Mavzu-Qo’shiq kuylash jarayonida o’quvchilarda nafosat tarbiyasini shakllantirishning o’ziga xos hususiyatlari

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

II.3  Musiqa  madaniyati  darslarida  o‟quvchilarni  qo‟shiq  kuylash  malakalarini 

shakllantirish. 

       Yosh  avlodni  komolot  sari  yetaklashda  tarbiyaning  ko‟plab  omillari  qatorida 

musiqa  alohida  o‟rin  tutadi.  Boshlang‟ich  sinf  o‟quvchilari  qo‟shiq  kuylashga 

o‟rgatish uchun, ta‟lim maktablarining amalgam oshirishi mumkin bo‟lgan muxim 

masalalardan  biridir.  Ko‟p  ovozda  qo‟shiq  kuylash  usuli,  musiqiy  qobiliyatning 

rivojlanishida  vocal  xor  malakalarining  shakllanishida  katta  axamiyat  kasb  etadi. 

Qo‟shiq kuylash o‟quvchilarga estetik zavq berish bilan birga eshitish qobiliyatini 

rivojlanishiga yordam beradi. Qo‟shiq kuylash xar bir bolani o‟ziga jalb qiluvchi 

ish.  Bolalar  cholg‟u  asboblarida  ritmik  tur  bo‟lish  orqali  o‟quvchilarni  musiqa 

hayotidagi  dunyoqarashlarini  kengaytirish.  Natijada  o‟quvchilarda  kuylash 

malakalari  shakllanib  musiqaxaqida  muloxaza  qilish  asoslari  vujudga  keladi. 

Kuylash  malakalarini  mukammal  o‟zlashtirishi  musiqiy  asarni  tushunib  xis  qilish 

malakasini  shakllantiradi.  Kuylash  malakalarini  boshlang‟ich  sinfda  quyidagi  2 

bosqichda amalga oshirish mumkin.         

1. Oddiy bir ovozli qo‟shiqlarni o‟rgatish. 

2.  Xosil  bo‟lgan  ko‟nikma  va  malakalardan  qo‟shiq  kuylash  jarayonida 

foydalanish. 

I.  Bosqichni  amalgam  oshoroshda  o‟qituvchi  qo‟shiqlar  iloji  boricha  sof 

intanatsiyada  ifodalash  kuylashga  o‟rgatish.  Bunda  og‟iz  va  jag‟larni  to‟g‟ri 

harakatga  keltirishni  nazorat  qiladi.  Unli  tovushlarni  cho‟zib  undan  jarangdor 

ovozlarni ( r,d,m,n ) burro – burro kuylab jarangsiz tovushlarni ( sh – s,z,k ) mayin 

kulashga  o‟rgatadi.  Shunindek,  o‟quvchilar  charchab  qolmasliklari  uchun  kuyash 

faolitini tinglash faoliyati bilab tez tez almashtirib turadi.  

II. bosqichida asosiy kuylash malakalari : nafas, sof intanatsiya, talaffuz, sozlanish 

malakalari  bir  muncha  yaqinlanadi.  Shunindek,  kuylash  va  eshitish  qobiliyati 

rivojlanadi.  Vakal  –  xor  ishlarida  artikullatsiya  organlaridan  (  lab,  til,  jag‟  )  faol 

harakatdagi  hamjiyatligi  muhim  ahamiyatga  ega.  Kuylarni  jornavozlik  va  jorsiz 

kuylash  ham  kuylash  malakalarini  rivojlantirishda  yordam  beradi.  Sof  insonda 

kuylash ko‟p ovozda kuylashning asosidir.          

---

 

 

 

 

      Undan  keyin  mashqlarni  turli  bo‟g‟inlarda  mayin  yengil  tovush  hosil  etib 

kuylanadi. 

