Т о ш к е н т «m e r I y u s»

l a u i K a p n r a
ч и қси н , ю з-қ ў л и н и ю ви б, э ш и к д а т у р си н , 
; k ‘i i m i i : u i .
К и м лард и р Б ахти ёр у ч у н д ў п п и -қ и й и к ч а о л и б келди, 
loitm n ириш ди. У н га эса б ар и б и р эд и ҳ ам м аси . Б а х т и ё р у й д ан
б и р калам хам чиқм ай м ан д еб т у р и б олди.
Т о м аи и т то б у т га с о л и н и б . ж ан о зага оли б кет и л м агу н ч а у 
м ар х у м ан и и г теп аси д ан ж и л м ад и .
Б ах ти ёр н и н г кўзлари ш и ш и б қи зар и б кетган , к ават-к ават 
к ў р н ал ар га ўраб , т о б у т г а с о л и н га н м а й и т д а н к ў з у зо л м а с д и . 
l l a x o T K i i
ш у Р а ъ н о б ў л с а ? ! У н и н г Р а ъ н о с и ... К е ч а ю к у н д у з 
к ў р и и т и орзу қи лган . б и р г и н а т а б а с с у м и г а з о р б ў лган Раъноси , 
ж д и ю б у тд а ётибди, каран г. bvip оги з гап лаш олм ад и . ти р и к рух- 
eopiinii кўролм ади-я! О д ам л ар б у н ч а т о ш б а ғи р б ў лм аса! У лар 
би р-би рм си з яш олм асди ! Ш у н и б и л и ш с а ҳ а м . атай л аб ки ли ш ди . 
Қ асд.к ш и ю , д и ли о ғр и си н д еб -а! Т а к д и р н и н г м у ш тл ар и етм ас- 
vmли?! Ҳеч ким уларни т у ш у н м ад и , ҳеч ким!
11ихоят. м арҳум ани олиб кетиш ди. Ҳ ам м а йиғлади. Ш ундаям
кхёви и н г гап лари га ҳ ам м а гал ати қараб кўярди:
--О р ти н гд ан б орам ан ! Т ез о р а д а у ч р а ш а м и з! Ҳеч ким бизни 
аж р ато л м ай д и , эн ди! - д е я р д и . У н и н г а л м о й и -а л ж о й и гап л ар и - 
дам. куёвн и н г эси оғиб ко л и б д и ш ек и л л и , д егу в ч и л ар \ а м бўлди.
У тоб у тга ёп и ш и б олган , ҳеч қўй иб ю б орм асди .
- Ҳой, куёв! Ў зингизн и қ ўлга олинг! Э ркак одам сиз! - т а н б е ҳ
б ер и ш ар д и унга.
Ш у н д а хам қ а й н о н а с и н и н г эн саси к о тар д и . « Ё ш ги н а с и га
у н ч ан и б олиб. ар т и сл и к қ и л и ш и н и ...»
А м м о у н и н г « а р т и сл и к » қ и л м аётган и д е в о н а в о р т у си д ан
ш у н д о қ ҳам ан гл аш и л и б т у р а р д и . У н га қай н о таси ҳам ачи н д и , 
хатто:
- Э с и д а н ай ри лм аса эди! - х ў р си н ган ч а д ед и у ў з - ў з и г а .- Ҳ а , 
кай тар д у н ё д ей д и л ар ...
М а й и т қ аб р га қ ў й и л га ч , ҳ а м м а к ет д и . А т р о ф г а с у к у н а т
ч ў к д и . Ф а қ а т я н г и г и н а д ў м п а й г а н к аб р т е п а с и д а б и р о д ам
ч ў н қ ай и б ў ти рарди . А м м о ҳ еч ким у н г а эъ т и б о р ки лм асд н . О ра- 
си р а ки м л ар д и р қ аб р и сто н га к ел и б , я қ и н л а р и га Қ ) ръон ти л о ват 
қи либ кети ш лари о д ати й ҳол. Б у н га гў р к о в л ар ҳам кўн икиб ке- 
ти ш ган . Ш у б оис Б ахти ёр га ҳ е ч ки м «ҳ о й !» д ем а д и . у н и н г н ега 
бу хол ў т и р ган и н и су р и ш ти р м ад и . Зотан, эр т аси га хам ш у ахвол 
д ав о м этди. Қ арасалар. кеч аги йи ги т каб р т е п а с и д а ҳеч ту си н и
ўзгарти рм ай ўтириб ди .
126

---

- Д ад а, каранг, анов к и ш и н и ! К ечаям ў ти р ган д и ... - д ед и
гў р к о в к и н г ўғли ҳайрон .
У н инг ҳ а м к ў н гли га б и р и ш т и б о ҳ оралади .
- Э с и ж о й и д ам и к и н ? С о ғ м и к и н ? -к ў н г л и ғаш л ан и б Б ахтиёр 
том он ю рди гўрков.
- У к а , ҳ о й , ука! Қ а б р и с то н д а қ о л и ш н и н г х о си яти б ў лм ай д н . 
У й и н ги зга боринг!
А м м о й и ги т л о ак ал қ и м и р эт м ад и . Ў ш а ал п о з ў ти р авер д и .
- У хлаб қолган м и , н и м а б а л о ? - гўрков й и ги тга я к и н р о қ
б о р и б , ел каси д ан т у р ти б у й ғо т м о қ ч и бўлди:
- У ка!? - ам м о й и ги т бу х ар ак ат д ан ё н и га о ғи б й и қ и л и б
ту ш д и .
- У к а ! ! ! В ойй!!!
Қ аб р и сто н га кечагид ай ян а од ам ёғи л д и . М и л и ц и я -ю , «Т ез 
ёр д ам » ... Ч унки кеча келиб, то н ггач а к а б р и с т о н д а ў т и р и б чиққан 
й и ги т ў ш а алп оз ж он тасл и м қ и л га н экан . Ш у н га т ў п о л о н бош - 
лан ган д и :
- В ой, б е ч о р а -е й , ў ш а ў т и р г а н ч а ў л и б қ о л и б д и м и -я !? -
д с й и ш а р д и о д ам л а р .
М айи тн и кўтариб , «Т ез ёр д ам » га о р ти ш ган и д а, қабр пастига 
б ар м о қ б о ти р и б ёзи л ган ж у м л ага к ўзлари туш д и .
- С ен си з яш олм ай м ан ! — д еб ёзи л ган д и .
Й и ги тн и б и л м а га н -та н и м а га н к и ш и л ар ҳ ам ним а вокеа юз 
б ер га н и н и ан глаб етд и л ар , у н га ач и н и б йи глад и лар...
УРУЖ
Б аҳор охирлаяпти. С ар ато н н и н г ҳовури сезилиб колди. Ж ум - 
л а ж аҳон рўзгор т а ш в и ш и г а ч ў м ган . У й олди, равон а й в о н га уя 
кур ган кал д и р го ч л ар кун бўй и п о л ап о н л ар и га ем и ш таш и й д и . 
Қ ори д о м л а уларни за в қ л а н и б кузатади.
- Ҳ а, ж он и вор-а! - д е б қўяд и и чида. - Ж и н ги р тд ек ж о н и - 
га ш у н ч а азоб. Н им а зари л-а! - б у н д а ҳам бир ҳ и к м а т б о р д ек
т у ю л ад и у н га . Ҳ а ё т н и н г а б а д и й л и г и , д а в р и й л и г и зо ҳ и р . Ҳ еч 
ў згар и ш си з... Н ега т а б и а т у ж о н и в о р л а р б и р х и л л и к н и сакл аб
колади, ф а қ а т о д а м зо д ги н а ў зга р а в е р а д и . М а г а р у ўзгар м аган и д а 
эдим н. ҳаёти анча равон кечарди! М ана калдирғоч. Ў ш а л о й су во к
127

