Европейский Централный Банк (ецб)

14 -чизма 

---

158 
МДҲ давлатлари банк тизимида
хорижий капиталнинг улуши*
23
 
(фоизда) 
0
10
20
30
40
50
60
70
Молдова
Кирғизистон
Грузия
Арманистон
Украина
Тожикистон
Озарбойжон
Россия
Белорусь
Қозоғистон
Ўзбекистон
Юқорида келтирилган чизма умуман қонуний либерализация фактини 
хорижий инвестиция билан банкларнинг иштирокига таъсирини ҳамда 
банклараро ҳамкорликнинг кучайиб бораётганлигини тасдиқлайди. ЖСТнинг 
аъзо давлатлари банк хизматлари бозорига хорижий капиталнинг кириб 
келишига кўпроқ муҳит яратади. Ёпиқ миллий банк тизимида 
норезидентларни иштироки билан кредит ташкилотларини улуши ўта 
минимал бўлади. Бу чизмадан кейинги пайтда фақат Қозоғистон чиқиб 
бормоқда, у маҳаллий молия бозорининг анча кечроқ либераллашганлиги 
билан боғлиқ бўлиб, хорижий капитални таъсирига нисбатан камроқ 
берилган. Лекин шуни алоҳида қайд этиш зарурки, келгусида Қозоғистон ва 
хорижий банкларни ўзаро таъсирини анча-мунча кучайиши башорат 
қилинмоқда. 
МДҲ ҳудудийида банк хизматлари бозорининг либераллашиши уни 
ҳудудий даражада ўзаро ривожланиши ўрнига нисбатан дунё иқтисодиётига 
интеграллашувига олиб келди. Бунақа ҳолатнинг сабаби – миллий банк 
тизимининг ночорлиги, банк фаолияти тўғрисида тан олинган стандартларни 
йўқлиги билан боғлиқ, бу Ҳамдўстлик давлатларини юқори ривожланган 
кредит институтлар билан ўзаро ҳамкорлик қилишга мажбур этмоқда. Собиқ 
23
Марказий банкларни маълумотлари бўйича тузилган.

---

159 
иттифоқ давлатлари мустақилликка эга бўлиши муносабати билан, маҳаллий 
банклар бир бирига нисбатан хорижий банклар, давлатлар ўртасида амалга 
ошираётган операциялари эса халқаро ҳарактерга эга бўлди. Аммо МДҲ 
ҳудудийининг банк хизматлари бозорида преференция режимини тартибга 
солиш кўзда тутилмай қолиб кетди. 
Собиқ иттифоқ доирасидаги интеграцион гуруҳлар доирасида молиявий 
хизматлар бозорида мавжуд тўсиқларни олиб ташлаш ҳисобидан Ҳамдўстлик 
давлатларида имтиёзли банк фаолияти режими эришиш мумкин. Жаҳон 
тажрибаси турли ҳудудий блокларда преференциал тартибга солиш 
нормалари қўлланилишини тақоза этади. Хусусан, Европа Иттифоқида (ЕИ) 
банк фаолиятининг ягона паспорти киритилган. Бу кредит муассасасига, 
унга маъқўл шаклда интеграцион гуруҳдаги хоҳлаган давлатда унга боғлиқ 
ташкилотни тузиш ҳуқуқини беради. НАФТАда, яъни унинг тўлақонли аъзо 
давлатлари бўлмиш Канада ва АҚШда қатор чегараланишлар, бу давлатдан 
чиққан инвесторларга нисбатан қўлланмай, фақат хорижий таъсисчиларга 
нисбатан ишлатилади. Мисол учун, Канадада хорижий капитал иштирокига 
квота белгиланган, лекин у Америка кредит ташкилотларига нисбатан 
қўлланилмайди. Қариб хавзаси мамлакатларини бирлаштирувчи, Шарқий 
Қариб 
давлатлари 
ташкилоти 
томонидан 
банклар 
тўғрисида 
унификацияланган қонун киритилган. 
Бугунги кунда собиқ иттифоқ доирасида бир нечта интеграцион 
лойиҳалар, хусусан МДҲ ва ЕврАзЭС амалга оширилмоқда. Уларни
вазифаларидан бири Ҳамдўстлик давлатларида молиявий бозорларни 
яқинлаштиришдир.
МДҲ да савдо ҳамкорлиги билан биргаликда, шунингдек молия-банк 
соҳасида ўзаро ҳамкорлик масалалари ҳам кўзда тутилган. Қонунларни 
уйғунлаштириш ва давлатлар ҳаракатини координациялаш мақсадида МДҲ 
доирасида молиявий хизматларни трансчегара савдосини соддалаштириш 
учун ҳуқуқий асос яратиш бўйича “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида”, 
“Валютани тартибга солиш ва валюта назорати тўғрисида”, “Банкларнинг 
банкротлиги тўғрисида” ва “Банк сири тўғрисида” модел қонунлари ишлаб 
чиқилган эди. Шунинг билан бир қаторда 2004 йили МДҲ Парламентлараро 
ассамблияси томонидан Ҳамдўстлик давлатларида молиявий бозорлар 
соҳасидаги қонунларни уйғунлаштириш бўйича тавсияномалар қабул 
қилинган. 
Банк фаолияти тартибининг ягона шаклланиши ўзаро ҳаракатни 
кучайтириш учун муҳим асос ҳисобланади. Аммо МДҲ ҳудудийида улар 
жуда ҳам секинлик билан амалга татбиқ этилмоқда, чунки ушбу модел 
қонунлари тавсиявий табиатга эга, миллий қонунлар тизимини адабтацияси 
учун мажбурий эмас. Шундай қилиб, бугунги кунда МДҲ доирасида банк 
хизматлари миллий бозорини тартибга солишни ҳеч қанақа преференциал 
нормалари яратилмаган.
ЕврАзЭС интеграцион гуруҳи банклараро ўзаро ҳаракат бўйича яна ҳам 
абициозли режаларни кўзда тутмоқда. Ҳамдўстлик давлатлари молиявий 