 

 

 

 

     Ikki  va  ko‟p  ovozli  qo‟shiqlarni  boshlang‟ich  sinf  o‟quvchilariga  o‟rgatishdan 

maqsad,  sof  ohangdorlikka  erish,  o‟quvchilarni  musiqiy  o;‟quvini  tinglash 

qobiliyatini  o‟stirish,  ikki  va  ko‟p  ovozda  kuylash  orqali  madaniy  saviyasini, 

dunyo  qarashini  rivojlantirish.  Ikki  ovozli  qo‟shiqlarni  o‟rgatishdan  oldin 

tayyorgarlik olib boriladi. Bu davrda ikki ovozli qo‟shiq aytishga zamin yaratiladi. 

Ikki ovozda kuylash malakalari quyidagilardan  

1. Musiqani zexn qo‟yib tinglay bilish va his etish. 

2. Bir ovozda sof unisonda qo‟shiq kuylash. 

3. Bir ovoz bilan ishlaganda ikkinchi ovoz diqqat bilan tinglab o‟z ovoz partiyasini 

hotirasida nazorat qilib takrorlab turish. 

 

            O‟quvchi  yoshlarga  dars  jarayonida  folklor  san‟ati  namunalaridan 

foydalanish orqali o‟qituvchilar quyidagi sifatlarini shakllantira oladilar. 

-

 

Ezgu niyat bo‟lish; 

-

 

Yaxshilik qilish; 

-

 

Kiyinish madaniyati; 

-

 

Muomila madaniyati; 

-

 

Manaviyat dunyo  qarashlari keng bo‟lishiga erishish; 

-

 

Odob – axloq qonun qoidalariga ega bo‟lish ( va xokazo)   

---

          Ko‟plab  o‟quvchi  yoshlar    musiqa  darsiga  qiziqib  ishtirok  etadilar.  Xech 

bo‟lmasa  sozni  chalishni  bilmasada  bir  marta  qo‟lga  ushlab  ko‟radilar.  Ana  shu 

vaqtda o‟qituvchilar xushyor bo‟lishlari kerak, sababi shu davrda o‟qituvchilrning 

iqtidori bor yo‟qligi seziladi. Iqtidorli bola o‟sha sozni avaylab, mexr bilan ushlab 

chalishga intiladi. O‟yno qi  bola  esa  aksi  bo‟ladi.  Aynan  shu  narsani  folklor 

sanatini o‟rgatish jarayonida ham qo‟llash  mumkin. Ma‟lumki folklorda qadimda 

momolarimiz qo‟shiq , tarelka, angishvona, qayroq toshlar orqali kuy  - qo‟shiqqa 

hamohang  bolishgan.  Dars  jarayonida  ham  o‟rganilayotgan  qo‟shiqqa  yuqoridagi 

jixozlar  orqali  foydalanish  o‟quvchilarga  qiziqarli  bo‟ladi.  Bolaning  sozni  to‟liq 

chalishni bilmasligi tabiiy, shunga pedagok oddiy chapaklar orqali surxon vohasiga 

oid  folklor  qo‟shiqlaridan  foydalaish  mumkin.  Shuning  uchun  har  bir  musiqa 

o‟qituvchisi  etibor  va  mexr  bilan  o‟z  darslarini  tashkil  etishlari,  kasbiy 

maxoratlarini  ishga  solishlari  zarur.  Musiqa  fani  va  madaniyatining  nozik 

sirlaridan  yosh  avlodni  voqif    etishda  bizning  azaliy  kuy  –  qo‟shiqlarimizdan 

foydalanib dars tashkil etish yaxshi samara beradi. 

