Т о ш к е н т «m e r I y u s»

Инсон зопт га м а н суб одамлар бир- 
бирига ухш ам айд ил ар. Уларнинг ухт иш  
то.мони битта. У ҳ им булса, барчанипг 
пировард м ақсади
-
мукаммаллик.
И о г а н н Г о т т л и б Ф и х т е
Бу уй гарчи к у р и м си з. к а м б а г а л б о п эса-д а. ж у д а ш и н ам
к ў р и н а д и . П а с т а к к и н а , д е в о р л а р и о к л а н г а н , ў р т а г а х о н т а х т а
қў й и л и б , о р аста к ў р п а ч а л а р т ў ш а л г а н . Х о н а т ў р и д а г и ж ав о н
ки то б л ар билан тўла. Ш у б о и с х о н ад ан ки тоб иси келади. Эъ- 
т п б о р ки лган м и еи з. \ п и н г хам ўзн га хос иф ори бор, таф ак ку р .
94

---

д о н и ш м а н д л и к иси д е с а к т ў ғ р и б ў л а р б алк и. Б и з г а ч а а с р л а р
т а ж р и б а с и -ю , ҳ ак и к ати н и о ш к о р этган ки тоблар д есан ги з-чи ! 
Йиллар ўтиб. оддий китоб ҳам ф алсаф ага айланади. Ҳа. хон ан и н г 
ў згач а бир ш укуҳи бор. Ш о г и р д л а р ҳам бу х о н а га и й м ан и б г и н а
к и риш ади . И бодат махали эса у л а р ҳатто эш и к хам о ч и ш м ай - 
ди. Чунки кори ш о ги р д л ар и га « И б о д а т пардали » д еб ўргатган. 
Ш о ги р д л а р и билан х а м с у х б а т б у л г а н и д а одди й ва ҳ а з и л к а ш
к у р и н га н у с т о з и б о д а т м а х а л и б о ш к а о д а м г а а й л а н а д и , гўё. 
Ш у н д а ш о ги р д л ар агар у нут ган б ў ли ш с а . у н и н г чин о л ам и каер 
эк анин и яхш и т у ш у н и б о лиш ади .
Рам азон ҳ айи ти ара(|)асида у с т о з ш о ги р дл ар и б и л ан Т о ш - 
кан дга т у ш д и . Ҳ айи т нам ози н и Т и л л а ш ай х м а с ж и д и д а ў к и ш н и
ният ки лган ди лар. Шу куни ' д с ж и д г а роса м у х би р ёгилган экан. 
Қ о р и н и н г ч иройли сўзлаш и гг м ахди ё бўлиб, би р -и к к и та м у х би р
йи ги т ул зот билан с у х ба т курган и ош и к д и л ар .
М у с т ақ и л л и к н и н г д ас т л а бк н йи ллари , В атан х а к и д а савол 
б ер и ш у р ф бўлган д аврлар. М у х б и р й и ги тлар ал б а т т а с у х б а т
а с н о с и д а бу м авзуни четлаб ў т и ш о лм а д и . Ш у н д а кори:
- М ен хам В атан и м н и севам ан , — д ед и -ю , о с м о н г а иш ора 
килди. Ў ш а н д а йи ги тч ал ар мулзам б ў ли б коли ш ганд и.
И кром ж он устози айтган м ал ҳ ам н и тай ёрлаб, ичкари кирди. 
By пайтда Н у р у л л о ҳ кори К уръон м у то ла а қиларди. У ў қ и ш д а н
т ў х т а м а д и . Й и г и т ч а хам м а л х а м н и х о н т а х т а у с т и г а к ў й и б , 
к ў р п а ч а ч етига о м о н а т г и н а ў т и р д и . У н и н г хам у н ч а - б у н ч а г а
акли етад и ган б ўли б к олган. А м м о к о р и н и н г т а й с а л л а ё т г ан и
уни х ай р о н ли к д а колдирди. А х и р б ем о р жон т асл и м қи лса-чи, 
ке ч и к и ш са ни м а б ў лад и ? Ш о г и р д й и ги т б ун га ж аво б т о п о л м ас, 
кори нин г бем орга нисбатан ло к ай д л и ги уни карахт килаётганди. 
Н у р у л л о ҳ к о р и й и г и т н и н г и ш т и б о х и н и с е з и б , к у л и м с и р а б
кўйди. Б и ргина шу им одан у хам м а нарсани т у ш у н и б олди. А х и р
хазр атга кўп н арса аён-ку!
- К елаж акн и кандай к ў р аси з? Ў т м и ш н и б и ли ш м у м ки н д и р , 
а м м о келажак факат О л л о х га аён...
- Б о ти н и м и зд а О л л о ҳ м у ҳ р и б о р л и ги н и унутманг!
- У н и х а м м а ҳам ўқи ёлм ай ди -д а!
- А н а в и ҳуж р ан и к ў р я п с и з м и ? - Ҳ овли о ёғидаги ўти н м и д и , 
кўмирмиди, иш яроғлари ту р а ди га н у й ч ага ш пора килди. - С и з
/ ш а ерга кириб, « к ў р и ш » н и ўрганинг.
95

---

- К ў р и ш н и ? У ер қоп -қорон ги -ку!
- Қ о р о н ғ и зулматда к ў р м о к л н кн и , су кунатда эши гмоклмкнм 
ўрганин г, деган м а ш о й и х л а р . Ф и к р и н ги зн и ч алғитувч и ёр> ғлик 
бўлм аса, си з б о ти н га са ё ҳ а т к и ласи з. Б о т и н и н г и з н и н г т м л и рам- 
зий ш аклларда мамоён бўлад и. С и з ҳ у ж р а г а кирпнг-да. сукун атга 
қ у л о қ т у т и н г , у сизга неларн и о ш к о р этаркин...
Ш о ги р д бир суз д е м а и ў р н и д а н қ ўзғалд и. З отан. бу хам бир 
им тихон каби эди.
Ҳ у ж р а г а кириб, гарчи қорон ғи б ўлса-д а, кўзлари ни ю м ди. 
А ввалига хеч н и м а кў р и н м ади . А м м о д у н ё у и г у н л и ги н и , о ни й- 
л и к н и хис килди. Қ а е р д а д и р т о г ё н б а г р и д а т р а к т о р гарилла- 
д и . Қ у ш л а р ч и р к и л л а ш д и . х ў р о з к и ч к и р д и . В о қ е л и к т о в у ш -
л а р г а жо б у ли б, т а ф а к к у р и г а с и н гд и . Ҳа. т о в у ш л а р хам уни 
чалгитаётгандм. Б о ти н га са ё ҳ а т ки лиш ш у н ч а л и к ки и н п м п к и н ?
Бир дам кўз ў н г н д а б арглари саргай ган азим д ар а х т зо х и р булди. 
Ш ам ол туриб , д а р а х т н и н г б арглари т ў к и л и б т у ш д и . ш о х лар д а 
бир нечта барггин а илиниб колди. У хаёлан ш охдан узилган барг- 
ларни ортига кай тари ш га, д а р а х т б ар гл а р и н и б у т л а ш г а у р и н д и . 
Л еки н б арглар б ар и б и р т ў к и л и б т у ш а в е р д и . Ш у боис урни дан 
т у р и б уй том он йўналди.
- Н и м ал ар н и к ў р д и н г и з ? - ш оги рди га син чков караб сўради 
хазрат.
- Би р а зи м д а р а х т н и н г я п р о к л а р и т ў к и л и б т у ш д и . М ен 
я п р о к л а р и и о р т и г а к а й т а р и ш г а к а н ч а л и к у р и н м а и , б у н и
ухд алолм ад и м .
- А л б а т т а , у х д а л о л м а й с и з . Х а з о н б ў л г а н у м р н и т и к л а б
б ўлм ай ди, бутам . Д а р а х т у с т и д а кан ча б ар г колди?
- У ч -т ў р т я п р о к б ў л с а б о р ди р , ан и ги н и билолм ад и м ...
- Б у б ем о р н и н г колган у м р и бўлад и. Т ў к к и з т а б а р г - т ў к к и з
кун демак!
Ш о ги р д я л т эти б у ст о зи га каради. У н г а х аваси ортди. У с т о ­
зи б уларн и а ллак ачон б и л и б б ўлган, бу ер га келган киз билан 
кўри ш ганд аёк.
- Ҳазрат, ф акат б и р нарсага т у ш у н о л м а д и м ... Б и ли ш и м ча, 
бем ор ё ш г и н а аёл, нечун д а р а х т бу кадар азим эди. япрок лари 
хам катта?
- Бу ўш а а ё л н и н г ҳ а ётд ан эрз а кетаётган и дан дарак. У ҳис- 
т у й ғу га б ер и л и б , у м р и н и ж у в о р м а р г к и либ ди. У ана ш ун дай
96