---

уя, ў ш а у ч -т ў р т та п о лап ои , б и р хил д а ч и ри ллай д и . Заб ти хам 
ў зг а р м а й д и б у л а р н и н г . Ҳ а , э н д и . ч и г и р т к а б ў л м а с а . к а н о а т
килсак, паш ш ам м , ч и ви н м и , ер м и з, д ем ай д и . И зл ай д и , то п ад и . 
Т оп м аса б о лал ар и оч колади. Ж о н с ар а к , ж у д а ж он сарак .
Ш оги рди И к р о м ж о н к ў ч ад ан ҳ о в л и қ и б ки рди . Fiowra кетаё- 
ти б эди ш еки лли . Н им ад ан ҳ о в л и қ ад и ш унча.
- У с т о з , устоз! - чаки рд и у.
- Ҳа, б ўтам , ни м а 
r a n !
- в азм и н л и к б илан д ед и кори дом ла.
- Э ш и тд и н ги зм и ? А нави аёлн и ...
- Қ ай си аёл?
- К асал ётган -ч и ! У й ига б о р и б эдик-ку...
- Хўш?
- Ш у б а н д а л и к н и б аж о к е л т и р и б д и . Т ў к к и з кун и ч и д а
ҳазрат...
Қори д о м л ад а ўзгариш сези л м ад и . Т о ш б аги р экан н д ан эм ас, 
ш у н ч ак и у ў л и м н и б о ш к ач а ту ш у н ар д и .
Н урулл о х кори ю зи га ф о ти ҳ а тортд и .
И кром ж он ш ош и б к о л ган и д ан у ст о зи н и ҳ азр ат деб ю б орд и . 
А слида д ом ла ш оги рдлари га бу ндай д еб аташ га рухсат берм асди. 
Бу риё, д ей д и . У ш о ги р д и га саво л назари б илан қарад и . Й игит 
ш уни аи тм о к ч и м и д и у н га. Н у р у л л о х кори ш о ги р д и га т ў қ қ и зт а
б арг - бу т ў қ қ и з кун, д еб ай т ган и н и эслади .
- Устоз... - б и роз сукутд ан кей ин д ед и И кром ж он. - Куёв 
ҳам ўлибди!
Н уруллох кори ш о ги р д и га х ай р о н л и к б илан каради.
- Қ ай си куёв, бўтам ...
- Ў ш а аёл н и н г эри. Қ а б р и с то н д а кайтиш ки либди. Э р тал аб
гўрков кўри б к о л ган м и ш ... З н ёу д д и н акам ў ш а м ах ал лага иш 
билан ўтган эк ан лар. Ҳ ам м а ё к д а ш у гапм иш ...
- С уб хон оллох! - д еб ю б орд и кори. - Й и ги т хам ж о н и га 
ж аб р ки либди-да! Ў л ган н и н г к ети д ан ў л и б б ў лм ай д и , д ей д и л ар . 
На и лож ...
- Қ а и т а р д у н ё д еган д и н ги з, каранг. Й и ги т н и н г от а-о н аси н и
худо урнбди!
- Берам ан д ес а б ало йўқ, у р ам ан д еса. д а в о й ў к д еган лар , 
- д о м л а ўй га т о л д и . - Ш у и д ан х а в о т и р д а эд п м . К ў р д и н ги зм и , 
И кром ж он. хеч б и р ад о л а т с и зл и к О л л о х н и н г н азари дан четда 
ко 
1
млйдн. Ў зи ж азо л ай д и . У - о лн й хакам . У н и н г кхд рати дан
I2S

---

қ ў р қ м о қ, м сҳ р и д ан қ о н м о қ к ерак . М еҳр б ер ган м еҳ р кўради, 
и н ш о о л л о ҳ . Ҳ а р ки м к и л с а , ў з и г а к и л и б д и . Я х ш и л и к х ам
қаи тад и , ём он ли к ҳам ! Зер о , б у н д а ҳам ём о н л и к н и кўрм асли к 
керак. Бу бир к он ун и ят. О л л о ҳ а с л и уларн и б и р -б и р и уч ун ярат- 
ганди. Бмр кун да б ер ад и . б и р кун д а олади . Ў згар и ш л ар о лам и д а 
бу о д ати й ҳол. Т асавву р қ и л и н г-а, сарзам и н д о и м о ў згари ш да 
б ўлса, б ан д аси га кан чалар ки й и н . О ёқ д а м уқи м қоли ш м уш кул 
хатто . Ш ун да о д ам зо д га уч н а р с а м у р у вват қи лгай . Б ири асо, 
би ри зи ё, яна би ри т аян ч . Булар ним алар?
- Бу оддият-ку. у сто з, - кулди И кром ж он. - О дам и й м онга 
таян ад и . У ин сон кўл и д аги асо . С аб р гаги н а су ян ад и , бу у н и н г 
т аян ч и . Зиё - бу илм , ии сон кўли даги ш ам . М аъ р и ф ат у н и н г 
й ўлин и ёритгай. И й м о н и н и б асал о м ат қи лгай ...
Қ ори д о м л а ш о ги р д и н п н г б и й р о н ж а в о б л ар и д ан х у р сан д
бўлд и.
- Баракалло! - д еб у н и а л қ ад и . И кром ж он қи п -к и зар и б кет­
д и. Н егади р ҳ аяж о н л ан са, ш ун д ай б ўлад и. Ҳ ам он ту й ғу л ар и н и
ндора этолм ай ди . Л еки н зукко. Бир нарсани д ар р о в и лғаб олади. 
М ан а, б и р -и к ки о й д и р к и , у ф и к р ўқи й д и ган б ўли б қолди. О д дий 
ю м у ш л ар н и д о м л а ай т и б ў ти р м ай д и , И к р о м ж о н н и н г ўзи б и л и б
ки лади. Б аъ зи д а д о м л а н н н г ў й л ар и н и ай н ан қ ай тарад и . Ш унда 
к у л и б ю б о р ай д е й д и . 1П огирд й и ги т а й т г а н л а р и н и ю р ак д ан
қ и л аёт ган и н и кўри б т ў л и к и б кет ад и . У с то з ҳ ам о т а д а й м ехр 
к ў я р к а н ш о г и р д и г а , х а с т д а к о к н л м а с и н , д е б қ а т т и қ қ ў л л и к
к и л и ш га тў гр и кел ар к ан б аъ зи д а... Л ек и н к ай ти ш и га оз ф ур- 
с а т к о л г а н и н и у н г а а й т о л м а я п т и . Г а р ч и ш о г и р д и и л м л и , 
эъ т и қ о д л и эса-д а, у н д ан ай р и л и ш н и и стам ай д и . О т а-б о л ад ай
б ўли б қоли ш ган. Б и р -б и р л а р и га қарай ди лару, асоси й б и р гап 
а й т и л м а ё тга н и н и и к кови ҳам с езад и . И к р о м ж о н н и н г б оти н и
м у стаҳ к ам . Б аъ зи д а х о м у ш л а н и б қо л и ш и д ан б у с и р н и б и л са 
керак. д еб ўйлайд и д о м л а. О х и р ги си н ов колди, сўнгги им тиҳон . 
У И к р о м ж о н н и и ш он ч ли кў л л ар га т о п ш и р и ш и керак... Й ўкса, 
х о ти р ж ам к етолм ай д и
Бу к е ч а у ш оги рди б илан б о ти н ан су х б ат қ урад и .
И кром ж он ҳам у с т о зи га ан ч ад ан буён зеҳн таш л аб ю ри бд и . 
Б и ляп ти , т ай ёр гар л и к қ и л аёт ган и н и ... кан дай б и л м аси н ... Бола 
о таси га эргаш и б й и гл аган и д ай :
- К е т м а н г ! - д е б к ў з ё ш и к и л о л м а й д п . У т у ш у н а д и
129

