O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti

 
Maktabgacha davrdagi kichik yosh  
(3 yoshdan boshlab 5 yoshgacha) 
 
Maktabgacha  davrdagi  kichik  yoshli  bolalarni  nutqiy  tarbiyalash  uchta  o’zaro  bir-biri 
bilan  bog’liq  sohani  tashkil  etadi.  Bular:  atrofni  o’rab  turgan  olamdagi  hodisalarni  (real 
vokelikni)anglash va so’z bilan belgilash; atrofdagilar bilan alokalarni va nutqiy munosabatlarni 
yo’lga ko’yish; tilni (uning ovoz tarkibini, lug’at, grammatik qurilishini) oddiy anglash.  
Bola ko’p obrazli ob’ektlar va hodisalar bilan, ularning xususiyatlari, harakatlari, holati, 
kurilishi  va  ularni  belgilovchi  so’zlar  bilan;  sabzavot  va  mevalar,  mebellar,  idish-tovoklar, 
kiyim-boshlar,  buyumlar  detallari  va  kismlari  nomlari  bilan;  harakat  va  holat  nomlari  bilan 
(onam oshpaz bo’lib ishlaydi, u tushlik tayyorlaydi, kirlarni yuvadi, kiyimlarni dazmollaydi) va 
aniklovchilar bilan (onam yaxshi, mehribon, aklli, chiroyli, sevimli va h. ) tanishadi.   
Bola sabab-okibatli alokalar, vaktbay, muhit, mikdoriy va boshka alokalarni anglash bilan 
bir  vaktning  o’zida  ularni  grammatik  shakllarda  va  kurilmalarda  (birlik  va  ko’plik  son,  ot 
kelishigi, fe’l zamonlari va turlari; orttirma zamonli murakkab gaplar, maksad va h.k.) ifodalash 
usullarini o’zlashtiradi. 
Bola  grammatik  vositalarning  keng  turini  o’zlashtiradi.  Masalan,  «Nima  yo’k»  nomli 
didaktik  o’yinida  grammatik  shakllardan  foydalanadi:  mo’ykalam,  ruchka,  kaychi  va  h.; 
«Sayyohatda»  o’yinida  o’ziga  to’rt  oyokli  do’stlar  tanlaydi:  sichkoncha,  kurbakacha,  tulkicha, 
kirpicha;  ko’ђirchok  uchun    nonushta  uyushtirar  ekan  dasturxonga  choynakni,  kanddonni  va 
sutdonni ko’yadi va o’ylanib koladi: kand uchun – kanddon,  suxari uchun –suxaridonmi? 
Bolalar  sababli,  vaktbay  va  boshka  munosabatlarni  turli  xil  murakkab  gaplarda 
ifodalashni o’rganadilar. CHunonchi, «bo’ladi-bo’lmaydi» o’yinida ular noto’g’riliklarni paykab 
koladilar  va  nima  uchun  «mushukcha  vovulladi»  yoki  «tovuklar  miyovladi»  deb  bo’lmasligini 

