1- кисм indd

3.15-расм. Касаба уюшмалар 
томонидан иш ҳақига бевосита 
таъсир кўрсатиш модели
3.16-расм. Меҳнат бозорида 
икки томонлама монополия 
модели

---

131
Ушбу ҳолатни тасвирлаш учун юқорида келтирилган касаба уюшмалари 
томонидан меҳнатга талабни рағбатлантириш модели (3.13-расм) билан ка-
саба уюшмалари томонидан иш ҳақига бевосита таъсир кўрсатиш моделини
 
(3.15-расм) бирлаштириш талаб қилинади. Бунинг натижаси 3.16-расмда ўз 
ифодасини топган.
3.16-расмда тасвирланганидек, монопсончи корхона иш ҳақини wm, касаба 
уюшмалари эса wTu даражасида ўрнатишни талаб қилади. Бу тортишувнинг 
якуни эса меҳнат бозорига кимнинг таъсири кучлилигига боғлиқ бўлади. 
Аммо амалиётда, одатда, иш ҳақи ставкаси икки томон талабининг 
ўртасида ўрнатилади. Ҳар икки томоннинг курашиши натижасида меҳнат 
бозоридаги мувозанат юқорида келтирилган мукаммал рақобатли бозор 
ҳолатига яқинлашади. Бу эса меҳнат бозорида ҳам ёлланма ходимлар, ҳам иш 
берувчиларнинг манфаатлари ҳисобга олинганлигини кўрсатади.
3.7. Хорижий мамлакатлар меҳнат бозорлари ва уларнинг 
амал этиш хусусиятлари
Ижтимоий меҳнат муносабатларининг шаклланиши ва ривожланиши 
хусусиятлари бўйича жаҳон мамлакатлари меҳнат бозорлари ўзига хос 
афзалликларга эга. 
Энг ривожланган давлатлардан бўлган Америка Қўшма Штатларида иш 
билан бандлик қонунчилиги номарказлаштирилган, бу соҳада ҳар бир штат 
алоҳида қонун қабул қилган.
АҚШ миллий меҳнат бозори учун ишсизликнинг нисбатан пастлиги (5–6 %), 
давлатнинг меҳнат бозорида нофаол сиёсат олиб бориши (ишсиз ларнинг 30,0 % 
ишсизлик бўйича нафақа олади, ишсизлик нафақасини тўлаш муддати 26 
ҳафтани ташкил этади), ишга ёллаш ва ишдан бўшатишнинг эгилувчан тизими 
амал этиши ва иш кучининг ички мобиллигининг кучлилиги хосдир. 
Ишсизлик бўйича суғурталаш федерал-штат тамойили асосида амалга 
оширилади. Корхоналар ва ёлланма ходимлар ишсизлик бўйича штатлар ва 
федерал суғурта жамғармаларига алоҳида-алоҳида бадал тўлайдилар. Ушбу 
фондларнинг асосий маблағи тадбиркорларнинг ёлланма ходимларга тўлаган 
иш ҳақларидан фоиз ҳисобидаги маблағлари ҳисобига шакллантирилади. Ана 
шу тартиб ҳам иш кучининг ҳудудий мобиллигини рағбатлантиришга хизмат 
қилади.
Мамлакатнинг меҳнат бозорида постиндустриал жамият учун хос бўлган 
иш билан бандлик шаклланмоқда. Бу эса қишлоқ хўжалиги ва саноатда иш 
билан бандлар сонининг камайиб бораётгани ҳолда, хизмат кўрсатишда унинг 
ортишида ўз ифодасини топмоқда. Хусусан, кейинги йилларда АҚШ саноатида 
меҳнат ресурслари сони мамлакатда жами иш билан бандлар сонининг 32,0 % 

---

III боб. Меҳнат бозори: моҳияти, шаклланиши ва ривожланиши
132
дан 19,6% га камайган. Қишлоқ хўжалиги соҳасида меҳнат қилаётганлар эса 
жами иш билан бандларнинг атиги 1,2 % ини ташкил этади (3.17-расм). 
Умуман, бугунги кунда АҚШ меҳнат бозорининг энг муҳим хусусияти 
сифатида илм-фан сиғими катта бўлган ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш 
соҳасида иш билан бандлар улушининг юқорилигини келтириш мумкин. 
Миллий иқтисодиётдаги ушбу ўзгаришлар АҚШ иш кучининг таълим 
даражасидаги сифат кўрсаткичлари билан ҳам боғлиқ. Мамлакатда ҳозирги 
вақтда меҳнат бозорига кириб келаётган уюшмаган ёшлар таълим олган 
даврининг ўртача кўрсаткичи 13 йилни ташкил этди. Бу умумтаълим 
мактабида ўқитилиш даражасидан 1 йилга ортиқдир.