---

азим д а р а х т б ў л и ш и м у м к и н эди. Я и р о к н и н г кат тали ги эса у м р
м азм ун и . Кам я ш аган б ў л с а қам ҳ аёти н и м а з м у н л и ў ткази бд и . 
А м м о... бу д у н ё д а хеч н и м аг а с у я н и б б ў л м а й д и . С а р з а м п н д а
б о қ и й т аян ч йўқ. Б оқ ий ҳ о л а т \ а м . Ҳар кандай ҳ о л а т ў ткин чи . 
Зеро, х у р с а н д ч и ли к ға м -та ш в и ш билан, о м а д о м а д с и з л и к билан, 
бахт б ах т с и зл и к б и л ан а л м а ш а в е р а д п . Ш у н д ай экан, ф а к а т са- 
б р гаги н а суянин г! М у м и н -м у с у л м о н сабрли б ў лад и . Э х ти р о с и и
д е б у м р н и х а з о н э т м о к л и к н о д о н л и к д и р . А м м о б е м о р аёл 
э к ан л и ги н и у н у т м а с л и г и м и з керак. У н д а г и ю р а к - ю р ак эмас, 
м у х абб ат б улоги ди р. О н а б ў л о л м а г а н калб да м ехр к ай найд и-ю , 
каерга т о ш и ш н и б и л м а й , ҳ у ж а й р а - ю т о м и р л а р г а си н гад и . Бу 
к у д р ат т а н а н и қ а л о к этади. А н а ш унака, бўтам . Бу д у н ё н и н г
конуниятлари ш аф к атсиз эмас. Ф ак ат бу кон униятлар уни билма- 
ганларгаги на озор етказади . Ў з л и г и н и бил ган од ам ў з т а б и а т и н и
ўш а кон униятларга м о с л а ш т и р а билади . Зотан, ин сонга шу ният- 
д а за к о в а т б ер и л ган ди р . З а к о в ат б и зн и п ў ртана-ю , д о в у л л а р д а н
кутқ арувч и х а л о с к о р и м и з. Ж а в о б д а н қ о н и к д и н ги зм и ?
М уллавачча кулиб б о ш си л ки д и .
- С и з н и н г ю т у к л а р и н г и з м е н и қ у в о н т и р а д и . Ҳ ар қа л а й
а ё л н и н г у м р ш о м и ет га н и н и , у м р и д а н к ан ч а қ о л г а н и н и б и л а 
о лди н ги з. Ф а к а т б о ти н т и л и н и ў қ и ё т г а н д а з и й р а к р о қ бўлинг.
Н у р у л л о ҳ қ о р и о т л а н а б о ш л а д и . А с л и д а у к а м д а н - к а м
к ў ч а г а ч и к а р д и . Ш у х о н а д а я х к а ў з и к и т о б л а р г а к ў м и л и б
ў т и р а в е р а р д и . Н а м о з у қ н р , к е й и н эса т и л о в а т қ и л и ш г а к и р и -
ш ард н . А ввал б о ш д а И к р о м ж о н б у н и кури б, ю р а к л а р н с и қ и л и б
к е т а р д и . « З е р и к и б к е т м а с м и к и н ? » - д е б ў й л а р д и у. Қ о р и эса, 
а к с и н ч а , ҳ а м и ш а х у ш к а й ф и я т д а б у л а р д и . У н д а ҳ а ё т г а м е х р
м и н г ч а н д о н з и ё д а эд и . Х у л л а с . у ш а х а р г а кам ч и к а р д и . А в т о - 
б у с л а р д а ю р и ш н и хам ё қ т и р м а с д и . Ш у б о и с И к р о м ж о н д о и м
е н г и л м а ш и н а а х т а р и б қо л а р д и .
З и ё у д д и н и с м л и қ ў ш н и й и г и т т о п а р м о н - т у т а р м о н б ў л и б , 
я қ и н д а эск и м а ш и н а с и н и с о т и б , ян ги « Н е к с и я » о л г а н , к о р и
д о м л а н и н и ҳ о я т д а ҳ у р м а т қ и л г а н и б о и с , « х и з м а т б ў л с а , а й - 
т и н г л а р » , д е р д и қ ў л и н и к ў к с и г а кў й и б .
- С и з б и л ан с у ҳ б а т л а ш и ш н и я х ш и к ў р ам ан -д а, т а к с и р , -
д ер д и у. - К ў н г л и м н н н г ғ а ш л и г и д а р р о в ёзилади. Б а ъ з и д а гунох 
б и л ан са в о б н и н г ф а р к и г а б о р м а й қ олам из. С и з э с а х а м м а си н и
ж о й -ж о й и га к ў й и б кўясиз. Б о й л и к к а , ду н ё в и й и ш л а р га хадд ан
97