---

ҳ ам м аси н и . Бу од ди й кон уният. А қли т у ш у н са -д а , л еки н д и л и ... 
Е ти м ги н а эм асм и , ў зи . Ш у б о н е у стози б и л ан б о ш к ач а кадрдон 
улар. Ю р акд ан сези ш ад и б и р -б и р л ар и н и . Э р га ш о л м а й д и , \а !
А м м о б и л м ай д и , у ст о зи си з к ан дай яш аш м у м к и н л и ги н и , т а с а в ­
вур ҳам ки л о лм ай д и буш : .. О та-о н аси -к у эр га т а ш л а б кетиин ан, 
л е к и н д о м л а -ч и ? ! Э н д и гоп зи м д ега н д а ... Г о ҳ о н и го ҳ л а р и д а
«Н и м а учун, нега б у н ч а ш о ш и ли н ч !» д еган савол зуҳрлан ад и . 
Ҳ ак и к ат га ети ш ган ж о н л ар бу д у н ён и ў зл ар и х о ҳ л аган пайт- 
д а т а р к эт и ш л а р и м у м к и н -к у ! Д о м л аси ҳ а л и ёш ! О д ам л а р га
ф ой д аси т еги ш и м ум ки н , ахир. Балки у с т о зи н и н г у д у н ё д а хам 
ки лад и ган вазиф алари б о р д и р , б у н и И кром ж он кай дан хам б ил- 
син. Қ ач о н к и , ру х и ят сар х ад л ар и д а э н л и ги н а т е та п о я ки либ ю ра 
бо ш л агаи б ўлса... У н и ў ш а д у н ё д а ту м о н ат ку таётган д и р , балки 
ўш ал ар н и н г б и р ги н а васли д ан ун и
\
к р о м ж о н ги н а м о су во ай ла- 
япти. Б и лад и, у стози хам ун и кўзи ки им айди. Л ек и н ... Н у р у л л о х
кори пок и й м он эгаси , б у н ак ал ар хозир кам. М агар о д ам бироз 
х а с т а л а н с а , д а р р о в б ў ш а ш и б т у ш а д и . Ҳ а м м а и ш и н и қў й и б , 
ту ш к у н л и к к а б ер и л а д и . Г ў ё у н и м удҳиш бир ни м а кутаётган дай. 
У стози эса... д о и м ги д ай тети к, хуш кай ф и ятд а. Гўё ф алон ж ойга, 
ф алон иш ни қилиш учун кетаётган дай... Бир зум гагина! Қ анийди 
ш ундай б ў л са!? Б аъ зи д а ш уни ў й л а с а , И кр о м ж о н н и н г кўзлари 
ёш л ан ад и ган б ўли б колди. Х и л в а т ж ой да ҳеч к и м га б и л д и р м ай
ар ти б олади . Б ари би р, у стози б и л ад и б уни. Н у р у л л о х к ори н и н г 
ти й р а к кўзлари т ў с и к о ш а хам к ў раверад и . Ш у н д ай экан , яш и - 
ри ш га на ҳ о ж ат. А сли й и ги тли к ғу рури йўл қ ў й м а й д и -д а бунга. 
Қ ори д о м л а ш о ги р д и н и н гд и л ги р л и ги н и сези б , м и й и ғи д а кулиб 
кўяди. Ҳ ар қалай ўғил б ола, эр ки ш и д ай б ў ли б ў сган и м аъқул... 
Б ўй нида ки ём ат қарз м аъ су л и яти бор. К ел гу си д а у оила б окад и , 
ф ар зан д ўсти р ад и . Б алки у н и н г каби ш оги р д л ар ети ш ти р ар ... Э, 
б о ла-я, бола!
И кром ж он кўш ни о л и б ч и қк ан ок ш ў рван и у сто зи ол д и га 
қўярк ан , у н и н г к ў зл ар и га к ар ад и . Бу н и го х д а б е п а р в о л и к ва 
к а н д а й д и р м у н гн и к ў р д и . « Ў т и р и н г -ч и , б ў т а м !» д е ё т г а н д а й
т у ю л д и унга.
Н у р у л л о х к о р и ш ў р в ага б и р қараб қ ў й д и -ю , и с т а м а й ги - 
на қ о ш и қ б о ти р д и . Ҳ ози р о в к ат ей и ш н и ў й л ар м и д и у. Л еки н
И к р о м ж о н н и т а ш в и ш г а к ў й ги с и к е л м а д и . Ў зи ш у н д о қ хам 
и ч и д ан эзи л и б ю р и б д и . У сто зи о в к ат ем ай кў й ган и н и б и лса,
130

---

б аттар кую н ад и. 
У 
кайтиш к и л са, б о ла б унга к ан дай чидайди?! 
М улла й и ги тн и н г кў зл ар и д а зо қ и р бўлган м еҳрни кўриб д ом ла 
ҳам м ай и н лаш д и . Бу д у н ё н и н г и ш лари ш у н ақ а ў зи . И бти доси 
б ў лган и ш л ар н и н г и н ти ҳ о си ҳ ам б ў лад и -д а! Б ун га к у н и к м о к
керак. О л л о ҳ н и н г иродаси вож и б. Н и м а қам келард и қўли дан.
Н у р у л л о ҳ кори ш о ги р д и га м еҳрли т и к и л га н ч а ўй га толд и . 
Ш оги рди д и л и д ан ў тган л ар н и англай о л ад и м и -й ў қ м и , б и лм ас- 
ди. А м м о бир кун кели б , б о ти н д ан су ҳ б ат қ у р и ш н и кўн гли га 
т у ги б кўй ганди . У сто зл ар ш о ги р д л ар н и д о и м ш ун д ай им тиҳон 
ки лиш ган .
Я ъни овоз ч и қари б гап и р и ш м аган . У л ар ф и кр ў қи ш ган .
« К ўп ғал ат т у ш к ў р и б м а н » , - д е д и Н у р и л л о ҳ кори овоз 
ч и к а р м а й .- Ў з рухим би лан б аҳс б о й л аш и б м ан . У кўз ў н ги м д а 
зоҳир бўли ш и билан хам м аси н и эслабм ан. У д ун ёд аги ҳаётим ни! 
Бмрам с о ғи н га н э м и ш м а н к и , ч ин у й и м н и ! С о ғи н ч ҳ и сси д ан
багри м ў р тан и б кетди. Р у ҳ и м к аф асга т у ш ган к аб у тар янглиғ, 
кан отларин и п о т и р л ат и б ў зи н и п ан ж ар агау р ад и . « К етги м келяп- 
ти , кетгим !» д ей д и . М ен эса у н и тў х тати ш га ур и н ам ан «б и роз 
ш о ш м а, ш о ш м ам асан г-ч и ! - д е й м а н . - Бу д у н ё д а қи лад и ган
и ш л ар и м б о р ҳали ! - д е й м а н , пи ча с аб р к и л !» У эса кети ш
и ли н ж и д а, ж он сарак:
- Э й, нодон-а! - д ей д и у. - У д у н ё ж ам оли н и у н у тган сан . 
П а й с а л г а с о л и ш и н г ш унда.ч! А кс х о л б у д у н ё н и н г и ш л ар и
қачон би тган ?! - д ей д и д ак к и б ср ган д ай . У н га ж аво б то п о л м ай
м улзам б ўли б колам ан. А сл и д а И кром ж он, б о лам , си зн и кўзим
қи й м ай д и ... И ш ончли қў л л ар га т о п ш и р сам э д и ,д е й м а н !»
Н азарида устози ун и н г уч ун колаётган дай , б уткул колгандай 
б ў ли б ту ю л д и . Д и л и д а кувон ч ту й д и .
« Ш о ш и л и ш га на ҳ о ж ат, у сто з! Қ анч а одам су х б ати н ги зд ан
б аҳ р ам ан д , ам ал и н ги зд ан са о д а т т о п я п т и » , - д ед и у хам овоз 
чи карм ай .
« Ш у н д ай д и р ... л еки н бу м е н га б о гл и к эм ас, б ў там , ян а бир 
нарсан и айтай... О зо д л и к а р а ф а с и д а ту р ган р у х у ч у н бу д у н ёд а 
бир ку н у ш лан и б коли ш аср л ар кад ар у зо к вактд ай ту ю л ад и . 
У н и н г х ар со н и яси азоб б ер а д и . Ч ункн ҳеч ким яш аб бўлган 
х аёти н и қ ай тад ан я ш аги си к ел м ай д и . Ў тм и ш ку л га ай л ан ган
ҳи соб . К улни т и т к и л аш д ан к ан дай м аъ н о бор?!»
« Ў л и м д а-ч и . ў л и м д а хам м аъ н о б орм и ки н ?»

