1- mavzu: Iqtisodiy geografiya fanining

3.  Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  ishlab  chiqarish  kuchlarini 
joylashtirish  omillari.
  Ishlab  chiqarish  tarmoqlari  o„z-o„zidan, 
tasodifan  hududiy  tarqalmaydi,  balki  ma‟lum  shart-sharoitlar  va 
omillarni  hisobga  olgan  holda  joylashtiriladi  yoki  hududiy  tashkil 
etiladi.  Bu  omillarni  yaxshi  bilish  ishlab  chiqarishning  hududiy  tarkibi 
va tizimining rivojlanish qonuniyatlarini o„rganishga asos bo„ladi. 
Ishlab  chiqarishni  joylashtirish  ma‟lum  qonuniyat,  prinsip  va 
omillar asosida amalga oshiriladi. Qonuniyatlar, eng avvalo, omillarning 
o„zaro aloqadorligi, ishlab chiqarish korxona va tarmoqlarining ma‟lum 
hududiy  va  texnologik  majmua  shaklida  tashkil  etilishi,  bu  tarmoqlar 
rivojlanishidagi  mutanosibliklardan  kelib  chiqadi.  Masalan,  hozirgi 
bozor iqtisodiyotiga o„tish davrini o„zining qonuniyatlari mavjud. Ishlab 
chiqarishga  nisbatan  iste‟mol,  taklifga  ko„ra  talabning  ustunligi,  erkin 
raqobat,  ochiq  iqtisodiyot  yurgizish,  uni  liberallashtirish  shular 
jumlasidandir. Bular, albatta, ishlab chiqarishni joylashtirishga, iqtisodiy 
makonning shakllanishiga katta ta‟sir ko„rsatadi. 
Tabiiyki, iqtisodiyot tarmoqlari hamda mintaqalarning rivojlanishi 
turli xil omil va sharoitlarga ham bog„liq bo„ladi. 

---

 
19 
Ishlab  chiqarish  tarmoqlarini  joylashtirishda  xom  ashyo,  yoqilg„i, 
elektr  quvvati,  suv  va  iqlim  sharoitlari,  mehnat  resurslari,  iste‟mol  va 
transport, iqtisodiy geografik o„rin kabi omillar muhim ahamiyatga ega. 
Shuningdek,  ekologiya,  ilmiy-texnika  taraqqiyoti  va  bozor  iqtisodiyoti 
omillarining bu boradagi roli ham oshib bormoqda. 
Ishlab  chiqarish  tarmoqlarini  joylashtirishda  barcha  shart-
sharoitlar,  omillardan  kelib  chiqiladi.  Lekin  ma‟lum  tarmoqni  hududiy 
tashkil  etishda  hamma  omil  emas,  ulardan  faqat  ayrimlari  yetakchi,  hal 
etuvchi  rol  o„ynaydi.  Buning  uchun  yaratiladigan  mahsulot  birligiga, 
masalan,  suv  yoki  elektr  quvvati,  ishchi  kuchining  qay  darajada 
sarflanishini  aniqlash  talab  etiladi.  Boshqacha  qilib  aytganda,  «kasr 
maxrajida»  mahsulot birligi, uning suratida  esa  alohida-alohida omillar 
(masalan,  1  tonna  shakar  olish  uchun  qancha  xom  ashyo,  ya‟ni  qand 
lavlagi ishlatiladi, qancha elektr quvvati yoki mehnat sarflanadi va h.k.) 
turadi.  Qaysi  omil  bo„yicha  yirik  son  chiqsa  uning  ahamiyati  shuncha 
yuqori  bo„ladi  va  ko„rilayotgan  ishlab  chiqarish  tarmog„ini 
joylashtirishda belgilovchi, aniqlovchi vazifasini o„taydi.  
Alohida  shuni  qayd  etish  lozimki,  ma‟lum  tarmoqqa  kiruvchi 
barcha korxonalar xili yoki kichik «tarmoqchalar» uchun bittagina omil 
tegishli  bo„lmaydi.  Jumladan,  mashinasozlik  tarmog„iga  tegishli  ba‟zi 
bir korxonalarni joylashtirishda xom  ashyo (metal) ko„proq ahamiyatga 
ega bo„lsa, boshqasi uchun malakali ishchi kuchi muhim hisoblanadi. 
Endi  yuqorida  ko„rsatilgan  asosiy  omillarga  qisqacha  to„xtalib 
o„tamiz.