---

160 
интеграция бўйича бешта давлат бошлиқлари томонидан 2004 йилда 
жамланган ва 2003-2006 ва кейинги йилларда белгиланган ЕврАзЭСни 
устувор ривожланиш йўналишларида амалга оширишни кўзда тутмоқда. 
Хусусан, устувор ўзаро ҳаракат соҳасига умумий молия бозорини тузиш ва 
валюта интеграциясини ривожлантириш ҳам қўшилган эди.
24
Буни натижасида Ҳамдўстлик давлатлари босқичма босқич ҳудудийал 
капитал бозорини ривожлантириш стратегиясини ишлаб чиқишдилар. Бу 
режалар 2005 йилда ЕврАзЭС аъзо - давлатларининг валюта соҳасида қабул 
қилинган Концепция лойиҳасида ҳам ўз аксини топган. Унга мувофиқ пул-
кредит, валюта ва молия соҳасида қатор чора-тадбирлар амалга оширишни 
кўзда тутди. Хусусан, ЕврАзЭС доирасида интеграцион валюта бозорини 
яратиш мақсадида Ҳамдўстлик юридик-шахсларига молия хизматлар 
бозорида миллий режим бериш кўзда тутилмоқда, молиявий ҳисоботларда 
халқаро стандартларга ўтиш, миллий валюталарни келишган ўзаро 
курсларини шакллантириш механизмини жорий этиш ва бошқалар. Молия-
банк соҳасига тегишли масалаларда, интеграциянинг охирги мақсади 
босқичма-босқич умумий молия бозорини яратишдан иборатдир.
ЕврАзЭС аъзо – давлатларини интеграллашган валюта бозорини ташкил 
қилиш борасида ҳамкорлик қилиш Келишуви қабул қилинган, аммо у 
ташкилотнинг барча иштирокчи мамлакатлар томонидан ратификация 
қилинмаган. Бу ҳужжат миллий бозорларга банк-резидентларни эркин кириб 
боришини назарда тутади. Хусусан Келишувнинг 2-моддасида қуйидагича 
таъкидланган, ЕврАзЭС аъзо давлати интеграллашган гуруҳнинг банк-
резидентларига ўзининг миллий валюта бозорида, ҳуқуқий режим шароитида 
банклараро конверцион операциялар ўтказиш учун бу давлатни тижорат 
банк-резидентларига 
берилган 
ҳуқуқдан 
кам 
бўлмаган 
имконият 
таъминлайди. Шунинг билан бир қаторда кўрсатиб ўтилган, агар бу бошқа 
халқаро келишувлардаги мажбуриятларни бузса, миллий режимдан 
фойдаланиш ҳуқуқи берилмайди. 
Аммо банк хизматлари умумий бозорини яратиш бўйича қўйилган 
мақсаднинг амалга ошириш механизми формал даражада ҳали жуда ночор 
ишлаб чиқилган. Бундан ташқари ЕврАзЭС давлатлари валюта соҳасидаги 
ҳамкорлик Концепциясини ҳаётга татбиқ қилишда жуда кеч қолмоқдалар. 
Шундай қилиб, МДҲ давлатларининг миллий қонунчилигида ҳудудда 
интеграллашган ташаббус эълон қилинганлигига улар ўртасида икки 
томонлама ёки кўп томонлама шартномаларда банкларни тартибга солувчи 
преференциал нормалар кўзда тутилмаган. Бу шароитда МДҲ банк 
ташкилотларининг 
таъсисчилари 
бошқа 
давлатдаги 
акционерларга 
тенглаштирилади (бу умуман халқаро амалиётга мувофиқ тушади, чунки 
бунда янада кўп имкониятлар бериш тамойили таъминланади).
МДҲ ҳудудийида юзага келган банк тизимининг таркиби ва сифати 
кредит ташкилотларини хорижий бозорларга чиқишни асосий ўзига хос 
24
Абалкин А.А.Преспективы создания ҳудудийального рынка банковских услуг в ЕврАзЭС // Банковское 
дело. 2008. № 2. С. 8.). 