---

«Б ор албатта, ам м о у н и н г м аъ н о си б издан яш и р и н б ўлса, 
не аж аб ? Ф и к р қ и л ам ан к и , руҳ у м р гу за р о н л и к кн л ар эк ан . ҳар 
хи л ҳ аёт ш ак л л ар и н и б о ш и д ан к еч и р ад и . Р у ҳ н и н г о н а қорттига 
т у ш г у н и г а к а д а р к еч ган қ а ё т и , бу - б и р б о ск и ч . Қ а е р л а р д а
ю ради. н и м ал ар н и курад и? Э р к и н р у ҳ н и н г о н а кор н и га ту ш и - 
ш и, қо р о н гу л и к к а бан ди э т и л и ш и хам ў л и м д ай гап эм асм и ?! 
И н сон н и н г т у ғи л и ш и ҳам б и р х аёт ш аклн д ан б о ш қ аси га ўтиш
д ем ак д и р . Ф и к р и о ж и зи м ч а, гў д а к у л ғай и б , к ек сай гу н и га кадар 
яна бир ту ги л и ш они у ч у н е т и л и б б о р ад и . Бу т а н а н и н г ў л и ш и , 
рухн и н г э с а ту ги л и ш и д и р .
У ёги эса б и зд ан сир ту ти лган .
К урган туш и м - бу пардани хи ял к ўтарган д ай б ўлд и ва мен 
о хи рат н аф аси н и т у й д и м . Б утун б о р ли ги м ила у н га и н ти лд и м . 
Бу б еж и з эм ас, б у н д а хам бир ҳ и к м т г б ўли ш и керак. Ў ш а м ан- 
зи л и м га т е зр о к етсам , д ей м ан ... »
«Й ўл о вч и н и м ан зи ли д ан қолд и ри ш хай рли б ў лм ай д и , устоз, 
м ен и ў й л а м а и г . Д и л и н г и з б у ю р г а н и н и к и л и н г. Бу ж у д о л и к
кан чалар оги р б ў лм аси н , б ерган ў ги т л ар и н ги з у н и н г зал во р и н и
ен ги л л ат ад и , ҳ а ё т д а йўл к у р сатад и . Х у д о х о х л аса. й ў л и м д ан
ад аш м асм ан » , - д ед и у.
Ш оги р д и н и н г ф и крлари н и ўки б, кори д о м л а ху р сан д бўлди.
И к р о м ж о н н и н г з е ҳ н и б а л а н д , ш у к е т и ш д а ю қ о р и
м аком атларга эри ш са аж аб эм ас. « С и зга бир ю м уш айтм окчим ан, 
б ўтам , - ф и кран д ед и кори д о м л а . -Ф а р г о н а д а ги бош м ас ж и д га
б о р и б м е н и к у т и н г! Ҳ о зи р ш у м а с ж и д н и т а ъ м и р л а ш и ш л а ­
ри кетяп ти . Ш о ги р д й и ги тл ар у ч у н м ах су с д а р с х о н а л а р ҳам
қури лаётган экан.
Э р т а г а э р т а б и л а н й ў л г а т у ш а м и з . М ен к е т а ё т и б , б и р
д ўсти м н и ки га, А н д и ж о н га хам ки риб ўтам ан . Ш у важ дан си зд ан
эртарок кетм оқч и м ан . Бутам , си з бу ерларни й и ги б -тер и б , калит- 
ни эг а с и г а т о п ш и р и б кай тасиз. К ей и н ч ал и к б алк и бу гў ш а га яна 
келарсиз? Қ айд ам , О л л о х б и л гу вч и р о к д и р ?!»
У сто з-ш о ги р д соат тун ги б и р л ар гач а су,\бат к ури б, наф л на- 
м озин и ўқи б ётд и л ар . Қ ори д о м л а эр та азо н д ан йўл та д о р и ги н и
кўриб, м ан зи ли га ж ўн аб кетди. А м м о у н и н г д и л ги р кўн гли да бир 
гаш лик бор эди. И кром ж он у н и н г ай тган лари н и т у ш у н д и м и к и н ?
А х и р у о в о з ч и к а р и б г а п и р м а д и - к у ! У л а р б о т и н д а н
суҳ б атл аш д и л ар . Н аси б этса, ш о ги р д и бу и м ти х о н д ан хам яхш и 
ўтади. Б ў л ад и ган б о ла б о ш и д ан м аъ л у м , ахир!
132