---

 
55 
tushuntirib  beradilar,  nutqda  «chunki»  boђlovchisi  bilan  birgalikda  orttirma  gaplardan 
foydalanadilar. «Nima nima uchun» o’yinida esa orttirma gapni «uchun» boђlovchisi bilan birga 
ko’llagan holda kaychi, mo’ykalam, koshik nima uchun kerakligini tushuntirib beradilar. 
Bola  tildan  foydalangan  holda  uning  xususiyatlarini  o’rganadi,  so’zlar  va  grammatik 
shakllar  orkali  u  bilan  sinovlar  o’tkazadi.  Bolalar  aks  ma’noli  so’zlarning  (antonimlar:  katta-
kichik,  kuchli-zaif)  o’zaro  bog’liqligini,  ma’no  jihatidan  bir-biriga  yakin  so’zlarni  (sinonimlar: 
kuchuk,  kuchukcha,  olapar),  so’z  yasovchi  juftlikdagi  so’zlarni  o’zlashtiradilar.  Ko’p  ma’noli 
nomlar  bilan  tanishadilar  (kizchaning  ko’li,  ko’ђirchokning  ko’li,  o’quvchining  ko’li, 
dazmolning ushlagichi, kutining ushlagichi, kastryulning kuloђi, bolaning oyoђi, stulning oyoђi, 
gulning oyoђi, kushning oyoђi). 
Maktabgacha  davrdagi  kichik  yoshli  bola  uchun    kattalar  bilan  muloqot  hamon  tilni, 
nutqning  shakl  va  vazifalarini  rivojlantirishning  asosiy  manbasi  sifatida  chikadi.  Bolaning 
to’lakonli  rivojlanishi  uchun  uning  o’z  tengdoshlari  bilan  birgalikda  o’ynashi  ham  muhim 
ahamiyatga ega. Bir-biriga  yakin joyda o’ynar ekan bolalar o’yinda tengdoshining ham ishtirok 
etayotganidan  va  uning  e’tiborini  jalb  kilganidan  kuvonadilar,  o’zlarining  o’yinlarini 
sharhlaydilar.  Natijada  birgalikdagi  ko’ngilochar  o’yinlar  hosil  bo’ladi,  unda  bolalar  rollarni, 
o’rin bosuvchi narsalarni (bu tayok ot bo’ladi, mana bu uchburchak esa telefon bo’ladi), o’yin 
harakatlarini  so’z  bilan  ifodalaydilar,  birgalikda  harakat  qilish,  syujetni  rivojlantirish  haqida 
kelishib oladilar, unchalik murakkab bo’lmagan suhbatni olib boradilar.  
Mustaqil  o’yinlarda  bolalarning  kommunikativ  ijodkorligi  rivojlanadi.  Bolalarning 
kattalar  bilan  birgalikda  uyushtirilgan  o’yinlari  –  xalq  o’yinlari,  syujetli-didaktik, 
teatrlashtirilgan, didaktik o’yinlar muhim vazifani bajaradi.  
Uyushtirilgan o’yinlar keng umumrivojlantiruvchi mazmunga va tor didaktik mazmunga 
(fonetik,  leksik,  grammatik)  ega  bo’lishi  mumkin.  Keng  umumrivojlantiruvchi  o’yinlar  bir 
vaktning  o’zida  nutqka  yalpi  ta’sir  ko’rsatadi:  bolalarni  nutqiy  hamjihatlikka  (dialogga) 
kirishishga  undaydi,  suhbatdoshga,  uning  tashki  ko’rinishiga,  ovoziga,  u  tasvirlayotgan 
personajga  e’tiborni  jalb  kiladi,  nutqning  tovush  jihatiga  (tovushga  taklid  qilishga)  va  uning 
leksik  tarkibiga  (obrazli-ifodali  so’zlar)  yo’naltiradi,    syujetni  rivojlantirish,  so’zni  va  ifodali 
harakatni  takkoslashni  o’rgatadi.  Xalq  o’yinlari,  syujetli-didaktik  o’yinlar,  ertaklar  va  adabiy 
asarlar bo’yicha turli xil o’yinlar (o’yin-sahnalashtirish). 
So’zli didaktik o’yinlar nutqiy rivojlanish vazifalarni yanada tabakalashtirilgan holda hal 
etishga,  ya’ni:  fe’llarni,  sifatlarni,  umumlashtiruvchi  nomlarni  («Uchadi-uchmaydi»,  «Mazasini 
ta’tib  ko’r»,  «Esa  bo’ladi-esa  bo’lmaydi»)  faollashtirishga,    so’z  yasash  usullarini 
shakllantirishga  («Tavsifiga  karab  top»,  «CHoy  ichish»),  u  yoki  bu  tovushni  to’g’ri  talaffuz 
etishni mashk qilishga («Kimning ovozi», «Sehrli kalpokcha») yo’naltirilgan. 
Bolalarning  tovushlar,  kofiyalar,  so’zlar  bilan  mustaqil  o’ynashi,  uyushtirilgan  o’yin 
jarayonida  birdaniga  ro’y  beradigan  til  bilan  o’ziga  xos  tarzda  sinov  o’tkazishlar  alohida 
ahamiyatga ega. Folklor va mualliflik asarlaridagi til o’yinlari ulkan ahamiyat kasb etadi.  
Nutqiy muloqotning asosiy shakli dialog hisoblanadi. Nutqning vaziyatga asoslanganligi  
unga  xos va mosdir. Bolalardan «to’lik javob» olishga intilmaslik darkor, bu muloqot mantiђiga 
ziddir.  Kachonki  bola  kundalik  turmushda  o’zini  kiziktirgan  mavzu  yuzasidan  o’z  tashabbusi 
bilan fikr bildirsa - tarkiban rasmiylashtirilgan yoyik gaplar o’z-o’zidan yuzaga keladi. 
Besh    yoshga    kelib  bola  bevosita  vaziyatdan  chetga  chikadigan  mavzular  bo’yicha 
kattalar  bilan  muloqot  kila  oladi;  nutq  yordamida  o’z  tengdoshlari  bilan  syujet-rolli  mustaqil 
o’yinda  hamkorlikni  yo’lga  ko’yishga  kodir;  tilni  o’rganishda  faol  va  mustaqil,  bu    tovushlar, 
kofiyalar, so’z ijodkorligida, buyumlarning nomlari va ularning kanday maksadlarda ishlatilishi 
haqidagi savollarda ko’rinadi; tovushlarni asosan to’g’ri talaffuz kiladi («R»ni L ga almashtirish 
holatlari, «Щ» harfli so’zlarni talaffuz qilishda ayrim noanikliklar bo’lishi mumkin).