---

зи ёд б ер и л и б к ет м ая п м и зм и , д е б ў й л а б колам а и баъ зан. Бу хам 
б и р за н ж и р эк анки , б и р х а л қ а га и к к и н ч и си у ланиб, ч и қи б к етол­
м ас экансиз. А й ти н г-ч и . б о й л и к о р т ти р и ш гу н о ҳ м и ?
- Э ш и т г а н б ўлсан ги з, Зиёуддинхон, бир х и к м а т б о р . Бой кўп 
б ўлса, к а м б а ғал га к а й и ш ад и . К а м б а ғ а л кўп б ўлса. к и м -к и м г а
кайиш ади, д ей и ш ган . С и з н и н г агар х алқк а ёр дам и н ги з тегса, кат­
т а савоб б у ! Бир куни Ж ан о би П айғам бардан (саллалоҳу ъалайҳи 
ва с с а лл а м ) с ў р а б д и л а р : « С и з н и н г ч а , м у с у л м о н л а р и ч и д а эн г 
ях ш и с и ким?». П а й ғ а м б а р и м и з ш у н д а элга ф о й д аси т е га д и г а н и , 
деб ж авоб берган эканлар. Зиёудд инхон , яна ш ун и ё д д а т у ти н гк и , 
я х ш и ф а р з а н д ў с т и р г а н , яхш и ш о ги р дл ар ети ш ти рган ин со н н и н г 
ҳам у м р и б е ҳ у д а к е т м а га н б ў лад и . Ч у н к и яхш и ф а р з а н д н и н г
ҳ а м , ш о ги р д л а р н и н г хам элга ф о й д аси бисёр! ҳ а д и с д а ш у н д ай
д ей и л га н . Зеро, ҳ а д и с бу - Ҳ аёт китобп, ха ё т сабоғи.
Қ о р и до.мла зум ўтм ай ки й и н и б чикди. Б о ш и д а кўк д у х о б а
д ў п п и , к о с т ю м -ш и м . и ч ид ан о п п о к о х о р л и кўй лак к и й и б олган - 
д и . А в в ал и га кори д о м л а н и н г бу кад ар галати, я ъ н и зам о н ави й
ки й и н и ш и д ан ҳ а м қ и ш л о қ л а р т а а ж ж у б л а н и ш д и . К ейи н кўн икиб
кетдилар. Бу б орад а б и р -и к к и ки зи к у в ч а н к и ш и л ар у н г а савол 
хам бердилар.
- Домла, нечун б ош қ алар сингари ислом ий л и б о с киймайсиз?
- Л и б о с бу б и р безак, холос. Қ о р и д о м л а л а р к и яётган ли- 
б о с л а р н и и с л о м и й д е б к и м а й т а д и ? Зер о , и л г а р и г и з а м о н д а
ҳ а м м а ш у н д ай ки й и н ган . М ен и м ч а, л и б о с о б -ҳ ав о га ва зам о н га 
м о с б ў л и ш и керак. Г ап б у н да хам эмас. М е н у ч у н л и б о с н и н г
аҳ а м и я ти йўқ, б о р и н и к и я м а н , холос. И с л о м и й б ў л а м а н , д еб
алохида кипим ти кти р ган и вакт кайда. Асосийси, и й м о н либосин- 
гиз бўлсин. А на у л и б о с га э р и ш и ш м уш кул. А ф су с, у н и кўз -к ў з 
ҳам ки лолм ай си з-да! У ни к и м гад и р б у ю р т и р и б , т и к т и р и б хам 
бў лм ай ди . Яна ҳам О л л о х б и л гу в ч и д и р . Б и р ч ек к а с и О л л о ҳ га
с а до к ати н и и ф о д а э ти ш н и яти д а с а р и ш та ва си п о к и й и н и ш хам 
м аъ ку л ran. Ф а к а т бир н арса хато - мен ш ун а к а м а н , дея ки брга 
б ер и л и ш . Зеро, л и б о с б унга с а б аб ч и б ў ли б к о л м а с л и г и лозим . 
Ш у н и ё д д а т у т с а н г и з бўлди.
Ч ин дан хам кори д о м л а ҳеч қачон «м ен у н д а й м а н , мен бун- 
д ай м а н !» д еган эмас. Г а р ч и од ди й к и й и м д а б ў л с а ҳ а м , эл-улус 
д ои м иззат-икром қиларди уни. М ана шу к и й и м и д а ҳ а м хилмлиги 
нам оён ш ундок. Б о ш к а л а р д ай сочи н и ки рди ри б , у зу н с окол хам 
кўймаган. М ў й л а б и бор. холос. У н и н г б ў л а к ч а л и г и н и ана шу
98

---

кўз лар и -ю , ҳ и л м л и г и , д о н о л и г и а ж р а т и б турадм.
Ҳ а м м а л а р и З и с у д д и н н и н г м а ш и н а с и д а й ў л г а т у ш и ш д и . 
Ю з - и к к и ю з к и ш и г а б о ш ч и л и к к и л а д и г а н и ш б и л а р м о н , шу 
с а л о б а тл и й и ги т ҳам кори д о м л а н и н г о л д и д а ёш бо лад ай б ўли б
ко л а д и . Н о ж ў я г а п и р и б к ў й и ш д а н ч ў ч и г а н д а й , с а в о л н и ҳам
и й м ан и б -и й м а н и б сў р ай д и . И к р о м ж о н бу ҳ а к д а у ст о зи га ай т и б
эди, у кулимсираб:
- З и ё у д д и н х о н и й м о н л и й и ги т. И й м о н к и ш и н и к а м т а р , 
а н д и ш а л и ки либ кўяди. О л л о ҳ б у н д а й б ан д а л а р и н и с у я д и ва 
ёр л ак ай д и , - деганди.
Ҳ ози р ҳам ўрганган с у р а л а р и , а р абч а х ар ф лар н и н г ўки ли ш и
х а к и д а с а в о л ла р б еряп ти . А м м о кори д о м л а н и н г с ў з л а ш и ш г а
х у ш и й ўк лиги кўри н и б т у р а р д и . У атр о ф д а л а л а р н и кузатганч а 
ў й г а ч ў м и б кетарди. Қора к ў з л а р и д а э с а б и р м а ъ н о м ухрланган: 
д у н ё ўткин чи ! А лбатта. д у н ё ў т к и н ч и деб , з о ҳ и д л и к н и ихтиёр 
а й л а ш ярам ай ди . Ф ак ат и н сон х о ю х а в асга б ер и л га н д а , шуни 
эс л а б кўй са бас. Б и н о б ар и н , Н у р у л л о х к о р и н и н г м а ъ ю с л и г и
бундан эмасди.
- А ё л н и н г касали оғир э к а н м и ? - туй к)'с сў р ад и Зиёуддин. 
— Ё ш и нечада экан?
- 35 ларда!
- Ш ў р л и к ёш экан-да!
- Ў з ж о н и г а ж а б р кипти! Тугмаган жувон экан. Қайнота-кайнона 
ўғилларини ажратиб, бошкпсига уйлаш ибди. Ш унга куйиб, бедаво 
дардга йўликибди. Бир нимага каттик кую ниш бехоснят бўладй, 
Зиёуддинхон. О ллохнин г кахрп келади. Фарзандга хам ортик мехр 
бериш яхши эмас. Зеро, О л л о ҳ у чу н ўлигимиз хайрлимп. тирнгимиз- 
ми. буни факат Угина билади. К имнингдир ўлими бош кадар учун 
сабок-синов бўлади. Ў ш а кайнота-кайнона учун хам, бўш-баёв эр 
учун хам. Улар бир инсон такдирини хал килишаётганини ангЛама- 
ганлар. Уни кераксиз матохдай и т к т ишган. Ана энди О ллох олдид^ 
жавоб беришади. Бу дунёда хеч ки м фақат ўзинигина ўйлай одмай- 
ди. Чунк иуни нгтак ди ри б ош каларн ики би лан занжирбандэтнлган. 
Халқани узиб таш ламокчи бўлсангиз, табиийки, ўзингизни.қй x,(
6
sj 
Кўшилибузилади. Бошкача килиб айтганда, кайтардунё шу бўлаЯи. 
Биз ўз хатги-ҳаракатимизда эркинмиз, гўё дарё эркин окканпдай. 
А м м о у ни нг харакати чекланган. ўзанидан чикиб кетолмайди. Ма- 
бодо шундай бўлса. канча галп(|)от келтиради у. О д а м л а р эса уни
99