           Manaviyhayotimizda  erishgan  dastlabki,  eng  birinchi  va  asosiy  yutug‟imiz 

shu  bo‟ldiki  ,  vatanimizda  insoniy  qadr-  qimmat  yuksak  maqom  kasb  etdi, 

xalqimiz  sarchashmalariga  ega  bo‟ldik.  Azaldan  ota-bobolarimiz  ma‟rifatni, 

madaniyatni , sanatni insoniyat taraqiyotning muhum omili sifatida ulug‟lanib, bu 

sohalar    bilan  mumtazam  shug‟illanib  kelganligidan  darak  beradi.  Ilmu-fanga 

homiylik    buyuk  sohibqiron  Amir  Temur  va  uning  o‟gitlari  yosh  avlod  uchun 

muqaddas  hisoblanib,  an‟ana  tusini  olgan.  Demak,  musiqa  madaniyati  darslarida  

bolaga  nafaqat  qo‟shiq  o‟rgatish,  balki  uni  tarbiyalab  boorish  ham  zarur.  Bunda 

albatta  buyuk  ajodlarimizning    obob-axloq  qoidalariga  undovchi  pand-

nasihatlaridan  foydalanish  lozim.  Negaki  bola  tarbiyasiga  qa‟tiy  turmaslik  salbiy  

xatolar  keltirib  chiqishi  mumkin.  Shuning  uchun  bolalar  tarbiyasini  eng  avvalo 

oiladan,  maktabgacha  tarbiya  muassasalaridan  boshlash  lozim.  Negaki  bola 

tarbiyasiga qat‟iy turmasak salbiy xatolar  kelib chiqishi mumkin. Shuning uchun 

bolalar  tarbiyasini  eng  avvalo  oiladan  maktabgacha  tarbiya  muassasalridan 

boshlash  lozim.  O‟zbek  xalqi  qadimdan  o‟zining  odobi,  xulqi  ,  madaniyati  bilan  

---

boshqa  xalqlardan  ajralib  turgan.  Shuning  uchun    bizning    xalqimiz    yoshlariga 

odobsizlik,  dangasalik,  xoinlik  hislatlari  yarashmaydi.Butun  jamoatchilikning 

maqsadi  xozirda  o‟sib  kelayotgan  yosh  avlod  tarbiysiga  kuchli  etibor  berishdan 

iborat.  Shunday  ekan,  makablarda,  kollejlarda  musiqa  madaniyati  o‟qituvchilari 

ham  ko‟p  qovushtirib  o‟tirmay,  bor  imkoniyatlarini  ishga  solib,  ushbu  jarayonga 

o‟z hissalarini qo‟shmoqlari zarur. Haftasiga berilgan bir soatli musiqa madaniyati 

dars orqali bolani  tarbiyalash biroz    mushkul kechadi.  Shuning  uchun  biz sinfdan 

tashqari mashg‟ulotlarni, tadbirlarni kuchaytirsak samar 

Li  boladi.  Kelayotgan  sanalarga  bag‟ishlab  yoki  bolalar  bilimini,  tarbiyasini 

kuchaytirish uchun mavzular tanlab, tadbirga tayyorgarlik ko‟rish va uni ko‟ngilli 

o‟tgazish mumkin. Bola oilada, maktabda ota  – onalar bilan munosabatta, jamoat 

joylarida kata yoshdagilar, o‟rtoqlari bilan muloqatta tajriba ortirib boradi. 

            Bolaning  qandayligi  u  tarbiya  olayotgan  oilaning  namunasi,  ularning 

mexnatsevarligi, oilaiy ishlarga javobgarligi, ish yuritishi, o‟g‟il bolalarga nisbatan 

ustozlik,  raxnamolik  ishlari  asosiy  o‟rin  egallaydi.  Bunday  bolalar  bilan  ijodiy 

hamkorlik  qilish,  turli  qo‟shiqlar  o‟rgatish  ,  qo‟shimcha  mashg‟ulotlar  o‟tish, 

tadbirlarda  ishtirok  etishni  taminlash  zarur.  Men  joylarda  o‟tgazayotgan  bazi  bir 

sinfdan 

tashqari 

tarbiyav 

tadbirlarning  musiqaviy  jarayoniga  to‟xtalib 

o‟tmoqchiman.  Bazi  o‟qituvchilar  qo‟shiq,  kuy  o‟rgatib  otirish  o‟rniga  bolaning 

o‟ziga  qo‟yadi,  u  bola  esa  mavzuga  tushsa  tushmasa  o‟z  bilganicha  tayyorgarlik 

ko‟rib  keladi.  Bosh  mavzu  “  Mavsum  –  marosimi  “  qo‟shiqlari  bo‟lsada,  u  bola 

sevgi  haqidagi  bemaza  qo‟shiqni  fanagramma  qiladi  yoki  klip  tayyorlaydi.  Qani, 

bu yerda mavzu bilan mutanosiblik? 