---

И кром ж он у с т о зи н и Пул га к узатгач, х о н ал ар н и , равон ай ­
вой, ҳ о вл и -ю к и ч к и н а б о ғн и б и р -б и р кўздан кечирд и. Х увиллаб 
қолди-я. ҳ ам м аёк ... О д ам хам ж ой га ж он ки р и тар эк ан -да, (|)а- 
р и ш тал и одам д еб б ек о р га ай т м ай д и л ар . Ў ш а ф ар и ш т ал ар хам 
т ар к эти ш д и бу о ш ён н и . Ш у б о и с су к у н ат ю там ан , д ей д и . А м м о 
у с т о зи н и н г п о й қад ам л ар и т ек к ан бу ерларга! Ҳ ар б у р ч ак уни 
э сл атад и , эш и к т у тқ и ч л а р и д а , зи н а л а р д а у н и н г зу х р и колган. 
Бу у й д а и к ко вл о н о т а -б о л а д а й ях ш и яш аш д и . Қ ад р д о н л ар н и
б и р -б и р и га я к и н л аш ти р ган ж ой хам кадрдон б ўли б колди улар 
учун! Қ ў н и -к ў ш н и о в қ ат оли б ч и к ар , б и рон м асл аҳ ат л и иш лари 
б ўлса, ю лд узлар ч и к к у н и ч а хам су х б атл аш и б ў ти р ав ер и ш ар д и . 
Б о ғд аги о л м ан и ай т м а й с и зм и ?! Б о щ и н и еб к и л ган к и ... кунда 
тў к и л ган и н и т ер и б у л гу р м асд и . Я рм и ки зил, ярм и ок, ж он оқи 
о л м а, еб т ў й м а й д и ки ш и . Б о л а -б а к р а . б у ту н м а х а л л а еди бу 
олм адан! Ҳ атто д о м л а ки м ки ш ах ар ту ш ад и ган б ўлса, « ҳ о й , ола 
кетин глар олм адан! Ш а х а р д а тан қи с неъм ат. хеч курса, болаларга 
ул аш и б ю б о р аси з» , д ер д и . О д ам л ар ку л и ш ар д и , э, у зам о н л ар
ўти б кетган , деб . О лм ан и т е к и н га б ер сан ги з хам о д ам л ар н и н г 
иш и колади. Н ега т ек и н д еб сў р аш ад и , хеч б ў лм аса?! И лгар и ги
за м о н д а «нон б ў л с а т е к и н , с я в е р сек и н » д ей и ш а р д и . Э н д и ги
ёш л ар эса «Т еки н п и ш л о к ф ак ат к о п к о н д а б ў лад и !» д ей и ш ад и .
У с т о з-ш о ги р д та б и б л и к қ и л и ш ар , х а к о л и ш м а сд и . Б ирда 
козон кай нар, б и р д а к ай н ам зс... Ш у н д а у сто з ш о ги р д т и л о в ат
ки л и ш га туш и ш ард и .
- О ч ли к и й м он н и б асал о м ат ки лади, и род ан и т о б л ай д и , -
д ер д и у стози ва хар саф ар п ай ғам б ар л ар н и н г « К ўп о в к ат ейиш
б и р л а к а л б л ар и н ги зн и ў л д и р м а н г и з . Э к и н л а р н и о р т и қ ч а су в 
х ал о к эти ш и каби, албатта. о р т и қ ч а ем ак хам қалб ни м аҳв этур», 
д еган ў ги тл ар и н и эсларди ж и л м ай и б .
С ухбат ки зи ган д ан ки зирди:
- Қ ад и м д а б и р авлиё ў тган экан , - д еб ҳикоя ки лган ди кори 
д о м л а. - Ў з и н и о вқ атд ан кай тари ш учун , д о и м а ч ч и к б о д о м ш и- 
м иб ю рарк ан . Б и р куни ш у о д ам н и х у д о й и га ай ти ш и б д и . «Бир 
м азза ки либ о в к атл ан ар к ан м ан -д а!» , - д еб ў й л аб д и у. Ш у аснода 
худ ой и б ў лад и ган у й га ки риб, м ех м о н л ар қатори д ан ж ой олиб 
ў т и р и б д и . Н еч а хи л о в к а т т о р т и л и ш и г а қ а р а м а й , б и р о н та с и
у н га тегм аб д и . О в к ат т о р таёт ган м езб о н л ар ун и кўрм ай ўтиб
кети ш ар м и ш -д а! Ш у куни хам ў ш а авл и ё к у л б аси га оч -н аҳ о р
133

---

қайтиб келибди! Х у д о н и н га м р и вожмб, деганларм ш у-да! Н аси б
қилган б ў лса ей си з, насиб этм аган б ўлса, б азм и -ж ам ш и д д ан ҳам 
оч қай таркан одам!
-У с т о з . кани энди бир коса палов бўлса! А ч чи қ -чуч ук қилиб, 
ёғлари н и о қ и зи б есак , - д ед и И кром ж он.
- У стига қ ати ғу м урч с о л и н га н ч у ч в ар а б ў л с а ҳ ам ём он
б ў лм асд и , - кулди дом ла.
К ейин ян а ў қ и ш га м ук ту ш и ш д и . Ш у пай т эш ик т а к и л л а б , 
кўш ни аёл н и н г овози келди:
- И кром ж он-у, ҳой И кром ж он! Б уёкка каранг!
И кром ж он ч оп и б бори б д ар в о зан и очди. Қ араса, осто н ад а
кўш ни аёл бир коса ч учвара к ў т ар и б ту р и б д и . У стига мурч. катик 
солинган! И к р о м ж о н бун и кутм аган и д ан ж у во н га ҳ ай р атл ан и б
боқди.
- Д о м л а билан ерсизлар! Тугун ош и қилгандим . А кан ги зн и н г 
и ш лари ю р и ш си н , деб . Д о м л ага ай ти н г, б и р д у о к и л си н л ар . -
д ед и аёл илти ж сли .
А ё л н и н г эри к о р х о н а о ч и б эд и . « И ч и м л и к су ви » и ш л аб
чиқарарди. А йни ёз ч и л л ад атек ш и р у вч и лар босибди. Ҳ уж ж атп да 
чатоғи б орм и ш . Буни ки ш л о қ аҳли эш и т и б , т о за д ар ғазаб б ўли б
ю рган ди. О д ам л ар и ш га ч и қ и ш аётган д и , шу ердан м аош олиб, 
ои ла б о қаётган ди . Бу кан ақа н ағм а бўлд и . Ҳ у ж ж ат ч ато к эм ас, 
ж и г и л д о н ч а т о к д и р , д е й и ш а р д и к у л и б . А б д у м ў м и н ак а э с а
ач ч и к қа а ч ч и қ ки л и б ёти б ол д и . Б и р ой д ан б ер и ш у аҳ во л . Чуч­
вара олиб чиккан ш у н и н г хотини эди.
И кром ж он чучварани д аст кўтарган ч а хам ш од, хам хайратда 
у стози ў ти р ган ай в о н га ю гурди.
- У с т о з буни кўринг... чучвара! - д ед и у м аъноли ки либ. -
А й тган и н ги зд ай . м у р ч -к ати к соли н ган !
- Ш ун д ай м и ? - кулди д о м л а. К ейин косадаги овкат ни кўриб 
«суб х о н о л ло х !» д еб ю б о р д и .- Ў з и н г г а ш укр! Берган н еъм атла- 
рин гга б еад ад ш укр!
Б ун ака воқеа кўп б ўлган. Д о м л ан и н г кўн гли ту саган н ар са 
ўш а к у н и ёк м уҳай ё бўлард и . И к р о м ж о н кўп си н аган буни. Ш у 
сингари устози н и н г д уолари хам и ж о б ат б ў л м ай қолмасди. М ана, 
А бдум ўм ин ак ан и н г иш лари ҳ ам ю ри ш и б кетди-ку! Т екш нрувчи- 
лар н о х ақ б ў л и б чикди. Ў ш ал ар н и н г иш и эн д и тек ш и р у вд ам и ш ...
Ҳа. дом ла билан бу уйда кўп яхш и кунларни ўтказиш ди. Д унё