---

ж азолаб , ў за н л а р н и . т ў ғ о н л а р н и ян а хам м у с та ҳ к а м л а й д и л а р . 
Бу б и л ан у ў з и г а ўзи зиён к и л ад и , холос. А нави о та-о н а хам
ш унин г ҳолатида.пар. Ў з ан н и б у зган л ар и билан ж азо д ан кутулиб 
кололмандилар. Б а т т ар р о ғ и га у ч р а ш а д и . Ҳ а т т о ў ш а ў ғ п л л а р и д а н
коладиган з у р р и ё д ҳам к ў з л а р и га кў р и н м ай колади. М агар у л ар
му су л м о н б ў л г а н л а р и д а м и , О л л о х н и н г к он унларид ан х аб а р д о р
б ў лган л ар и дам и , б и р кун кели б, ю злар и ёруг б ўларди о хи р. Э, 
нодон, одамлар-а!
М а ш и н а м у ю л и ш г а ети б т а к к а тўхтад и. Чунки кўча б о ш и ­
д а к атт аги н а ю к м а ш и н а с и й ў л н и т ў с и б кўйган, ҳ а м м а у н и н г 
ш о ф ёр и га ў д агай лар , ш о ф ёр э с а н о и ло ж ел к а ки си ш дан нари га 
ўтмасди.
А й н а н ш у е р д а йўл ч е т и д а а з и м б и р ч и н о р ў с г а н , сал 
нари рокда э с а у н ч а катта б ў л м а г а н чойхона ҳам б о р эди.
- Д о и м шу ч и н о р о л д и д а б и р кориҳол рўй беради , - н орози 
о х ан гд а д е д и З и ёу д д и н . К ей и н эш и к н и оч иб пастга т у ш д и . - Б и ­
ли б келайчи. ни м а ra n экан.
К ўп ў т м а й кори д о м л а хам м а ш и н а д а н т у ш д и . Ч и н о р н и
чам алаб б о рди -д а, б и р о з т у р и б колди.
- М а ш и н ан и итарм аса б ў л м а й д и , - д ед и у б оядан бери ка- 
потни очиб, т е р л а б -п и ш и б , у н и кавлаш ти раётган йи ги тларга. -
М а ш и н а б у зи л м аган . С ал и т а р с а н гл а р ўзи ю р и б кетади.
А в в а л и г а й и ги тл а р у н и н г с ў з л а р и н и п и с ан д к и л и ш м а д и . 
Б есам ар иш ни д ав о м э тт и р ав ср и ш ди .
- Йигит, - у н г а ю з лан ди кори д ом ла. - Бир ой илгари хам шу 
е р д а т ў х т а б эдинги з. М а ш и н а н г и з н н ш атак ка о л и ш ган экан-ку!
Ш о ф ё р б о ш и н и кўтари б, к а п о т о р ти д ан д о м л а г а каради. 
Ҳ а й р о н л и к д а н л абл ар и с ў л ж а й и б колди.
- Қ аердан б и л д и н г и з ? С и з хам б о р м и д и н г и з ў ш ан да?
- Д о и м ч и н о р г а т а к а б ю р а р к а н с и з. Йўл тор, м а ш и н а н г и з 
эса б аҳайбат. Ш у ерга к е л г а н д а м отори гўлди раб ў ч и б колади. 
Н ега б у н ак а бўлади, д еб ў й л а м а г а н с и з хам . Ў тган с а ф а р у м у м а н
рулни буриб ю б орган си з.
Ш о ф ёр ян а хайрон .
- М о т о р н и н г ў ч и ш и рост, —дед и у гудраниб. Ш о ф ё р етти ёт 
бегона одам у н и н г м а ш и н а с и д а ў ти р ган д ай , хам м а в океани а н и к
та в си ф л аётган и д ан с а р о с и м а г а т у ш и б колди. А м м о кори д о м л а
унга сир бой бермай сўзида д ав о м эгди.
100

---

- Бу е р д а а х и р с а г а н а б о р -к у ! Ч и н о р т а г и га б и р а в л и ё
к ўм и лган экан.
Бун и эш и ти б , ҳ а м м а ж и м б ў ли б колли.
- Братан, сиз ш у ер л м к м и си з? - к о р и н и н г с у зл ар и га иш он- 
к и р ам ай сў р ади гуда и га н ш о ф ёр Ли гит.
Д о м л а ку л и м си р ад и . Бу п а й тд а И крох.ж он ҳам м а ш и н ад ан
ту ш га и, у с т о зи г а б и р корҳол б ў л м а с и н деб. д ар р о в б у н д а х о зи р
бўл ганди.
- Б у е рли к эмасман, лекин б и лам ан ! - д е д и д о м л а йиги тн инг 
б етак ал л у ф ли ги га э ъ т и б о р кил май.
- И к р о м ж о н . болам, ч о й х о н а д а ўти р ган кексалардан суранг- 
чи. сагана бўлганм и кин ?!
Й и ги тл ар зам о н ави й ки й и н ган , к ў р и н и ш и д а н на чолга ва 
на й и ги тга ў х ш ай д и г ан бу галати о дам га савол назари билан 
қараб т у р и ш ар д и . Ш у и да З и ёу д д и н й и ги тл а р н и н г кулогига бир 
ни м а д еб ш и п ш и д и . У л а р д о м л а га я на ҳ а й р а т л а н и б қ араш ди -ю , 
м аш и н ан и итари ш га ч огланд илар. А ф ти дан . Зи ёу д д и н у л ар га бу 
к и ш и и и н г азай и м х о н , кори д о м л а з к ан и н и ай тган ди р. Ч ин дан 
ҳам д о м л а н и н г гаплари тў гр и чикди. М а ш и н а н и сал с и л ж и ти ш - 
ганди, м о то р и иш л аб кетди.
Бу пай тда И к р о м ж о н хам е т и б келди. А м м о у н и н г б и л и б
келганларн ҳеч кимни ки зик ти рм ади.
Ҳ ам м а м аш и нас и га ў т и р и б кет и б ю б о р д и . Ф а к ат ю к м аш и - 
н а си н и н г ш о ф ё р и г и н а И к р о м ж о н га ю злан ди .
- Ҳа, саган а б ўлган экан м и? - сў р ад и у ж и дд и й . - Ш у ерга 
кел ган д а х и т б ули б кетаман-а! Д о и м б и р и ш кал ч и кади. С аган а 
б ўлса, аж рати б к ў й и ш м а й д и м и - а ? —а саби й о х ангда д ед и шофёр.
- Б ў л г а н эк ан ! - у н и н г с ў з л а р и н и т а с д и к л а д и й и ги т. -
К е к с а л а р й ў л т у ш га ни б о и с с а г а н а к и ш л о к к а б р и с т о н и г а
к ў ч ири лган , д ей и ш я п т и . Л ек и н ш у н га карам ай , д ои м ш у ерда 
авария бўларм и ш ...
- Э . б укри н и г ў р ту затади. д ей и ш г ан . - дед и Н у р и л л о х кори 
х а ф а бўли б. - Ш ў р о л а р д а в р и д а х ў б б ем а ъ н и и ш л а р бўлган. 
С а г а н а н и хам к ў ч и р а д и м и ? А н а о к и б а т . И к р о м ж о н . а й т и н г
у л ар га, ч и н о р ост и га б елги ки лпб қ ў й и ш си н . Ш о я д ф ало к ат- 
лар кам айса! А т р о ф и н и ўраб. гул э к и б к уй иш са я на ҳам яхши. 
Қ уръон ў қ и б туриш керак.
У ч о в л о н ч и н о р ост ига ч ў к к а л а ш ди . Кори д о м л а т и л о в а т
101

