1-Маъруза: Кириш

 
Эталонлар, уларнинг табакаланиши ва турлари. Эталон деган 
атамани кўп эшитганмиз. Баъзилар уни стандарт тушунчаси билан 
адаштиришади. Аслида эса эталон билан стандарт тушунчасининг 
орасидаги тафовут жуда катта бўлиб, бунга ўзингиз ҳам тезда шоҳид бўласиз. 
Эгалонга таъриф беришдан олдин бир оддий физикавий холатни 
қуриб чиқайлик. 
Қўлингизга муайян (10 мм - 20 мм) узунликдаги чизгач ѐки қалам олиб, 
бир учидан ушлаб туринг ва иккинчи учини унинг атрофида кичикроқ 
бурчакда тебрантиринг. Бунда, кулингиздаги чизғич ѐки қаламнинг ихтиѐрий 
олинган нуқтаси, қанчалик у айланиш нуқтасидан узоқда жойлашган бўлса, 
шунчалик катта кучишга эга бўлади. Бирор бир катталикнинг қийматини 
олишда қўлланилаѐтган восита аниқлик погонасининг қанчалик қуйи қисмида 
жойлашган бўлса, қиймат ҳам шунчалик катта четлашув билан олиниши 
мумкин. Энди тажриба объектининг тебраниш марказининг узини муайян 
бурчакда тебрантирамиз. Иккинчи томондаги кучиш янада купайганини 
қурамиз. Шу сабабдан, тебраниш нуқтасининг кузгалмас бўлишлигига 
эришиш ниҳоятда муҳим ҳисобланади. 

---

Ранг-баранг ўлчаш воситаларининг орасида мана шу тебраниш 
марказини деярли қўзгалмас ҳолда ушлаб турувчи махсус воситалар бор. 
Уларга эталон номи берилган. 
Эталон деб катталикнинг улчамини ҳосил қилиш, сақлаш ва уни 
бошқа ўлчаш воситаларига узатиш учун хизмат қиладиган ўлчовларга 
айтилади. Катталикнинг бирлиги эталондан разряд эталонларига 
узатилади, улардан эса погонасимон тарзда ишчи ўлчаш воситаларига 
узатилади. Эталонларнинг табақаланиш поғонаси қуйидагича жойлашган: 
- 
бирламчи эталонлар; 
- 
иккиламчи эталонлар; 
- 
ишчи эталонлар. 
Замонавий илм-фан ютуқларини қўллаган ҳолда, мазкур ўлчашлар 
соҳасидаги мавжуд бўлган имконият доирасида ва энг юқори аниқликда 
катталикнинг бирлигини хосил қилувчи эталонга бирламчи эталон номи 
берилган. Бирламчи эталон миллий (давлат) ѐки халқаро бўлиши мумкин. 
Миллий эталон бирор бир давлат (мамлакат) доирасида дастлабки 
ўлчов сифатида миллий метролотия органи томонидан тасдиқланади. 
Ўзбекистон Республикасида ушбу орган сифатида, стандартлаштириш, 
метрология ва сертификатлаштириш буйича миллий марказ Уздавстандарт 
ҳисобланади. 
Халқаро эталонларни "Оғирлик ва ўлчовлар бўйича халқаро бюро" 
сақлайди (ОУХБ) ва у билан борлиқ барча масалаларни ҳал этади. ОУХБ 
фаолиятидаги энг муҳим ва масъулиятли вазифаларидан бири, турли 
давлатларнинг йирик ва катта кўламга эга бўлган метрологик 
лабораторияларидаги миллий эталонларини халқаро эталонлар билан 
мунтазам ва халқаро микѐсда таққослаш ҳисобланади. Шунингдек, 
ўлчашлариинг ишончлилигини, аниклигини ва бирлигини таъминлаш 
мақсадида узаро такқословлар хам муҳим вазифалар қаторига киради. Бу эса 
халкаро иқтисодий алоқаларнинг энг асосий талабларидан саналади. СИ 
тизимидаги асосий катталикларнинг эталонлари билан бир каторда, 
ҳосилавий катталикларнинг эталонлари ҳам таққосланиб туради. Таққослаш 
амаллари белгиланган муддатда, даврий равишда бажарилади. Масалан, 
метр ва килограмм эталонлари чар 25 йилда электр ва ѐруглик