             Shuning  uchun  hafta,  kerak  bolsa  oy  davomida  bola  bilan  shug‟illanish  , 

mavzuga  doir  mos  keladigan  kuy,  qo‟shiq,  harakatlarni  o‟rgatish  kerak.  Eng 

avvaloo o‟zbek xalqining  mavsumiy  marasimlari, ananalari, urf  – odatlari haqida 

to‟liq tushuncha berib songra qo‟shiqni o‟rgatish maqsadga muvofiqdir.  

            Yangi  barkamol  inson  tarbiyasi  huddi  shu  manoda  har  qachongidn  ham 

ahamiyatliroqdir.  Sharq  mutaffakkirlari  xalqimiz  manaviyatini  ,  joylarda  yoshlar 

tarbiyasining  yaratuvchilik  rolini  chuqur  his  qilgn  holda  o‟zlarining  firlarini 

---

asaralari  orqali  qoldirganlar.  Unday  asarlarda  foydalanish  musiqa  madaniyati 

o‟qituvchilarining  zukkoligiga  bog‟liq.  “  Ta‟lim  tog‟risida”  gi  Qonun,  “  Kadrlar 

tayyorlash milliy dasturi” hamda Davlat ta‟lim sanatining talabalaridan ham ta‟lim 

tarbiya, yo‟nalishlari oqilona ko‟rsatib qo‟yilgan. 

            Vokal  –  xor  texnikasiga,  asosan  ,  nafas,  tovush  hosil  qilish,  uni  cho‟zish, 

dinamika,  intonatsiya  va  diktsiya  malakalari  kiradi.  Xor  ijrochilari  yaxshi  vakal 

texnikaga ega bo‟lmasa u xorning irosida na uyg‟unlik( ansanbil ) na tiniq soz , na 

aniq talaffuz va badiiy ifoda bo‟ladi. Shuning uchun xorda har doim vakal  – xor 

texnikasini  rivojlantirish  va  ularni  takommilashtirib  boorish  zaur.  Chunki  xorda 

yaxshi  ansanbilda  ,  sozga,  dinamik  mustaxkamlikka  ,  diktsiyaga  va  tembr 

boyoqlariga erishishi vakal “ Fundament “ mustaxkam bo‟lishi kerak.  

               Xorda  so‟z  vmusiqa  bir  –  biri  bilan    bog‟liq  ekan,  har  ikkalasi  ustida 

jiddiy  ish  olib  boriladi.  So‟zning  aniq  va  to‟liq  talaffuzi  ovozning  intonatsiyaga, 

sifatiga  ijobiy  tasir  ko‟rsatadi.  Mashxur  F.I.  Shayakin  “  Yaxshi  aytilgan  so‟z  – 

uning yaxshi kuylanganidir” , degan edi. 

          Xor  ijrosining  asosiy  badiiy  –  ifoda  vositalariga  –  asarning  g‟oyaviy 

mazmunini  ochib  berish  xisoblanadi.  Agar  xor  ijrochilari  yaxshi  intonatsiga  va 

sozga, ansanbilga va so‟z talaffusiga, vakal – xor texnikasuga ega bo‟lsayu – uning 

ijrosi  badiiy  texnikaga  ega  bo‟lmasa  unda  ijro  qilinadigan  asarning  g‟oyaviy  – 

badiiy mazmuno tnglovchilarga yetib boradi. Ijro badiiy ifoda tinglovchilar qalbini 

hayajonga solidi, ma‟naviy oziq beradi hamda asar muommolarini tasavvur etishga 

ko‟maklashadi. 