---

қила б о ш л а д и . У н и н г овозп м у с и қ ад а и янграр, Қ уръон оятла- 
ридаги и л о ҳ и й л и к в у ж у д -в у ж у д г а си н гар, этл а р н й ж и м и р л а ти б
юборарди. Д о м л ан и н г ти ловати т и т р о к калбларга кўчиб. атроф га 
одам йиғилди. Ж у м а нам ози даги каби атроф сукун атга ч ўмди-ю , 
ф акат б у ту н м аҳобати нла т и л о в а т я н г р а й кетди. У м акон ва 
замон ч егараларини б узиб, Ол^амларга о х и р а т д а н х а б а р берди, 
калб пард алари н и л а н го -л а н г о ч и б . х о н а га м у с а ф ф о ҳ аво кир- 
гани янглиғ, ч ехраларни н у р а ф ш о н айлад и. Т и л о в а т н и с а р м аст 
т и н гл аган кари ялар д у о га кўл о ч д и л ар . К ейи н д о м л а н и алқаб, у 
билан кўш қ ўллаш иб кўри ш дилар. Ю к м аш и н аси ш офёри э с а у н г а
т и к ч л г а н ч а анграйи б қолди. У м р и д а бу қадар т а к в о д о р од ам н и
кўр.иаганди ш е к и л л и . К е к с а л а р қори д о м л а н и н г с у х б а т и д а н
б аҳ р а м а н д б ў ли б ту р ган бир п а й тд а ш о ф ёр И к р о м ж о н н и имлаб 
чақирди:
- Ь / одам авлиём и. д ей м а н , - диди у кузлари каттариб.
И к р о м ж о н ин дам ад и . « Ш у н г а ў х ш аш ... » д е г а н д а й кули м -
си раб кўя қолди.
- С и з ў г и л л а р и м и с и з ? - сў р ад и у яна.
- Ш о ги р д л ар и м ан , - к а м т а р о н а деди у.
Ш о ф ё р ян а ҳам ҳ а й р о н колди.
- О и л аси борми бу о д ам н и н г?
- У к и ш и н и н г оиласи - б и з . Биз с и н га р и ш оги рдлари кўп.
- О и л а х,ам к и л м аган м и ? В о й , бечора-ей... - у н г а ачинган 
бўлди ш офёр.
И к р о м ж о н эса б ун и э ш и т и б , кули б ю б о р ай деди.
Йўл б ўйи сухб ат га ҳ а м м а в зу т о п и л д и . А в л и ёл ар сағанаси 
ҳ а қ и д а с ў з л а ш и б к е т и ш д и . М а н з и л г а е т и б к е л га ч , З и ёу д д и н
уларн и колдири б, ўз ю м у ш л а р и б илан кетди ва бир соатлардан
кейин у ларн и ола к е т и ш и н и т а й и н л а д и .
И к р о м ж о н ҳам яки н ў р т а д а г и м а с ж и д г а к и р и ш и н и айтиб 
хай рлаш ди .
О и л а аъзолари қори д о м л а н и и л и қ кутиб олиш ди .
О н а хам, ота ҳам изтиробда. А ёл д аст р ў м о л и н и л аби га босиб 
йи ғлаб олди. О та б о ш и н и хам к и л га н ч а ч у қ у р хўрси н д и .
- Наргиза! Чой-п ой обке! - б у ю р д и К арим ака.
О и л а н и н г ки чи ги ч а қ к о н -ч а қ қ о н ю р и б д а с т у р х о н тузади .
А ф т и д а н , к е л д и -к е т д и кўп б ў л г а н и у ч у н б у н а к а ю м у ш л а р г а
кў н и к и б кетган чоги.

---

- К уёвим и з нобоп чикд и, - д ед и у м аъю с. - Ў ш а н и д еб шу 
д ар д га ч ал и н и б утирибди .
- УндаП д ем ан г, отахон. Э н д и буни т а к д и р д ей д и л ар . Ким- 
ни нг ни м а б ў л и ш и н и хеч ким б и л м а й д и . О л л о ҳ и ш и н и ў нгласа 
аж аб эм ас...
О зо д а а я ш у ерга келган да б ар а л л а йи глаб ю б орд и. Чунки 
буни. н е ч а о й л а р д а н бери и н т и к б у л и б кутиб ётган у ш а наж откор 
сўзларни - о д д и й одам эмас, салкам авлиё д еб д о н г таратган қори 
дом ла айт аётган д и . Ч ўкаётган х а с га ёп и ш а д и , д ега н л ^ р и д а й ая 
у н и н г қў л л ар и д ан ўпи б, ч ў к к а т у ш и б т и л а н и ш г а хам т а й ё р эди.
Н у р у л л о х кори б уни б и р к а р а ш д а илғаб олди -да, б и роз хи- 
ж о л ат чекди. С уз а м а л н и н г сояси , дей д и л ар . Х он ад он эгалари 
у н д ан м ў ъ ж и за кути ш яп ти ш ек илли.
- О л л о ҳ н и н г и р о д аси си з кўлга т и к а н хам ки рм ай ди , д е й ­
д илар. Вакти казоси етган од ам , б и р кун хам о р ти к я ш о л м аи д н . 
М аб од о а ж а л и е тм аган бўлса, к аб рдан хам к ай тганлар бор. Мен 
б ем орн и бир кўрайин... , - д е я ў р н и д а н кузгалди у.
Ш и н а м г и н а ёруғ хона. Б е м о р н и н г бош т о м о н и г а қўйилган 
ж авон д о р и -д а р м о н га , ш и ш а -ю қ у т и ч а л а р га т ў л и б кетган. Ж у - 
вонн инг т ў ғ р и с и г а т е л е в и з о р кў й и л ган . Н у р у л л о х кори х онага 
кириш и билан б ем орга қараётган қизни д ар р о в танид и. Ў ш а купи 
х у зу р и га келгаи ш ад д о д ги н а киз шу эди-да!
Барно д о м л а г а стул келтирд и. У б ем о р аёл б и л ан ен ги лгп - 
на са л о м ла ш д и . « Ч и н д а н ҳам л о б а р экан, - хаёл и д ан ўтказди 
д о м л а . - Я р а т г а н н и н г м ў ъ ж и з а с и . У б у н д а й л а р н и ўзн у ч у н
яратади, д ей д и л ар » . Б ем о р анч а вазм и н , х о т и р ж а м кўрн нарди. 
Х о ти р ж ам эмас, л о к а й д д е с а т ў ғ р и р о к б ўлар. Бир нима деб. уни 
ҳайрон қолдириш, сўзларига ин онтириш мушкул. У обдон ук у б аг 
ч ек иб бўлган, бу ёги га эн ди к у р а ш м о к у ч у н у н д а на б и р илшгж. 
на б и р и стак колганди. Т а а с с у ф к и , у касал га ен ги л и б кўйгандн. 
Э н г ё м о н и шу. Бундай беморга н а с ў з , н а д о р и -д а р м о н кор кплади.
- У м р д а н бир кун қолган б ў л с а я м у м и д билан я ш а м о к керак. 
- д е д и у ж и л м а й и б . - Б у н д а кўп ҳ и к м а т бор, кизим. С и з д а т у м и д
о та-он ангизга, с и н ги л л а р и н г и зг а ха ё т б а г и ш л а ш и н и б и л а р м и - 
д и н ги з? Болаликдаги м у ш у к ч ан ги зн и эсланг. У н и давол;н"| гурнб, 
ўзи н ги з ҳам ў л и б т и р и л г а н д и н г и з. У-ку. бир м у ш у к ча эди. сиз 
эса ф арзанди арж ум ан д си з...
Буларнп э ш и т и б , Р а ъ н о « О т а -о н а м д о м л а г а б о л а . т к д ш н
IU3

