1-Маъруза: Кириш

Мажмуий ўлчаш - бир неча номдош катталикларнинг 
бирикмасини бир вақтда бевосита ўлчашдан келиб чиққан тенгламалир 
тизимини ечиб, изланаѐтган қийматларни топиш. Масалан, ҳар хил тарози 
тошларининг массасини солиштириб, бир тошнинг маълум массасидан 
бошқасининг массасини топиш учун утказиладигни ўлчашлар. 
Биргаликдаги ўлчаш - турли номли икки ва ундан ортиқ 
катталиклар орасидаги муносабатни топиш учун бир ҳам ўтказиладиган 
ўлчашлар. Мисол, резисторнинг 20°С даги қиймаги турли температураларда 
ўлчаб топиш. 

---

Мутлақ ўлчаш - бир ѐки бир неча асосий катталикдарни бевосита 
ўлчанишини ва (ѐки) физикавий доимийликнинг қийматларини қўллаш 
асосида ўтказиладиган ўлчаш. 
Нисбий ўлчаш - катталик билан бирлик ўрнида олинган номдош 
катталикнинг нисбатини ѐки асос қилиб олинган катталикка нисбатан 
номдош катталикнинг ўзгаришини ўлчаш. 
Ўлчаш учун турли усуллардан фойдаланимиз. 
Ўлчаш усули деганда ўлчаш қонун қоидалари ва ўлчаш 
воситаларидан 
фойдаланиб, 
катталикни 
унинг 
бирлиги 
билан 
солиштириш усулларини тушунамиз. 
Ўлчашнинг қуйидаги усуллари мавжуд: 
Бевосита баҳолаш усули - бевосита ўлчаш асбобининг санаш 
курилмаси ѐрдамида тўғридан тўғри ўлчанаѐтган катталикнинг қийматини 
топишдир. Масалан, пружинали манометр билан босимни ўлчаш ѐки 
амперметр ѐрдамида ток кучини топиш. 
2-расм. Бевосита баҳолаш 
 
Ўлчов билан такқослаш (солиштириш) усули - ўлчанаѐтган 
катталикни ўлчов орқали яратилган катталик билан таққослаш 
(солиштириш) дир. Масалан тарози тоши ѐрдамида массани аниқлаш. Ўлчов 
билан таққослаш усулининг ўзини бир нечта турлари мавжуд: 
Айирмали ўлчаш (дифференциал) усули - ўлчов билан 
таққослаш усулининг тури ҳисобланиб, ўлчанаѐтган катталикнинг ва ўлчов 
орқали яратилган катталикнинг айирмасини (фарқини) ўлчаш асбобига 
таъсир қилишдир. Мисол қилиб узунлик ўлчовини қиѐслащда уни 
компараторда намунавий ўлчов билан таққослаб ўтказиладиган ўлчаш ѐки 
вольтметр ѐрдамида икки кучланиш орасидаги фарқни ўлчаш, бунда 
кучланишлардан бири жуда юқори аниқланаши маълум, иккинчиси эса 
изланаѐтган катталик ҳисобланади. 
Δ
U = Uo-Ux; 
Ux=Uo-
Δ
U 
U
х
билан Uo цанчалик якин булса, ўлчаш натижаси хам шунчалик аник 
булади. 

---

3-расм. Нолга келтириб ўлчаш 
Нолга келтириш усули - бу кам улчов билан таққослаш усулининг 
бир тури бўлиб ҳисобланади. Бунда катталикнинг таққослаш асбобига 
таъсири натижасини нолга келтириш лозим бўлади. Масалан, электр 
қаршилигини каршиликлар кўприги билан тўла мувозанатлаштириб ўлчаш.