Mavzu-Qo’shiq kuylash jarayonida o’quvchilarda nafosat tarbiyasini shakllantirishning o’ziga xos hususiyatlari

                                              

 

---

Kirish 

 

    Mavzuni dolzarbligi:

     Mustaqil O‟zbekistonda ta‟lim tarbiya ishlarini to‟g‟ri 

yo‟lga qo‟yishi milliy va nafosat tarbiyasining barcha imkoniyatlaridan to‟la va 

samarali foydalanishni taqozo etadi. 

       Jamiyat taraqqiyotining barcha davrlarida tarbiyaning mazmuni va yo‟nalisi  

milliy va nafosat tarbiyalarining uyg‟unligi asosida belgilangan. Shunday ekan,  

yosh avlodni aqlan etuk, axloqan pok, sog‟lom jismonan baquvvat, go‟zallikni  

idrok eta oladigan qilib tarbiyalash xalq ta‟limining asosiy maqsadi. 

   

      Nafosat  (  estetik  )  lotinchadan  “  gozallikni  xis  etaman  “  degan  ma‟noni 

anglatadi.  Aqliy,  axloqiy,  jismonan  va  mehnat  tarbiyasini  nafosat(  estetika  ) 

tarbiyasiz  tasavvur  qilib  bo‟lmaydi.  Nafosat  tarbiyasini  maqsadi  o‟quvchilarni 

tabiyat  va  jamiyatdan  go‟zalikni  idrok  qilish  uni  to‟g‟ri  tushunish  va  faxmlash, 

qadriga  etish,  shu  asosida  o‟z  shahsiy  hayotining  go‟zal  tamonini  ko‟ra  bilish, 

go‟zal  bo‟lish  uchun  kurashishga  o‟rgatishdan  iborat    nafosat  tarbiyasi  axloqiy 

qiyofasi  ijobiy  xulq  –  atvor,  muomila  madaniyati  tarkib  topishida,  ijodiy 

qobiliyatlarini  taqqiy  etishida  katta  ta‟sir  ko‟rsatadi.  Maktablarimizda  musiqa, 

rasm,  adabiyot,  mehnat  darslari  va  boshqa  fanlar,  nafosat  tarbiyasining  vositasi 

hisoblanadi.  Nafosat  tarbiyasi,  avvalo  oila  go‟zalligining  birinchi  manbai 

hisoblanadi.  Nafosat  tarbiyasi,  bola  tug‟ilganidan  boshlab,  umrning  ohirigacha 

unga  yo‟ldoshdir.  Shu  sababli  bola  nafaqat  oilada,  balki  bog‟cha,  maktab, 

mahallada, sinfdan va maktabdan tashqari, tadbirlarda, turli hil anjumanlarda, yosh 

avlodga  go‟zallikni,  nafosatni  anglatuvchi,  tarbiyalovchi  vositadir  .  Nafosat 

tarbiyasi,  faqat  san‟at  vositasigina  emas,  balki  hayot,  mehnat  kishilarning  o‟zaro 

munosabatlari,muomilalari,  kiyinish  madaniyatlari  vositasida  go‟zallikni  his 

qilishni  tarbiyalaydi.  Komil  insonni  tarbiyalashda,  nafosat  tarbiyasini  ahamiyati 

xaqida,  buyuk  olim  V.G.Belinskiy  shunday  deydi:  Butun  go‟zallik,  ulug‟vorlik 

manbai  bo‟lgan,  nafosat  tarbiyasini  his  tuyg‟ularini,  bolalarda  o‟stirish,  chunki 

nafosat  his  –  tuyg‟ularidan  mahrum  bo‟lgan  odam  hayvon  qatorida  bo‟ladi. 

---

Insonlarda  nafosat  his  –  tuyg‟ularini  tarbiyalash  avvalo,  insonning  nafosat 

ta‟surotlari ( quvonish, zavqlanish, ma‟naviy ozuqa olish, go‟zallikni ko‟ra bilish, 

qadrlash, hayratlanish ) kabi his  – tuyg‟ular ko‟rinishda va turli darajada boshdan 

kechiradilar. Shundagina qiziqarli san‟at olamiga kirib boradilar.  

