ng  a w a lo ,  ja m iy a t,  guruh,  alo h id a  sh ax s  m a ’n aviy 

hayotining  m uayyan  sohasi  boMgan  din  um um in so n iy   axloq 

m c ’yorlarini  o ‘zig a  singdirib  olgan,  ulam i  jo n lan tirg an ,  ham m a 

uchun  m ajburiy  xulq-atvor  qoidalariga  aylantirgan.  M adaniyatga 

katta  •  ta ’sir  k o 'rsatg an  

insonning  o d am lar  b ilan   baham jihat 

yusliashiga  k o 'm ak lash g an   v a  k o'm aklashm oqda.  B inobarin,  din 

tulam larda 

ishonch 

hissini 

m ustahkam lagan. 

U lam i 

poklab, 

ytiksaltirgan.  H ayot  sinovlari,  m uam m o  va  qiyinchiliklarini  engib 

D 'tishlarida kuch bagMshlagan.

К 

hi

 nmiv  I  A  «Vatan sajdagoh kabi muqaddasdin>. 3-jild, «O'zbckiston», Toshkent.  1996,40-bet.

A lisher  N avoiy- 

ning 

«M ahbubul- 

qulub»  («K o‘ngillar- 

ning  kaliti»),  «Lison 

ut-tayr» 

(«Q ush 

tili»)  kabi  asarlari 

olam shum ul  m anba 

sifatida  ’ 

xizm at 

qiladi.______________

101

---

Al-Buxoriy to ‘plamida  insonlaming  bir-biriga mehribon,  bir-bir- 

lariga  ko'm akdosh  bo'lishlari,  og‘ir  kunlarda  elkadosh  bo'lishlari,  bir- 

birlariga  nisbatan  fisqu-fasod  qilmaslik,  fitnakor  boMmaslik,  gunoh 

qilmaslik,  munofiq  bo‘Imaslik  haqidagi  hadislar  tarbiya  ishida  alohida 

o ‘rin tutadi. Quyidagi  hadislar bu fikrim izning dalilidir:

-   q o ‘li  bilan  v a  tili 

bilan 

o ‘zgalarga 

ozor 

berm agan  kishi  m usul- 

m ondir;

-  o ‘zi  yaxshi  k o ‘rgan 

narsani  birodariga  ravo 

k o ‘rm oqiik iym ondandir;

— 

fitnadan 

hazar 

qilm oq dindandir;

— hayo  iym ondandir; 

-o m o n a tg a  

xiyonat

qilm oqlik,  y o lg ‘on  so ‘zlash,  so ‘zid a  turm aslik,  kek  saqlashlik, 

nohaqlik qilish  m unofiqlikning alom atlaridir.

O 'z b e k   xalqining  hozirgi  m illiy  m a’naviyati  va  qadriyatlari 

o ‘tm ish  m illiy  m a’na- 

viyatining  davom i  b o ‘- 

lib,  ularga  d o ‘stlik,  o ‘r- 

toqlik,  m ehm ondo‘stlik, 

odam garchilik, 

inson­

parvarlik, 

axloqiy 

te- 

ranlik, 

tadbirkorlik, 

saxiylik, 

xushm uo- 

m alalik,  ja m o a   ichida 

o ‘zini  tu ta  bilishlik,  hayolilik,  sizlab  m uom ala  qilish,  ozodalik. 

xushchaqchaqlik,  xu sh fe’llik,  m ardlik,  sam im iylik,  lutfi  karam lilik, 

oilaparvarlik,  shirinso‘zlik,  tashabbuskoriik,  ota-ona  va  kattalarni 

hurm at  qilish, 

m ehnatsevarlik, 

o ‘tm ishga 

hurm at, 

insoflilik, 

iym onlilik,  m illiy  g ‘urur,  m ustaqillikni  qadrlash,  vatanparvarlik  va 

boshqa m illiy, m a ’naviy-axloqiy fazilatlar kiradi.

M illat,  xalq   b o r ekan,  uning  m a’n aviy  dunyosida m illiy jih a tla r 

doim   saqlanib  qoladi.  0 ‘zbeklarning  m illiy  m a’naviyati,  erkak  va 

ay o llam in g   o ‘z ig a   xos  sharqona  axloqiy  fazilatlari,  ota-ona.

Imom  al-Buxoriy  hazratlari  nafaqat 

o‘zbek 

xalqi, 

balki 

butun  musulmon 

olamining 

faxr-iftixoridir. 

U1 

tabarruk 

zotning  hayoti  tom  ma’nodagi  ilmiy  va 

insoniy  jasorat,  bukilmas  iroda,  so'nmas 

e’tiqod timsolidir.