---

т ало т ў п л ар и д ан холи, м одд ий м у ам м о лар т а зй и қ қи л м аган м аъ- 
сум ги н а, п оки за гўш а эди. Б алки чинд анам қай ти б к елар бу ерга! 
У стози син гари т аб и б л и к қи либ, од ам д ав о л ар . эл н и н г кори га 
ярар, ахир! Ҳеч курса, д у р ад го р ч и л и к ҳам қўли дан келади-ку!
И кром ж он эш и к н и қ у л ф л аети б к ўзлари ёш л ан и б кетди. Гўс 
бу ў ш а м аш ъ ум ж у д о л и к н и н г б о ш л ан и ш и эд и... У й со ҳ и б и га 
калитларни ту тқ азар экан , кўп раҳм атлар айтди.
- М ен қай там ан ! А л б атта қай там ан ! - д еб ҳам иш он ти рд и . 
А со си й си б у н га ў зи н и н г ҳам и ш он ги си келард и . К ейи н йўлга 
туш д и .
Қош корай иб кол ган и га кар ам ай , ш аҳар ч ек каси га қатновчи 
м аш и н алар ти р б ан д . Й ў л о в ч и д ан ш оф ср кўп. Қ ўли кўксида:
- Қ аёққа б ораси з! - д еб м аш и н ага т а к л и ф қи ли ш ад и .
- Ф ар ғо н ага б и т та жой холди! - д е д и ш о п м ўй лов йигит.
- Ҳ е , б ў лм ай сан м и ? Ш о ш я п б и зд е д и к -к у ! О ласан пулингни!
-« Н е к с и я » м аш и н аси ичидан б ад и р д и бир барзанги. У йул четига 
чирт эти б ту п у р д и -ю , « п ед ар аз» д еб сў к и н д и . М ай к ачан , қўлу 
кўк раклари н и ж у н б осган , со ч л ар и ел к а қадар у зу н ... Т ер л аган
б ад ан и га ч и п п а ёп и ш и б ёти б д и . Ў ш а аҳвол б ў й и н д а зан ж и р, би- 
л ак д а занж ир, бир ё қ қулоғи д а зи раги ҳам б орм и -ей ... И кром ж он 
б уларн и кўри б «Ё , астагф и р у л л о ҳ !» д е б кўй ди , ичида. В аж оҳати 
кўзингии ў я м ан , д ерд и .
- Брат, сал ш ош м ан г! М ана, у к а м и з ҳам Ф ар ғо н ага кетар 
эканлар.
- О дам олм а, д ем ад и м м и ?! — ян а б ақ и р д и у. - Ў збекч а гапир- 
д и м , ш ек и л л и ... Ғ ал ч ам и сан -а!
- Н ега ш ун ча б ен зи н ёқи б, и к к и та одам б илан к етаркан м ан ? 
Ёкм аса, ана б о ш қ а м а ш и н а г а ўти р и н г! П у л и н и тў лар м и ш ,,. Ҳиқ! 
Ҳ аётд а т ў л а м а й с а н !
- К е т а р к а н м и ? - б ар зан ги м аш и н а ичидан И кром ж он га имо 
қилди: - Ў в, сап л як , д авай , ч и к м аш и нага! Т ез-тез! - ш ош и рди 
у. - В ақт йўқ...
- Ука, кета коли н г б и з б и л а н ! - ял и н д и ш оф ёр ҳам . - Ё н и м да 
ў ти р аси з...
И кром ж он м аш и н ага чикди. Қ ар аса, сал о н и ч и д а ан ави б ар- 
зан ги д ан ян а б и ттаси ў ти р и б д и . У л ар и к ки киш и экан. С оч лари
у зу н , қора кў зо й н ак так к ан , со к о л л ар и ч ак и р ти к ан д ай ўси к. Бу- 
ни сини нг исм и С алим экан. Қ ора к ў з о й н а к таккан . сал босикроғл
135

---

ў зи н и М ах м у д д еб т ан и ш ти р д и . И к р о м ж о н у л ар н и ёқ ти р м ад и , 
л еки н ш унга карам ай улар то м о н й ўн алд и .
- Ё н и м г а чи қи н г! - т ак л и ф килди ш оф ёр.
И кром ж он ш оф ёр нега у н га ёп и ш и б о л ган и н и энди ту ш у н - 
ди. Ҳ ар капай, ан ави л ар д ан ч у ч и яп ти . ш ек и л л и . Ш у н акаларн и
м а ш и н ага о л и б ни м а ки л ад и , й ў л у з о к б ў л са?! М у л л а й и ги т 
ён т о м о н га ў ги р и л и б , о р к а д а ги л а р га разм солд и . С езд и к и , оёк 
о ст и д а т у р ган йўл су м к а с и д а пул бор. С у м к а н и н г ичи т ў л а пул! 
Би рон 5-6 м иллион б о р д и р ... У н и н г кўн гли гаш лан д и . Ҳ аром дан 
келган п улга ўх ш аяп ти . Я х ш и л и к к ел ти р м ай д и бу.
Ш оф ёр билан И кром ж он киш и би лм ас кўз ури ш ти ри б олиш - 
д и . Ш о ф ёр йигит О л и м ж о н у л ар н и м а ш и н ага т ак л и ф килм аган 
кўри н ад и . У л а р н и н г ў зи зў р л и к қилиб ч и қи б ол и ш ган , чоғи. Ш у 
важ д ак О л и м ж о н ҳам асаб и й , ў зи г а қ о л са-ку , куви б соларди -я! 
Б у л ар н и н г ах л ат ан к и ётган ш ал о қ о ғзи га ч и д аб ўти р м асд и .
М аш и
1
.'а қўзғалиш и билан И кром ж он д у о ўқи б, ю зига ф отиха 
тортд и . А н ави лар н и н г эн саси котди.
- М улла эк ан м и ?! - қора к ў з о й н а к н и н г б и қ и н и га туртд и
бар зан ги . К ейин қи ҳ -қи х лаб кулди.
- Д у о ў қ и й д и м и -ў қ и м а й д и м и , б а р и б и р б и ззи ай тган и м и з 
б ўлад и ! - д е д и у н и си қ атьи й ки либ.
И кром ж он индам ади. А троф и и то м о ш а килиб, та сб е ҳ ў ги р и б
кетди. Қ о р о н ғи д а то ғу т о ш л а р , д о в -д а р а х т л а р б ош қ ача си рли
к ўри н ад и -да! И л о х и ёт п ар д аси гў ё ту н д а к ў тар и л ад и . Д у н ён и н г 
о д ди й эм асли ги ой д ай р авш ан б ў лад и . М ана, й ў л д а ястан и б ёт- 
ган то ш . У н д а хеч бир м аъ н о йўк. Л ек и н б у н д о қ ў й л аб қаралса, 
бу то ш д у н ё и б ти д о си га г у в о ҳ б ў л г а н . О лам яр ал ган д а яралган , 
ахир. Ў ш ан д ан б у ён кан ча во қ еал ар га т и л с и з то м о ш аб и н , ден г. 
Ҳ ам он то м о ш аб и н ! А м м о у н и н г ти л и н и б и л сан ги з, сўзлаш ад и . 
Н аф си л ам р и н и ай тган д а, ш у т о ш н и н г хам ж о н и б о р д ай , ўзи га 
я р аш а х у л к -атво р и хам бор. О д ам н и к и га караб ўзгарад и . Х уш
кай ф и ятд а б ў лсан ги з, ш у то ш кўҳн а т а р и х и ф орин и келтира- 
д и , аср л ар н и т у таш ти р у в ч и б и р зан ж и р ў р н и д а. К ай ф и ят т у н д
б ў л ган и д а д и л га б отад и . Ю р ак т о ш га ки ёслан ад и . Я ъ н и д ар д у
ал ам л а р и н ги зга л о к ай д б езр ай и б ту р а в ер а д и , чун ки у н д а ҳаёт 
йўк. Ў зи қан чалар қ атти қ б ў лса, т у й ғу л ар и хам зар ан г, сизн и 
т у ш у н м ай д и .
А т р о ф г а к о р о н ғ и л и к ч ў к д и . О р к а д а г и й ў л о в ч и л а р н и н г
136