         Bu yilni Prezidentimiz I.A.Karimov “ Sog‟lom bola “ yili deb e‟lon qildilar. 

Sog‟lom  bola,  deganda,  aqlan  etuk,  bilimli,  jismonan  sog‟lom,  kuchli,  don  ova 

albatta go‟zallikni go‟zallikni nafosat tarbiyasi o‟zida mujassam etgan insonni tan 

olamiz.  Insonda  kelajakda  bu  his  –  tuyg‟ular  mujassamlanib  go‟zal  xulq,  latofat, 

intizom,  kiyinish  madaniyati,  muomila  madaniyati  asta  –  sekin  shakllanib, 

barkamol  etuk  inson  bo‟lib  voyaga  etadi  va  o‟z  mehnati,  go‟zal  hxulqi  va  dono, 

bilimdonligi bilan jamiyatni rivojlanishi uchun o‟z hissasini qo‟shadi. Mir Alisher 

Navoiy  o‟zini  “Farxod  va  Shirin”  dostonida  Shirinni  zoxiriy  va  botiniy  go‟zallik 

sohibasi sifatida tasvirlaydi. Shirinni go‟zalligi, latofatliligi shunday ediki, u molu 

davlatga  uchmagan,  aksincha  inson  bo‟lish,  pok  vijdonli  bo‟lib  va  chin  insonni 

sevishni  baxt  deb  bilgan.  Shirin  eng  og‟ir  kunlarda  xam  yor  bolish  bilan  birga 

donishmand  davlat  arbobi,  aqilli,  hayoli,  pokiza,  sadoqatli  qiz  bo‟lib,  barcha 

qizlarga  o‟rnak  bo‟lgan.  O‟zbek  xalq  qo‟shiqchilik  san‟ati,  o‟zini  qator  jixatlari 

bilan  o‟quvchi  yoshlarda  go‟zallikni  idrok  etish,  zavqlanish,  estetik  his  xayajon, 

estetik did, estetik ( nafosat ) muloxaza, ashulachilik san‟ati, jamoa bo‟lib qo‟shiq 

kuylash san‟ati, musiqaga nisbatan juda katta ma‟sir doirasiga ega. Qo‟shiqchilik 

san‟ati  kuy,  usul,  zarb  kabi,  qator  musiqiy  vositalar  orqali,  mazmuni  ifodalanib 

millatidan  qattiy  nazar  barcha  xalqlar  uchun  tarjimasiz  xizmat  qiladi.  Tarixda 

barcha  xalqlarning  aql  farosati,  estetik  xissi,  qayg‟u  shodligi,  pok  muxabbati  va 

orzu  armonlari  ifodalanib,  barchaga  tushunarli  bo‟lib,  ma‟naviy  ozuqa  beradi. 

Ularning  ma‟naviy  –  estetik  baxolash  va  estetik  ongini  rivojlantirishda  muxim 

axamiyat kasb etadi. Qo‟shiqchilik san‟atining ( estetik ) nafosat tarbiyasi vazifasi 

o‟quvchi  yoshlarni  dunyo  qarashini  rivojlantirgan,  ruxiy  xolati,  axloqiy  qiyofasi, 

nafosat va qiziqishi va tafakkurini kengaytirishga chuqur ta‟sir etadi. Musiqa inson 

tarbiyasida salmoqli axamiyatga ega bo‟lib, u sexrli kuy va oxanglar, ajib tuyg‟ular 

va xissiy kechinmalarolamini yaratadi.  

---

       Nafosatli  insonni  barcha  xatti  xarakatida,  nutq  madaniyati,  o‟zini  tuta  bilish, 

kuylash  madaniyati,  kiyinish  madaniyatida  go‟zallik,  samimiyat  aks  ettiriladi.  U 

go‟zallikni yaratishni va qadrlashni biladi.  