---

161 
томонларини белгиламоқда. Қарийб кейинги йигирма йил ичида МДҲ дан 
чиққан банкларнинг экспансия сиёсати сабаблари ва табиати ўзгарди. 
Собиқ иттифоқ муҳитида бошидан кредит ташкилотларининг қизиқиши 
савдо ва инвестицион операцияларга хизмат кўрсатиш зарурлигидан келиб 
чиққан эди. Трансмиллий корпорацияларнинг МДҲ давлатлари бозорида 
очилган бўлимлари ҳам “мижоз кетидан” деган стратегия доирасида 
ўзларининг экспанция сиёсатини амалга оширмоқдалар. Мисол учун, 
Россиядаги Озарбойжоннинг Халқаро банки бўлими икки давлат ўртасидаги 
савдо операцияларини молиялаштириш мақсадида очилган. Бошқа мисол, 
Украинадаги Россия кредит ташкилотларига аниқ бир йирик мижозга хизмат 
қўрсатишни назарда тутиб ташкил этилган. Украинада Альфа-банк нефт газ 
соҳасидаги бизнес вакилларига ўз хизматларини кўрсатишга, Москва Банки 
эса Украина ва Москва ўртасида савдо муносабатларига хизмат кўрсатиш 
мақсадида тузилган. 
Аммо банк тизими ривожланиши билан экспанция сабаблари анча-мунча 
кенгайди, бу ўз навбатида МДҲ мамлакатлари бозорига кирувчи банклар 
сонини кўпайишига олиб келди. Ҳали замон Ҳамдўстликда хорижий фаолият 
юритаётган банклар ягона ҳарактерга эга бўлган бўлса, бугунги кунда қўшни 
давлатлар банк тизимида тўғридан–тўғри инвестор вазифасини ўтовчи 
банкларнинг сони 30 тани ташкил этмоқда. 2007 йил бошида бу банкларнинг 
ўзаро инвестицияси миқдори 1млрд.доллардан ошган бўлса, кредит 
ташкилотлари назорат қиладиган активлари миқдори 7,9 млрд.долларни 
ташкил этган. Бугунги кунда ҳудудий банклар юзага келмоқда, уларни 
стратегияси МДҲнинг қўшни давлатларида экспанция сиёсати юритишга 
қаратилган ва Ҳамдўстликни барча давлатларида ўзининг шўъба 
ташкилотларини таъсис этмоқда (Қозоғистоннинг Туран Алем банки (БТА), 
Россиянинг ВТБ). 
Хорижий банк фаолиятининг кўпайишига сезирарли таъсир қилган 
омилларни ичида, ҳудудий давлатларининг иқтисодий ўсишини алоҳида 
қўрсатиш мумкин, бу банк хизматларига бўлган талабнинг ижобий 
ривожланиш келажагини белгилайди. Бу ҳеч шубҳасиз хорижий банк 
бўлимини тузишга ўндовчи ҳолат бўлиб хизмат қилади. МДҲ ҳудудийида 
банк тизимини анча-мунча ўсиши ҳам шунинг оқибатидир. 2006 йилнинг 
ўзида Ҳамдўстлик давлатлари кредит ташкилотларининг активлари 60,3 % 
ошган. 
Шу билан бирга МДҲ ҳудудийида банк тизимини ривожланишини ўзига 
хослиги ва даражаси, банк операцияларининг ривожланишига имконият 
очмоқда. Паст ривожланиш даражаси шароитида банк тизимининг кам 
ривожланиши бир тарафдан келажакда юксалиш учун анча-мунча истиқболга 
эга бўлса, бошқа тарафдан, яъни ўтказиладиган операцияларнинг фойдалиги 
нуқтаи назардан улар жуда жозибадор бўлиб, банк маржасининг жуда 
юқорилиги ўз аксини топади.