I . A . K a r i m o v

Im om   al-B uxoriy 

o ‘zin in g  « A l-Jom i’  as- 

sahih»,  «A l-A dab  al- 

m ufrad»,  «K itob  al- 

kuna» kabi yigirm adan 

ortiq 

asarlari 

orqali 

insonning 

yuksak 

fazilatlari  to ‘g ‘risidagi 

eng  ilg ‘o r   qarashlarni 

ilgari surgan._________

102

---

■Ntfiulliir, 

q o ‘ni-qo‘shnilar,  m ahalla-ko‘y  aloqalari, halollik,  iymon,

•  ||(|nii  bilan  bog4liq  m a’naviyati  faqat  o ‘tm ish  sadosi  em as,  balki 

llti#lijjl  kun  uchun ham xosdir.

Kaltalarga,  ota-onalarga  hurm at,  kam tarlik,  halollik,  iym on, 

M|hfMI»cvarlik,  m ehm ondo‘stlik singari  m illiy-m a’naviy  fazilatlari- 

in |/  Immisha  barqaror.  C hunki  bu  m a’naviy  xislatlar  avloddan- 

iivl

lllrt'iiiivlyati  saqlanib qoladi va rivojlanaveradi.

«Turbiya, -  degan edi  A bdulla A vloniy, -  bizlar uchun y o  hayot 

yo  mamot,  yo  najot  -   yo  halokat,  yo  saodat  -   yo  falokat

miMloildlr

».1

Mu  fikrlarning aham iyati  hozirda ham   kam aygani yo‘q.  0 ‘zbek 

lillllnli  laqat  m illiy-m a’naviy  kam olot  orqaligina  yuzaga  kela 

llO»|lliigan  m illiy-m a’naviy buzilishning oldini olishi m um kin.

M illiy  tarbiya  -   u  yoki  bu  m illatni,  elatni  tashkii  qiluvchi 

11'ihllaming  m illiy  m adaniyati,  m erosi,  qadriyatlari,  urf-odatlari, 

nit'iuialarini  o ‘zlashtirishdagi  faoliyatini  rivojlantirish  boMib,  u 

milliy ong va m illiy o ‘zlikni anglashning subyektidir.

Milliy  tarbiyaning  asosiy  y o ‘nalishlarini  m illatparvarlik, 

HRlqparvarlik, 

vatanparvarlik, 

m ehnatsevarlik  va 

insoniylikni 

Vlik'iiillirish.  fan,  texnika,  texnologiyalam i  o ‘zlashtirishga  intilishni 

llvnjlantirish,  m ehr-oqibat,  iym on-e’tiqod,  or-nom us,  insof-diyonat, 

m l  odal,  qadriyatlar,  m illiy  va  um um insoniy  qadriyatlarning  m ohi- 

yillllll  tushunib  etish  va  unga  am al  qilish  ruhiyatini  shakllantirish 

knbllor tashkii etadi.

Milliy  tarbiyaning  yana  bir  y o ‘nalishini  ota-ona,  qarindosh- 

m tlg1 lam ing  hurm atini  jo y ig a  q o ‘yish,  oilaning  m uqaddasligi 

niv }>'ulai ining  barkam ol  boMishiga  erishish,  o ‘zaro  m unosabatlarda 

yonma-yon  yashayotgan  o ‘zg a  m illatlar  va  elatlar  vakillarining 

(lltuilliatlarini hisobga olish kabilar tashkii etadi.

Prczidentim iz 

Islom  

K arim ov 

ta ’kidlaganidek, 

m illiy 

Qblttllinizga xos boMgan m ehr-oqibat, m uruvvat, andisha, or-nom us, 

*lliimiii-hayo,  ibo-iffat kabi  betakror  fazilatlar v a  xalqim izning  ko‘p 

Hlxililun 

ajratib 

turadigan 

b a g ‘rikenglik, 

m ehm ondo‘stlik,

••V

n

I

mh

  vn  m illat  m irqaddasdir»  (M illiy   u y g ‘o n ish   d av ri  ijo d k o rla rin in g   c ’tiro flari).  T oshkent. 

2 0 0 0 ,43-bet.

103

---

oq k o ‘n g illilik  xususiyatlari  haqida  uzoq  gapirish  m um kin.  H ech 

birim izni  xalqim izga  x o s  an a  shunday  fazilatlar  ta rk   etishiga  уоЧ 

q o ‘yib boMmaydi.