---

ғалати о д атл ар и м н и эр и нм ай а й т и б б ер и ш и б д и -д а !» д еб ўйлади. 
Б ун дан н орози лан ди , л еки н б и л д и р м ад и . Н у р у л л о ҳ корига эса 
б уларн и гап и р и б ў т и р и ш н и н г ҳ о ж а т и ҳ а м й ў қ эди.
Ч ин данам м у ш у к ч а л а р б и л ан б и р н охуш ҳ о д и с а рўй бер- 
ганди. О н а м у ш у к ўлиб, б о л а л а р и ет и м қолган, о н а с и н и излаб 
« м и ё в » л а б ч и қ к а н м у ш у к ч а л а р н и б о л а л а р т о п и б о л и б , р оса 
ки й н аш ган , охир -о к и б ат, у л а р н и с и м г а т о р т и б о с м о қ ч и бўли б 
т у р ган л ар и д а Раъно келиб колганди. Б о л ал ар н и н г к у лок лари дан 
чўзиб, ҳаммасини тум-тарақай қилганди ўш ан да. Ахир, ж охи лли к 
ж о н и в о р л а р н и к и й н а ш д а н б о ш л а н а д и - к у ! Р а ъ н о у л а р н и бир 
х а ф га п ар в ар и ш л аб , ар а н г о ё к к а қўйди. Ш у л а р н и д еб б и р туп - 
канинг тагига, азза-базза эчки сути уч ун б о р ар д и . У л ар н и катта 
қилиб, кўн и-қўш ни , қ а р и н д о ш -у р у ғ л а р г а у л а ш и б ю борди. Касал 
эчки боласини боккани-чи?! Ёдида, б и р куни буваси у нга ширин- 
гина у локч а олиб берди. О н аси д ан эрта ай р и лган и б о и с ж о н и в о р
тезда к асал л ан и б қолди. Д а д а с и с ў й и б ю б о р м о қ ч и эди, Раъно 
« С ў й м ан г!» д сб роса т а в а л л о қилди. К а р и м ака хам ки зи н и н г 
кўнглига қаради. А м м о орадан б и р кун ў ти б , у л о қ ч а н и н г ахволи 
яна хам о ғи р л а ш д и . У хеч ни м а ем ас, м аъ рам ас, ф а қ а т ётарди. 
Ў ш а н д а у л о қ ч а с и н и н г а х в о л и н и а й т и б х а р со атд а о н а с и н и н г
и ш х о н а с и г а сим кокарди. О х и р и у л о қ ч а с и н и н г ў л г а н и н и хам 
т е л е ф о н д а айтиб, роса йиғлади. Б ола эк ан, ў ш а н д а у л о қ ч а с и га
икки ҳ а ф т а аза т у тга н д и ўзиям. Ж о н и в о р л а р н и су й ган и уч ун у 
в ет ер и н ар л и к н и тан лади . И н с т и т у т т а ж р и б а хо н а с и д а ам а л и ё т
дар сл ар и учун калам уш , қуёну с и ч қ о н л а р б о қ и л ар д и . Т ал аб а- 
л и к йи ллари Р аъно ш у ерга и ш га к и р и б олганди . У эса кала- 
м у ш л а р и н и хам суяр, хар б и р и н и н г х у л к -а т в о р и н и ў р ганган, 
у л а р н и с о а т л а б т о м о ш а қ и л и б ч ар ч а м а с д и . У ж о н и в о р л а р н и
аъло п а р в а р и ш л а р , аммо... т а ж р и б а ў т к а з и ш у ч у н у н д ан куён 
ёки калам уш сўраб олиш ж у д а м у ш к у л кечарди. Ём он т о м о н и , 
с и н о в уч ун б ер и л а д и г а н д о р и л а р н и я ш и р и б кўя коларди. Ёш 
экан, содда экан, б и р кун келиб иш им о ш к о р б ўлад и, д еб хам 
ўй лам абд и . А х и й р и т а ж р и б а х о н а д а н у н и б ў ш а т и б кутили ш ди. 
Ш у н г а қ ар ам ай , у н д ан я х ш и в е т е р и н а р ч и к д и . Э н г а л а м з а д а
кучук хам, ер д еп с и н га н б ука хам у н и н г о л д и д а ю ввош т о р ти б
қоларди. Б а х т и ё р а к а с и б илан д о и м м а с л ах а т л а ш и б иш киларди. 
« Сен ж он и ворларн и н г хам гнлини [ у ш у н а с а н » ,д е р д н у хотинига 
ҳавас килиб. М ана эндн хам м аси ў ти б кетди. У н га эн дп хеч ким
104

---

ёр дам б ер о л м ай д и . Ҳ атто м ан ав и а в л и ё с и ф а т одам ҳам. А м м о
қори д о м л а н и н г қ и р о а т б и л а н т и л о в а т к и л а ё т г а н и н и э ш и т и б
б ў ш а ш д и . Ё син су р ал ар и ё к и м ли о ҳан г м и со л б о р л и ғи н и ж и ­
мирлатиб, у ни уз о г у ш и г а ол а б о ш л а д и ва о х и р -о қ и б а т у н и забт 
этди. А лбатта, Раъно и л гар и ҳ а м казо-казо д о м л а л а р килган т и ­
ловатн и эш итган, л ек и н б у н ч а л и к д и л и га т у ш м а г а н д и , б у н ч ал и к
ҳ а л о в а т т о п м а га н ди . У б и р м у д д а т б утун д у н ё н и у н у т д и , Р аъно 
уч ун икки д у н ё б и р кадам б у л и б колди. Қ а н и й д и т и н м а с а й д и бу 
овоз, к ан ийди д о и м ш унд ай х у з у р т у й с а й д и калби. А ф су с. т и л о ­
ват тугади. Н у р у л л о х кори ж и л м а й г а н ч а б е м о р г а кўз таш лади . 
У н инг рухияти к ў т а р и л г а н и н и кўри б, каноатланди.
- Ф а р и ш т а л а р и г а р аво кўрм аган м ухабб ат н и худойим ин- 
с о н л ар га ато этган. Д у н ё в и й о ш и қ л и к н и т о т и м а й т у р и б , иш қи 
и л о х и й т а ъ м и н и к а е р д а н ҳ а м б и л а р д и к . О л л о х с и з г а к а т т а
б ахт ато эти б ди ки , д и л и н г и з ў ш ан д а й м у х аб б ат н и ту й и б д и . Бу 
ҳ а м м а га х а м н а с и б э т а в е р м ай д и . С и з ж у ф т и н г и з б и л ан а л ба гта
т о п и ш г а й с и з, т о а б а д б и р г а бўлгай си з! Чунки худой т а о л о сиз- 
ларн и б и р - б и р и н г и з у ч у н я р ати бди. И л о х и й д ан б ер и л ган бахтни 
бандаси бузиб ю б о р о л м ас харгиз. Бу холат ўткин чи ! С изн и ж уф - 
ти ҳ а л о л и н ги зд а н вақтги н а а ж р а т и б т у р и б д и , и ш он и н г. Бир кун 
келиб, шу сў зларни эсларси з, кизим. О м о н бўлинг!
Қори д о м л а м у х аб б ат ҳ а к и д а гап и раётган и д а Р аъно т ў л и қ и б
кетиб, д астрўм оли н и ю з и га босди. Д о м л а хонад ан ч и кк анида ҳам 
б ем о р ў ш а алпоз ётарди.
Қори д о м л а д ахдизга ч и ки ш и билан я н а ў ш а у м и д л и кўзларга 
ни ш о н бўлди. У л а р г а н и м а д е й д и ?
А л д а с и н м и ёки рости н и а й т и б , ш у н д о к хам куй иб ётган 
ю р ак л ар н и ч илпарчи н қ и л си н м и , н и м а қи лси н ? Бун дай муш ку- 
лотга илк марта дуч келаётгани йўк-ку-я, лекин... б ари би р қийин. 
Т и й р о н к ў з л а р г а т и к караб, х у к м н и а й т и ш азоб. Ш у боис инсон 
тақд и р и ў з с о х и б и д а н н ихон килинган. Эртасига, келаж ак ка ишо- 
ниб яш асин, дея у м р интихоси п арда ортига яш и р и л ган д и р балки.
Ў ш а п а р д а н и кў тар и ш га у н и н г хаки б о р м и к ан ? У м у м а н ,у н и
ҳ а қ д еб ким айтади. О л л о ҳ н и н г м ў ъ ж и з а с и г а и ш о н м о к керак.
- Ноумидлик ш а й т о н д а н ! - д ед и у қизнинг ота-онасига қараб. 
- Ҳ ар не б ў лган д а хам у м и д и н г и з н и сўн ди рм ан г.
Кейин у ларга у ш бу р и во ятн и ҳикоя ки либ берди.
- Бир й и ги т н и н г у м р и д а н атиги бир кун колган экан. Хас-
105