           Xorda  yaxshi  sozga,  yaxshi  intonatsiyaga  va  ansanbilga  erishishdan  qatiy 

nazar, unda insonlar, dinamika va jumlashash kabi ijro vositalari yetishmasa uning 

ijrosi  jonli  ,  imotsional,qiziqarli  bolmaydi.  Xorda  olib  boriladigan  barcha  ishlar 

badiiy – ifodaliy ijro bilan chambarchas bo‟lishi zarur.  

 

 

 

   

---

III – bob. 

 Qo‟shiq  kuylash  jarayonida  o‟quvchilarda  nafosat  tarbiyasini  shakllantirishning 

o‟ziga hos hususiyatlari mavzusida tajriba – sinov ishlarini o‟tkazish.

 

      III.1. 

Ozbekiston 

kompozitorlarini 

bolalar 

qo‟shiqchilik 

san‟atini 

rivojlantirishga qo‟shgan hissasi. 

        Hozirgi  kunda  jamiyatimizni  eng  muhim  vazifalaridan  barkamol  shaxsni 

tarbiyalshdan  iboratdir.  Prizentimiz  takidlaganidek  “  biz  halqimizning  dunyoda 

hech kimdan kam bo‟lmasligi, farzandlarimizni bizdan ko‟ra kuchli, bilimli , don 

ova  albatta baxtli  bo‟lib  yashashi  uchun bor  kuch va imkoniyatlarimizni safarbar 

etayotgan ekanmiz, bu borada ma‟naviy tarbiya masalasi, hech shubxasiz beqiyos 

ahamiyat  kasb  etadi”.  (  I.  A.  Karimov  “  Yuksak  ma‟naviyat  yengilmas  kuch”  T. 

Ma‟naviyat  2008  yil  4  bob  )  O‟sib  kelayotgan  yosh  avlodni  ma‟naviy  ongini 

yuksaltirishda  istedodni  har  tomonlama  komol  toptirishda  kompozitorlar  yaratgan 

bolalar  uchun  musiqalarini  axamiyati  katta.  Musiqa  yosh  avlod  tarbiyasida 

salmoqli  ahamiyatga  ega  bo‟lib,  u  sexrli  kuy  va  ohanglar  ajib  tuyg‟ular  hissiy 

kechilmalar  olamini  yaratadi.  Prizidentimiz  2008-yil  7-yanvardagi  “  Bolalar 

musiqa  va  san‟at  maktablarini  moddiy  texnika  bazasini  mustaxkamlash  va  ular 

faoliyatini yanada yaxshilash bo‟yicha 2009- 2014 yillarga moljallangan”. Davlat 

dasturlarini  tayyorlash  chora  tadbirlarito‟g‟risidagi  2908  sonli  farmoishi  “ 

Barkamol  avlod  yili  Davlat  dasturi  ham  O‟zbekiston  Respublikasi  Davlat 

maslahatchisi  hizmati  va  vazirlar  maxkamasi  ta‟limidir.  Sog‟liqni  sqlash  ijtimoiy 

muhovaza axborot tizimlari va telekamunikatsiyalar kampleksining 2010 – yil 17 – 

martida  qo‟shma  yeg‟ilish  bayonida  (  I.  A.  Karimov  “  Yuksak  ma‟naviyat 

yengilmas kuch “ T. Ma‟naviyat 2008 – yil 4 – bob ).  