         Musiqa yosh avlodni har tomonlama etuk qilib tarbiyalashda muhim omil deb 

xisoblanadi. Yosh avlodni sog‟lom muxitda, ma‟naviy va axloqiy tomondan komil 

topishida, musiqiy ta‟limning asosiy vazifalaridan biridir. Musiqa, jonli san‟at turi 

sifatida, davr, xayot, tabiyat va inson his-tuyg‟ularini, orzu istaklarini aks ettiradi. 

O‟quvchilarni  doimo  go‟zallikka  intilishi  va  kundalik  xayotida  ana  shu  go‟zallik 

qoidalariga  amal  qilishi  nafosat  tarbiyasini  amaliy  belgilaridan  biri  bo‟lib 

hisoblanadi.  Musiqa  tarbiyasi,  nafosat  tarbiyasining  asosiy  va  murakkab 

qirralaridan biri bo‟lib, u o‟quvchilarni musiqa san‟atini, asarlarni tushunishga va 

ijro etishga o‟rgatadi. Musiqa madaniyati darslarini o‟quvchilarni atrofdagi go‟zal 

narsalarni to‟g‟ri idrok eta olishga va ma‟naviy ozuqa olishga yordam beradi. Shu 

bois,  musiqa  o‟quvchilarni  ma‟naviy  dunyosini,  xar  tomonlama  takomillashtirib, 

ularda  oliyjanob  fazilatlarini,  kamol  topishda  ta‟sirchang  vazifa  bo‟libxizmat 

qiladi.  

        Bitiruv  malakaviy  ishini  dolzarbligi  shundaki,  O‟zbekiston  bolalari 

kompozitorlarini asarlari vositasida o‟quvchilarni barkamol inson qilib tarbiyalash.                       

Bitiruv  malakaviy  ishini  maqsadi:  Qo‟shiq  kuylash  jarayonida  o‟quvchilarda 

nafosat tarbiyasini shakllantirish. 

        Bitiruv malakaviy ishini vazifalari: 

1.  Mavzuga  oid  ilmiy  adabiyotlardan,  ilmiy  tadqiqot  ishlardan,  dastur,  darslik 

o‟quv qo‟llanmalardan foydalanish. 

2. Tajribali o‟quvchilar, olimlar, metodistlar ish tajribalaridan foydalanish. 

3. O‟zbekiston kompozitorlarini bolalar uchun yozishgan qo‟shiqlari bilan tanishib 

chiqish. 

4. Buyuk mutafakkirlarni risolalalari, fikrlaridan, ilmiy ishlaridan foydalanish. 

5. Bolalar ovoz opparati tuzilishi. 

6. Tajriba sinov ishlarini o‟tqazish. 

Bitiruv malakaviy ishlarini predmeti:  

---

Musiqa  madaniyati  darslarida  qo‟shiq  kuylash  vositasida  nafosat  tarbiyasini 

shakillantirish jarayoni. 

To‟rtinchi  sinf  o‟quvchilari,  psixologik,  fiziologik  xarakterga  ko‟ra,  diqqat 

e‟tiborlari,turg‟un dunyo qarashi rivojlangan bo‟ladi. Mustaqil fikr yuritish, xikoya 

tuzish,  ko‟rgazmali  ko‟p  o‟yinlar  tayyorlash  qobiliyatiga  ega  bo‟ladilar.  Vakal  – 

xor ko‟nikma va malakalariga ega bo‟ladilar. Sof unisenda kuylashga, ikki ovozli 

mashqlarga  kuylashga  ega  bo‟ladilar.  4  -  sinf  ovoz  diopozoni  DO  –  ma‟lum 

miqtorda  rivojlangan  bo‟ladi.  Bolalarda  diqqat  e‟tibor  ancha  turg‟unlashgan 

bo‟ladi.  

       Beshinchi  sinf    o‟quvchilarini  qiziqish  qobiliyatiga  qarab,  to‟garaklarga  jalb 

etish  lozim.  Musiqa  darslarining  asosiy  maqsadi,  o‟quvchilarning  boshlang‟ich 

sinflarda  olgan  bilimlarini  va  tayyorgarlik  darajasini  aniqlab,  darsni  professional 

darajada talqin etish. 