---

қори н лари очди, ш ек и л л и , б и р ш и ш а а р о к оч и б , ун и ури ш ти р и б
ичиб, там ад д и к и л и ш га т у ш и ш д и . К а й ф о ш га н и сай и н у л ар н и н г 
қи ли ғи ҳам к у ю ш к о н д ан ч и қ а б о ш л ад и . И к р о м ж о н ҳ и ж олатд а, 
азон айтиб, хуф тон ни ўқи б олиш и керак. Ш ундай килса, анавилар 
б и л ан ў ч ак и ш ган д ай б ў л ад и , қи л м аса гун оқи ўзига!
И к р о м ж о н т а я м м у м к и л и б , а з о н н и п и ч и р л а б а й т д и -д а , 
ў ти р ган ж о й и д а хуф то н н и ў к и ш га ки ри ш ди . А н а в и л а р н и н г эса 
кайф и тарок.
- Ў в , м уллавачча! Ю зт а -ю зт а қ у я й л и к м и ? -к и қ -к и ҳ л а б кул­
ди у л ар д ан б ири. - Я ш аб к о л м ай сан м и , аҳм оқ! Г ў р га ки ри ш га 
у л гу р асан ҳали!
И кром ж он и н д ам ад и , н ам о зи н и ў к и ш д а д ав о м этди.
- С у р б е т чикиб қолди-ку бу м иш ики! - м улла йи ги тн инг чурк 
этм аган и б ар зан ги н и н г н а ф с о н и я ти га тегд и . У б и р п и ё л а г а а р о к
қўй и б , И кром ж он н и туртди:
- И ч буни!!!
И кром ж он қ ай р и л и б ҳам қарам ад и .
Ш о ф ёр ў р т а га ту ш д и :
- Й и г и т , бу б и л ан ў ч ак и ш и б ни м а қи ласан ! З аҳ ар и н гга ичиб 
5а"и раверм ай сан м и, и н д ам аган д ан кейин!!!
- Ў в, лох, оғзи н гга қараб гап и р !!! Н ақ кекирдаги нгни сугуриб 
олм ай и н яна!
- К учинг е т ад и м и ? Қ ў л и н гд ан к ел ад и м и ? - ж аҳ л и ч иқи б 
кетди ш оф ёрн и н г.
Б арзан ги рулга ёп и ш д и . И к к и н ч и си у н и н г со ч и д ан то р ти б , 
ў т к ази б кўйди.
- Т е к ў ти р , ит! А вари я қи лм оқчи м и сан !
Б арзан ги ш ер и ги н и н г ш аш ти д ан қ ў р қ д и , м у ш у к д ай ю ввош
то р ти б колди. Қ о р а к ў зо й н ак ли о д ам , каттаси ш ек и л л и , ян а ун га 
ў ш к и р а кетди.
- И ш кал чиқарм а, д ем аб м и д и м , ҳайвон! Ҳ али бир соат ким га 
вай сад и м ...
О р ага ноқулай ж и м л и к ч ў к д и . К ўп ўу м ай , о р к ад ан ж а н ж а л - 
к а ш н и н г х у р р а ги э ш и т и л д и . А с а б и м е ти н -а б у лар н и н р , од ам
қан чалик б езбет б ўлса, асаблари х ам ш унчали к м устахкам бўлади 
ш еки лли .
И кром ж он э с а х у ф то н н и т у га т га н , т а с б е ҳ ў ги р и б ўти рар, 
л аблари қаттик ки м ти лган , к ўзлари да н ори золик алом ати бор эди.
137

---

«Н им а, эн ди тақ в о д о р м ан д еб б и р о в л а р н и н г қ ақ о р ати га чидаб 
ўти ри ш и к ер ак м и ?!» Й и ги т эм а с м и , қони қай н ад и у н и н г хам. 
Н авоий ҳазр атлар и б еж и з ай т м аган л ар : « И т б ў лу р , эш ак бўлур, 
асл о б ў л м а с о д ам и й » д еб . Эй х у д о й и м , ҳ а й в о н ф е ъ л о д ам л ар
кайдан пай до б ў лад и -я, ў зи н г кечир! Ў злари қ оли б, б ош қ аларн и
ҳам гуноҳ ки лиш га м аж бур этади лар. О ллохдан ў зган и н г бандаси 
айбини ай т и ш га ҳ ақ и йўк, асли . Ч унки бу б еф ой д а. Қ орад ори
билан ш у ғу л л ан ад и ган кў р и н ад и б улар. Ў ш ал ар н и н г л ай ч ал а- 
ри... пул й и ғи ш ти р и б кетяпти ш ек и л л и . Б ун д ай ларн и худойим
б о ш қ алар га ў р н ак б ў лси н , д еб ш у кўй га соли б қўяд и ш екилли. 
О х и р ат н и ў й л ам ай д и м и ?! Б у н ак ал ар о х и р а т га и ш о н ар м и д и ?! 
И ш онса, ш у иш ларн и ки л ар м и д и ?
Қ ам чи д о в о н и га а н ч а я қ и н л аш и б к о л ган д и л ар хам . Д А Н
постида тек ш и р у в б ош ланд и.
Қ ора кў зо й н ак б есар ан ж о м б ўли б колди. Ш ер и ги н и ту р ти б
уйғотди.
- Т ур-э, ҳўкн з! Т екш и ри ш яп ти !
У хам кўзлари н и и ш қалаб, ат р о ф га б окд и . У л ар ў зар о бир 
н и м алард еб пичирлаб келиш иб олиш ди . Кейин м аш и н а ойнасини 
т у ш и р и б , чека б ош лаш ди .
- Э н сан и котиради бу м ентлар! Ҳ ар қад ам да текш и р у в! -
п ўн ги ллад и қора кўзойнак. - Б и р иш ни қо й и л л атса экан! А на 
портлати б ёти ш и бд и !
И кром ж он хам , ш оф ср ҳ а м и н д ам ад и . У н и н г ф и кр и н и ҳеч 
ким м аъ к у л л ам агач , у хам ж и м бўлд и . А р о қ х и д и н и кетказиш
у ч ун сакич о л и б чай най б о ш л ад и . Б ар зан ги н и н г п арвой и палак, 
ён и дан к и зм и -ж увон м и ў ти б к олса б ў лд и , чакаги ёп и лм асд и .
- Ў , зўр н арса эк ан м и ? А н ави н и кара! Ух! Ж онни о л ади ган и
ш у-да! Ф ар го н ага ети б олай ли к ! - д ер д и кўзлари чакнаб.
- Ў ч и р ч ак агингни ! С ен га ним а д ега н д и м ? О л д и н ети б ол! 
- т а н б е ҳ б ер ар д и ун га кора кўзойнак.
М ах м у д ў й г а то лд и . Ў ш а н д а хам ш ун ақа «ш и л та» и ш га бир 
ж о н о н н и д е б кўл у р н ш га н д и . Ш ун и эсл аб к ў н гли зил кетд и. 
О х и р и б ах ай р б ў лси н , иш ки либ...
У хеч қачон бу тў ғр и , у н и си н отўғри д еб бош қоти р м асд и . 
В иж дон и хам қи й н алм аган . Ў зи н и ж о н и и ч и га си гм ай д и ган бўз 
йигит х и со б л ар д п . холос. О н аси З ар и н а б ев а эд и , кўп ичарди. 
Ш им олип вокз?' I атроф и даги каталакдай уй ларн и н г би ри д а аранг
138