       Belgilangan  vazifalar  asosida  fan  yo‟nalishlari  qatorida  musiqa  madaniyati 

fanidan  uzviylashtirilgan  o‟quv  dasturlarini  amalda  joriy  etilishi  o‟quvci 

yoshlarimizni  musiqiy  istedodi  va  salohiyatini  yanada  o‟stirishga  keng 

imkoniyatlar  ochib  berdi.  Ushbu  oily  maqsadlarni  hayotga  joriy  etish  uchun 

Respublikamizda turli tuman tadbirlar, tanlovlar o‟tkazildi. “O‟zbekiston Vatanim 

manim” qo‟shiqlar bayrami to‟g‟risida 1996 – yil. “ Yagonasan muqaddas Vatan “ 

---

2009 –yil ko‟rik tanlovi SamarqandSharq taronalari halqaro musiqiy festivali 1997 

– yildan boshlab “ Alpomish “ dostoning 1000 yilligi ( Navroz ) qo‟shiq tanlovi, 

Amir  Temur,  Mirzo  Ulug‟bek  ,  Imom  Al  Buxoriy,  Al  Farg‟oniy  kabi  buyuk 

ajdodlarimizni  tavalludlariga  bag‟ishlangan  shonli  sanalar  keng  nishonlanadi.  “ 

Ofaring “ ,“ Ona zamin yulduzlari “ , “ Nixol “ kabi o‟zbek milliy Estrada san‟ati 

tanlovlari  o‟quvchilar  uchun,  “  Yangi  avlod”,  “  Kelajak  ovozi”  kabi  tadbirlar 

fikrimiz dalilidir. Musiqa madaniyati darslari uchun katta axamiyatga ega . Musiqa 

ma‟daniyati  darslari  ixtidorli  o‟quvchilarni  tanglashning  asosi  hisoblanadi.  Dars 

jarayonida  o‟qituvchilar  ovozini  kuzatib,  iqtidorli,  ovozi  jarandor  bolalarni 

to‟garaklarga  jalb  etadi.  Darsdan  keyin  ular  bilan  ishlab  ovoz  apparatini 

shakllantiradi. D.T.S dasturi asosida berilgan qo‟shiqlar ularni ma‟naviy va xloqiy 

tarbiyasini  har  tomolama  komol  toptirib  musiqaga  bo‟lgan  qiziqishini  yanada 

oshiradi.  Kompozitorlarimiz  tomonidan  yaratilgan  mustaqillik  davridagi  kuy  va 

qo‟shiqlar,  dastur,  darslik,  oo‟quv  qollanmalar,  qo‟shiqlar  toplamidagi  asarlar, 

bollar ovoz diapozoni, yoshi, bayramlar, tabiyat, ona vatan haqidagi qo‟shiqlar va 

tinglash  uchun  asarlar,  o‟quvchilarni  dunyo  qarashini  boyitib,  “  Musiqa  “faniga 

qiziqishini  yanada  oshiradi.  Musiqa  ta‟limining  dastlab  shakllanishiga  hissa 

qo‟shgan kompozitorlarimiz : Fattax Nazarov, Mutal Burxonov, Komil Kenjayev, 

Karim  Abdullaev,  Muxtor  Ashrafiy,  Sobir  Boboev,  To‟lqin  Toshmatov,  Ikrom 

Akbarov,  Ilyos  Akbarov,  Doni  Zokirov,  Shermat  Yormatov,  Salamon  Yudakov, 

To‟xtasin  Jalilovlar,  Soniya  Abramova  bolalar  musiqasini  shakkillantrishga  asos 

solganlar.  Mustaqillik  yillarida  esa  bollar  uchun  qo‟shiqchilik  san‟atini 

rivojlantirgan  kompozitorlardan  quyidagilarni  aytish  mumkin:  Nozim  Norxojaev, 

Rusatm  Abdullaev,  X.  Xakimov,  Dilorom  Omonullaeva,  Farxod  alimov,  Avaz 

Mansurov,  Muhammad  Otajonov,  Raxmatjon  Tursunovlardir.  Bunday  musiqa 

yaratuvchi  ijodkorlar  odatta  kanservatoriyada  maxsus  ta‟lim  olgan  bo‟lib 

“Kompozitor” nomini olishadi.