        Yil mavzusi:  “ Xalq musiqa ijodi “. 

 I – chorak: O‟zbek xalq musiqasini ommaviy janri. 

II – chorak: Mavsum marosim qo‟shiqlari. 

III – chorak: Mehnat qo‟shiqlari  

IV – chorak: Bahor fasli qo‟shiqlari. 

       Tadqiqotning nazariy – metodologik asoslarini Prizident I.A.Karimov asarlari, 

“ Ta‟lim to‟g‟risidagi qonun”, “ Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, Davlat, Ta‟lim 

standartlari,  Davlat  farmonlari,  omillar  yaratgan  maqomlar,  dastur,  darslik  va 

qo‟llanishlar, buyuk allomalarning musiqa san‟ati xaqidagi fikrlari tashkil etadi. 

        Prezidentimiz  I.A.Karimov  o‟z  nutqlarida:  “Jamiyatimizning  eng  muhim 

vazifalaridan  biri  ma‟naviy  boy,  axloqiy  pok,  jismonan  barkamol  insonni 

tarbiyalab voyaga yetkazish bizning asosiy maqsadimizdir” deb takitlaganlar. 

        Sharq mutaffakkirlari barkamol insonni shakllantirishda musiqa tarbiyasining 

tutgan o‟rni, moxiyati va mazmunini yoritgan. Musiqani inson tarbiyasidagi o‟rnini 

chuqur  ifodalab  berishgan.  Sharq  mutaffakiri  barkamol  insonni  shakillantirishda, 

musiqa tarbiyasini o‟rni va mazmunini, o‟z asarlaridayoritib bergalar: 

---

“Faqat musiqagina odamning qalbiga mutanosiblik va o‟ziga qanoat tuyg‟usini olib  

kiradi,  uni  baxtiyor  qiladi”  degan  edilar.  Musiqa  ta‟limining  rivojlanishiga  xissa 

qo‟shgan  o‟rta  osiyolik  mashxur  musiqachilar  orasidan  olish,  mutaffakir  Abu  – 

Nasr Al Farobiy : “ Bu fan tana sog‟lig‟i uchun foydalidir “ degan edilar. “Inson 

uning shakillanishi tafakkur dunyosini kengligiga qarab belgilanad. Musiqa san‟ati 

insonni  ezgulikka,  poklikka  yaxshilikka  yetaklaydi”  deydi  buyuk  olimlardan  biri. 

Bu  borada  buyuk  olim  Abu  Ali  Ibn  Sino:  “  Daraxtning  yetukligi  Mevasi  bilan 

bo‟lganidek,  insonning  barcha  xislatlari  xam>  axloq  bilan  yakunlanadi”  deydi. 

Axmad  Donish  o‟z  asarlarida  shunday  yozadi:  “  Shunday  kuy  va  qo‟shiq 

mavjudki, 

ular 

insoniyatni 

barkamol 

avlodlarni, 

hayotlarini 

yanada 

go‟zallashtirishga, boyitishga va yaxshilashga xizmat qiladi”. Abu Rayxon Beruniy 

fikricha:  “  San‟at  olami,  musiqa  va  qo‟shiqlar  vositasida  inson  hayotini  nafaqat 

bezaydi,  ayni  paytda  ular  tantanavor,  sho‟xchan  bayramona  kayfiyat  baxsh  etadi, 

hayotni  go‟zallashtirishga  yordam  beradi”  deydi.  Shunday  ekan,  musiqa 

madaniyati  darslarini,  shunday  yuksak  darajada  tashkil  etish  kerakki,  o‟quvchilar 

musiqa  haqida  bilim  olish  bilan  birga,  musiqa  madaniyati  tarixidan  buyuk 

mutaffakkirlarimiz ijodlaridan baxramand bo‟lsinlar.  

      Bitiruv  Malakaviy  Ishim:  Kirish.  Asosiy  qism  III  –  bobdan  ,  xulosa, 

foydalangan adabiyotlar ro‟yxati va ilovadan iborat.