---

та, у стига-устак, ж уда кам б ағал б ў лган оу й и ги т п а й ғам б ар н и
йўклатибди. « Б и р и л и н ж и м бор. Бу д у н ё д а н а р м о н д а кетмайин,
- д е б д и у п а й ғ а м б а р и м н з г а . - У и л а н м о қ ч и м а н ! » П а й ғ а м б а р
М у х а м м а д с а л л о л л о ҳ у ъ а л а й ҳ и в ассалл ам с а ҳ о б а л а р и билан 
маслаҳатлашиб йигитни бир ночор ки згау й л ан ти р и ш и б д и . У лар- 
н и н г е й и ш г а ҳ а т т о овқати хам й ў к э к а н . Ш у боис, пай ғам бари м и з 
ў з л а р и г а кел ти р и л ган н е ъ м а т л ар н и шу ёш к е л и н - к у ё в г а б е р ­
ди риб ю б о р и б д и л а р . Ёш р а ф и қ л а р у н д а н б е х а д ш о д б ў л н б , 
энди о в к атланай, д е б т у р с а л а р , э ш и к т а к и л л а б коли бди. О ч и б
карасалар, остонада ж улд ур кийинган бир чол турган м и ш . «Бугун 
егулик олиб б о р м асам , б о ла л а р и м оч дан ўлади . Би р б у р д а нон 
бўлса ҳам бери н гл ар » , д ея ё л в о р и б д и у. К ел и н -к у ёв пай гам б ар
ю б о р г а н н е ъ м а т л а р н и к а н д о к б ў л с а , ў ш а н д а й л и г и ч а ў р а б , 
карияга б ер и б ю б о р и ш и б д и .
О р адан бир кун ў ти б п а й ға м б а р и м и з ҳ ал и ги йи ги тн и э сл аб- 
дилар. « Ш ў р л и к б ан д ал и к н и ҳ а м б аж о к елтирганд ир. Б ори б бир 
хабар олнш керак», д еб д и лар.
К ели б карасалар. келин ў й н а б -к у л и б х и зм а т қ и л и б ю рган - 
мнш, йи ги т эса соғая б о ш л а г а н м и ш . Бу хо л атд ан х ай рон бўлиб, 
Ж аб р о й ил ъ ал ай х и с с а л о м д а н : «Бу не си н оат?» д еб сўрабдилар. 
Ш ун д а ул зот й и ги тн и н г бир б еч о р а га килган я х ш и л и г и учун
О л л о х у нга ў м р кў ш и б б ер ган и н и а й тиб ди лар.
Ривоят м ухтасар бўлгач, Н у р у л л о х кори қи зни нг ота-онасига 
ю зланди:
- А ж аб эмас, кайси бир а м а л и н г и з ёкиб, худой им қи зни нг 
v мрига у м р кўш иб берса... - кей ин кори д о м л а б и роз таи саллан и б 
1
>ргач, д е д и : - Б е м о р н и н г истаги вожиб. У ни кўп қи йнаманглар!
- ш ундай дея у к уёвлари билан б ў лаёт ган м о ж а р о л а р г а и ш о р а 
килганди. Буни э ш и ти б , эр-хоти н б о ш эгиш ди.
Куп ўтм ай Зи ёуд д и н хам келди. Н у р у л л о х кори у л а р билан 
х а и р -х ў ш л аш и б , м а н зи л и г а йўл о лди . Б ем о р ж у в о н э с а кўзлари 
ж н лвалаи и б, о л а м -ж а ҳ о н о р зу л а р и билан колди. Н а ҳ о т к и , кори 
ю м л а н и н г сў зл ар и рост бўлса?! Қанийди...
Й ўлда к егаётиб Зиёудд ин кори д о м л а г а ю злан ди :
- Б е м о р н и н г ахволи қалай? У м и д бор эк ан м и ?
Кори д о м л а ў й г а т о лд и . Зеро, у б утун лай бош ка нарсалар 
хакида ўйлаётганди.
Умид х а м и ш а бор, - д ед и у ўйчан. - Ё ш экан, а р м о н и кўп.
106