U m um insoniy  m a’naviyat  o ‘z   ijobiy  aham iyatini  hech  qachon 

y o ‘qotm aydi.  O ltin  zanglam as,  quyosh  qoraym as  deganlaridek, 

um um insoniy  m a’n av iy at  ham  doim   qadim iy  v a   navqiron  boMib 

turaveradi.  Inson  ozodligi,  salom atligi,  har  bir  shaxsning  yashash, 

bilim   olish,  keksayganda  ijtim oiy  him oyalanish  im koniyatlari  va  u 

haqda  g ‘am xo‘rlik  q ilish  kabi  m a’naviy  m as’uliyat  o ‘z   aham iyatini 

doim o saqlab qolaveradi.

A dolat,  tenglik,  ahil  q o ‘shnichilik  kabi  m a’naviy  qadriyatlar 

asrlar  osha  yashab  kelm oqda.  M ehnatsevarlik,  ezgulik,  yaxshilik 

qilish,  tinchlik,  d o ‘stlik,  halollik,  vatanparvarlik  singari  fazilatlar 

um um insoniy m a’naviyat sanalib,  u  har bir xalq, m illatd a o ‘zig a xos 

ravishda nam oyon  boMadi.

0 ‘zidan  kattalarni,  o ta  va  onani  hurm at  qilish,  farzandlar  ha­

qid a  g ‘am xo‘rlik   qilish  ham   um um insoniy  m a’naviy jih atlari  bilan 

ajralib  turishini  yoddan  chiqarm aslik  kerak.  V ijdon.  burch,  baynal- 

m inalchilik ham   um um insoniy m a’naviyat tizim idan o crin olgan.

0 ‘z  taraqqiyoti  uchun  har  bir  m illatning  um um insoniy 

m a’naviyat  boyliklaridan  foydalanishi,  unga  suyanishi  tarixiy 

zaruriyatdir.  B usiz  zam onaviy  ilg‘o r  m illat  haq id a  orzu  qilish 

m um kin  em as.  U m um insoniy  m a ’naviyat  boyliklaridan  foydalanish 

m illiy  cheklanganlik  q o b ig 4idan  chetga  chiqishga,  olam ni  kengroq 

k o crish va kuzatishga undaydi.

A g ar  m illiy  m a’n av iy at  boMmasa,  um um insoniy  m a’naviyat 

boMmaydi,  um um insoniy.  m a’naviyatsiz  esa  hozirgi  zam on  ilg ‘or 

m illati  boMmaydi.  M illatlar  um um jahon,  um um bashariy  m a’na- 

viyatning yaratuvchilaridir.

X ususan, P rezidentim iz LA .K arim ov o ‘z in in g  <<0‘zbekistonning 

o ‘z  istiqlol  va  taraq q iy o t  y o ‘li» ‘  asarida:  «M illiy  m adaniyatning 

o ‘ziga  xosligini  tiklash g a  alohida  e ’tib o r  berilishi  kerak.  Shu  bilan 

birga  m illiy  o ‘z -o ‘zini  anglashning  tiklanishi  v a  jah o n   inson­

parvarlik  m adaniyati  va  um um bashariy  qadriyatlari,  ideallaridan, 

bizning  ko‘p  m illatli  jam iy atim iz  a n ’analaridan  ajralib  qolish

104

---

m um kin  em as»,1  -   deb  ta ’kidlagan  edi.  M ustaqillikni  m ustah­

kam lash,  sogMom  avlodni  tarbiyalash,  komi!  insonni  voyaga 

ctkazish  borasidagi  tarbiyaviy  ishlarni  m illiy  m a’naviyatim iz 

boyliklari  bilan  birga  um um insoniy  m a’naviyat  boyliklaridan 

foydalanish negizida ko'rm ogM m iz lozim.

A xloqiy  kodekslar,  qoidalar  va  m e’yorlam ing  kelib  chiqish 

tarixiga  nazar  tashlasak,  kasbiy  axloqlar  tizim i  borligining  guvohi 

boMamiz.  Kasbiy  axloqiy  m e’yorlar  zam inida  kasbning  ijtim oiy- 

iqtisodiy  kelib  chiqishiga  qarab,  uning  sharoitlari,  nizom   va 

qoidalari 

ham da  jam iyatning 

m oddiy 

va 

m a’naviy 

hayoti 

m ujassam langan.

Kasbiy  axloq  um um insoniy  m e’y o rlar  bilan  cham barchas 

bogMiqdir.  U nda  um um insoniy  axloq  m e’yorlari  v a   qoidalariga 

tayangan  holda  insonlam ing  turli  ijtim oiy  sohalardagi  faoliyati 

nam oyon  boMadi.