---

Бу д у н ё д а н у миди ни у зол м ай ёти б д н . К унлард ан б и р кун кай с и 
бир билим ю рт и да ўкийдиган к и злар д у го н алар и оғир аҳво л да ёт- 
ганини айтиб келиб қолишди. О н аси ё ш л и г и д а ў л и б кетган', отаси 
бо ш ка аёл га у й л а н и б, у ни е т и м х о н а г а топ ш и риб ю б орган экан. 
Б о р сам , ўн с а к к и з я ш ар гулдай қиз ж о н т а л а ш и б ёти б д и . О қк он
касал и га ч алинган. б и р йи лдан б ер и д а в о л а н и б т у з а л м а б д и . У ни 
кўри б хайрон колгандим ў ш ан да. Т а н а аъзолари и ш лам аётганд и. 
Ф а к а т ю р а г и базу р у р и б т у р и б д и . Қ о н бос им хам ж у д а паст. 
А р а н г н а ф а с о л я п т и . М ан ти к ан у ў л и б б ўлган , кайси б и р ил и н ж , 
ж о н т а с л и м кил и ш га к у й м а я п ти -д а ! Ж у д а кий нал и б кети б ди
ш ўрли к. А тр о ф и н и ф а р и ш т а л а р ў р а б о л и ш и б д и . Қ а ҳ р а т о н киш, 
совук. А кс ҳ о л - киш ҳам катти к кел ганди уш а йили.
Ё си н н и ўки б булгач: « Н и м а т и л а г и н г и з б ор?» - дед и м муло- 
й и м ли к билан. - У я л м а й а й т а в е р и н г , кизим. Би рон н и м а е г и н г и з
к е л я п т и м и ? Ёки к и м н и д и р к ў р м о қ ч и д и р с и з ? !» « Т ак си р . - деди 
у базўр. Бу орада й ў т а л и т у т и б а р а н г ў зига к елди. - П а м и л д о р и
еги м кел я пт и, ки п-к изил!» д ед и у. Пул бери б, д у го н а л а р и н и п а­
м и л д о р и о л и б кел и ш га ю б о р д и м. « С и з б о рад и га н ж о й д а сархил 
п а м и л д о р и л а р бор. И с т а г а н и н г и з ч а еявераси з!» т у ш у н т и р д и м
у нга. Бу сўзлардан қ и зн и н г кў з лар и я р ак л аб о ч и л и б кетди. «У 
ер д а п ам и л д о р и л а р кўп, ден г... » У т ам ш ан ди . К е й и н т е пас и д а
т у р га н ф а р и ш т а л а р н и к ў р аётган д ай : «Ана, ана улар. П ам и л д о р и
о л и б к е л и ш я п т и . О й и, ойи ж о н ! - дед и ю т о к и б нафас оларкан. 
- П ам и л д о р и л а р ки п -к и зи л !» д е д и у менга караб. М ен сергак- 
л а н д и м . « К а л и м а кай тари нг-да, б и т т а с и н и о л и б енг... Л а илаҳа 
иллаллоҳ, - д ед и м мен. Қ и з м е н г а к ў ш и л и б калим а к ай тарди. -
М у ҳ а м м адун р асуллуллоҳ... »
К ейи н теп ас и д а турган ф а р и ш т а л а р г а караб ж и л ма иди. Та- 
бассум қи лаётиб, б и р «уф» д е д и -ю , ж он ч и кард и. Ф а р и ш т а л а р
к у р ш о в и д а ж а н н а т м е в а л а р и г а м а ҳ л и ё б ў лга н ч а кетди...
Д у г о н а л а р и п а м и л д о р и к е л т и р г а н и д а у к а й т и ш к и л и б
бўл ганди. К ў р д и н г и з м и , бу д у н ё д а н кўн гил у зол май ётган экан. 
А р м о н ш у н а к а н ар са. у одам ў л г а н д а н к ей и н х а м р у х н и бу 
д у н ё г а б оглаб кўяди. Ш у б о и с х а р к и м га а р м о н с и з к ети ш насиб 
этси н экан.
- А сл и д а биз ў л м а й м и з , - х о т и р ж а м с ў з и д а д ав о м этди кори. 
- Ҳ а ё т н и н г б о ш қ а шаклига ўтамиз, холос. К ў п ч и л и к ў л и м н и «йўк 
бўлп б кетиш» д е б ту шунга ни уч ун хам унд ан кўркади. У дунёдан
107

---

хеч ким қай толм аган-ку! Н е ч у н о д ам л а р ўзлари бил.мандиган 
нарсадан бу қадар к ў р к а д и л ар ? О х и р а т г а иш о н м о к , ф а л а к н и н г
и ш о ратлари ни ан гл ам о к ло зи м .
- О д а м л а р ўлимдан фақат й ў қ б ў л и б кетиш д еб қўркмайдилар. 
У л а р н о м аъ л у м л и к дан кў п р о к чўчиш ади . У д у н ё д а ў зл а р и н и ни- 
малар кутаётганини би лм ай ди лар-да! Ўлим п и р н к л и к н и н г якун и 
б ў лган и учун хам о д ам н и т у ш к у н л и к к а т у ш и р и б кўяди, —дед и
Зи ёуд дин.
Кори д о м л а кули б кўйди. К ейи н огир в аз м и н л и к б илан бир 
ривоятни сў зл аш га к и риш ди .
- Х и т о й д о н и ш м а н д и Ч ж уан -ц зи бир куни Чу ўлкаси гомон 
кетаёти б, йўлда б о ш ч а н о г и г а д у ч келади. У н ом аълум ки ш и 
т а к д и р и г а а ч и н и б б у н д ай д ей ди : «С ени ким бу а ҳ в о л г а со л д и ?
Я ш а ш г а б ў лган и ш т и ё қ и н г м и ёки к у н д а м и ? Балки о та-он анг, 
х о т п н , б о л а - ч а к а н г н и ш а р м а н д а этга н н о ж ў я и ш л а р и н г ёки 
к а х р а т о н к и ш у о ч л и к а з о б и с е н и ш у а х в о л г а с о л г а н д и р ? -
Ч ж у ан -ц зи сўзи д а д авом этиб: - Х о х л ай сан м и , мен Я ратган дан 
сенга ж он ва рух ато этиб. о та-он анг, х о тин, б ола-ч ақан г, д ў ст у
ёр л а р и н г б ағр и га ка й та р и ш н и и л т и ж о к и л ам ан » , д ей д и . Ш у н д а
бош чанок д он и ш м ан дга истехзоли карайди-да, бундай деб жавоб 
қилади: « М а р х у м н и н г те п ас и д а ҳукмдори, қуй ида эса хизматкори 
бў лм ай д и . У н и н г уч ун вакт хам йўк, замон хам. Ф а л а к ос т и д а
у м у тлак о эркин. Ҳ а т то б у н д а й и н бахт ш о ҳ ла р га хам насиб эт- 
маган. Д ем ак к и , ш о х о н а ф ар о га т н и и н соний азо б -у к у б ат л а р г а
ал м а ш т и р и ш н и и стам ай м ан !»
- Ҳа, - дед и кори д о м л а м а ъ н о л и кулиб. - Ў ли м ким уч ун- 
д и р азоб, ким у ч у н д и р ф ар о гатд и р . Б ун га ф оний д у н ё д а килган 
я х ш и -ё м о н а м а л л а р и м и з с а б а б к о р бўлади. Гўёки б и з бу д у н ё г а
м е ҳ м о н г а к ел ган м и з . М е ҳ м о н д а н и зз ат -и к р о м б и л а н кай ти ш
х ар к и ш и н и н г ў з қўли да. Бу д у н ё д а т а с о д и ф йўк, З и ёу д д и н х о н . 
Ҳар б и р а м а л и м и з д а ў з л и г и м и з намоён б ўлади. И й м о н л и одам 
ян гл и ш м а й д и . Ў л и м н и хар он эс л а м о к ж ои з. Чунки у б и зн и эзгу 
иш лар ки л и ш га ч орлай ди , бу д у н ё г а н и м а уч ун к ел ган и м и зн и , 
м у в а к к а т ҳ о л ати м и зн и эс л а т и б қўяди. Б у н и н г ҳам ў зи га я р а ш а
тар б и я в и й ахам ияти бор.
У л а р к и ш л о к к а ш о м қ о р о н г и с и д а к и р и б к е л д и л а р .
Ҳ а м м а л а р и ж и м ко л и ш ган , а зи м то гл а р у д о в -д а р а х т л а р г а ти- 
к и лган ча ў йга т о лга н д и л а р . Б угун ги с у \ б а т З и ёу д д и н у ч у н хам
108

---

се р м а зм у н бўлди. Ч ин данам ҳ а д е б ду н ё в и й т а ш в и ш л а р г а бери - 
л а в е р м ай , о х и р ат ҳ а қ и д а ҳам ў й л а б к у й и ш керак. Б аъ зи л ар эса 
« Т и р и к эканмиз. ў л и м н и н г б и зга д а х л и йук. В а ф о т этгач эса биз 
у ни ҳис қи лм ай м и з», д ей д и л ар . Бу д у н ё м и н г б о р л и г и н и и д р о к
этган ҳолда у д у н ё н и н г м а в ж у д л и г и н и м ан ти к ан и с б о т л а ш мум- 
кин. Чунки агар о х и р ат бўлм аса, ф а н о д у н ё с и нега керак?! Бунда 
маъно йўқ. Зеро, бу д у н ё д а хар нарсада, хар б и р харакатда илохий 
у з в и й л и к м авж уд . Буни ф а к а т акл э гал ар и ги н а ҳ и с эта оладилар.
Қ И С М А Т