---

кун ў тк ази ш ар д и . З ар и н ан и н г к ў ш н и л ар и ҳам , « у л ф ат л ар и » ҳам 
ў зи га ў х ш а га н ичкиликбоз, оғзи ш ал о к о д ам л ар эди. М аҳм удн и н г 
асл и исм и М ам ед бўли б, к ў п ч и л и к ун и М ам ука д еб атар д и . Бир 
кун и қ ўш н и лари й ў ғи д а у л а р н и к и д а н он аси у ч у н ви н о ў ғи р л аб
чикди. Ў ш ан д а он аси б о ш и н и си лаб :
- М еҳри б он и м ! - д ея эр к ал аб , ў ғл и н и н г и р к и т ю злари дан
ў п и б кўй ганди .
- А ҳ м ак д и ғи м д а яхш и ям т у ғған экенм ен!
Ҳ ар калай, о н а-б о л а б и р -б и р и н и я л аш и б -ю л к аш и б кун ке- 
ч ири ш арди .
К ўп ўтм ай , он аси би лан у н и аж р ати б ю б о р и ш д и . Зарин ани 
о н ал и к ҳуку к и д ан м аҳрум эти б , М аҳм удн и м еҳ р и б о н л и к у й и га 
т о п ш и р д и л а р . Ш у к у н д ан э ъ т и б о р а н б ў й и и б о г т а қ и б , п ап к а 
к ў т ар ган л ар ва сўкм ай гап и р ад и ган ам ак и л ар т о ш б а ги р л и к ва 
и к к и ю зл а м а ч и л и к р а м зи г а а й л а н д и у н и н г у ч у н . О н аси и ч са, 
н и м а бўпти! Б ари би р у он аси эд и , туккан и! Б ол аси га ичи ачирди. 
Б аъзи да:
- М ини кеш ир, балам ! - д е б тун и би лан й и ғл аб ч и қард и .
У н и м еҳ р и б о н л и к уй и га ол и б кети ш аётган куни он аси ён и га
ў т қ а зи б олиб , у з о к гапирди:
- М ин с и н га ни м а ҳ ам б и р а ал а р д и м , М ам ука! - д ед и у 
й и ғ л а б .-М и н д а й и н п я н ч у г а б ў ласен , халас. У й и р д а д е в л е т с и н и
ў ғи тади . К ом пью тер ў р ган асн н ! М ин син и кўрган и б а р и б т у р е м . 
Ҳ ар ку н и борем ! Ф ак ат яхш и ў ки ғи н ! А дам бўл. М ам ука! М ин 
го р д и тса итиб ю рем , б алакай и м !
Ч ин данам , онаси ҳар куни к елард и . В а ҳ а р куни ҳ ай д алард и . 
Бу е р д а м ает ҳ о л д а б о лал ар н и кў р ган и келиш м аън эти л ган д и . 
О н аси эса ҳ а р куни м ает б ў лар д и . А й н и қса, ун и о л и б кети ш ган - 
д ан кейин он аси кун ига ичадиган бўлиб колди. А хлатхон алард ан
о в к ат и злаб ю рард и.
Б и р к у н и М а х м у д п а н ж а р а о р т и д а н о н а с и н и и т а р и б
х ай д аш аёт ган и н и кўри б колди.
- М ини ш у й и р д а у гл и м бар! - дед и он аси . - Б алам ой ! М а­
м ед! - б ақ и р и б чаки рд и у.
- С е н д а й и с қ и р т н и н г қан ака боласи б ў ли ш и м у м к и н ,- д е д и
к о ровул йи ги т ун и м асх ар ал аб . - А х л атх о н ага т а ш л а б кетган 
б о л ан гн и ай тяп сан м и ?
О наси бу гапга чи долм ай й и ги тн и н г ёқ аси га ёп и ш д и :
139

---

- И и га о ско р б и т итасин, сволиш ! М ини б алам , ўзи м катта 
қилған м ан ! - д ед и у й и ғл ам си р аб ва й и ги тн и н г ю зи га шапалок, 
т о р ти б ю борди. Й и ги т ку ти л м аган х ар ак атд ан ўзи н и й ўқоти б
кўйди. К ейин ал ам би лан аёл га б и р м у ш т ту ш и р д и ...
М аш и н ад а кетаркан . М ах м у д ўки нч би лан ў т м и ш и н и эс л а ­
ди. Ў ш ан д а б ола экан. ни м а к и л аётган и н и ўзи б и л м ай колди. 
Қ оровул йи ги т би лан м у ш тл аш д и . А м м о кучи етм ад и . А лам и
ичида! П ой л аб ю ри б. кун лард ан б и р кун у н и н г кор н и га пи чок 
т и к и б о л д и . Ш у н д а н кей и н б о л а л а р к о л о н и я с и г а т у ш д и . У
ёги эса у л ан и б кетди. Х у л л аси калом , ф е ъ л и н г кан ака б ўлса, 
х а ё т ш у н а к а с и г а ў й н а т а р к а н -д а ! Э н д и у ў й л а м а й д и г у н о х
ки лаётган и н и , ви ж дон и хам к и й н ал м о,1ди. У л а р ун и он аси д ан
ж у д о эт и ш га н . Б у н д ай яш аш т а р з и и н т и к о м г а а й л а н га н гўё. 
А сли д а бу б и р б ах о н а эди. Ў зи н и < клаш у ч у н ... Ч егаран и бир 
бузди нгм и, у ёги х ал к ад ай у л ан авер ар кан . Ж о зи б ад о р аёллар, 
ресторан лар, и ч ки ли кб озли к ... А со си й си , ў зи н ги и ҳо к и м д ай ҳис 
қи ласан , о д ам л ар т а к д и р и с е н и н г қўл и н гд а гўё... б у н и н г наш и- 
д аси б ош қача бўларкан-да! Қ а ч о н л а р д и р у н и оёко сти қилганлар, 
асо си й си , ў ш а б ў й и н б о г таккан о л и ф тал ар у н га ти з чўкиб ёлбо- 
риш ади. О ёгини ў п и ш ад и , керак бўлса! И н со н қадри бир ч ак ага 
ки м м атлигин и ў ш ан д а кўраси з... О дам хам , ч у вал ч ан г хам бир: 
оғриқцан бир х и л д а б ур ал ад и . Ж о н зо т д еган и ш у-да!
С у т б и л а н к и р г а н ... д е г а н л а р и д а й у м р б ў й и б ў й и н б о ғ
т аккан л ар н и ёқ т и р м ай келди. Б и р и н ч и м ар та ш у лар н и д еб одам
ўлди рди . Бу т асо д и ф эди, леки н б ар и б и р ў л д и р д и .
Н ав ар н и ю в и б , р е с т о р а н д а ў т и р и ш г а н д и , ш ек и л л и . Б п р 
о л и ф та ж он он и б илан келди п ап каси н и кўлти к лаб . Т и л л а халли 
кўзойнак, б ў й и н б о г, ён и д аги си эса, бай -бай ! Б ун ака ҳур л и к о н и
у м р и д а кўрм аганди. Ҳ ам м аси н и н г сўлаги окди. М аҳ м у д тан и ш
о ф и ц и а н т га б и р им о к и л га н д и , а ё л га ш ам п ан в и н о си б и л а н
қи м м атбаҳо ш околад олиб б орди. Б ўй инб оғ т аккан бир ғиж инди. 
А м м о кўли дан н и м а хам к ел ар д и . Ш а м п а н н и и т қ и ти б , а ё л га
ўш қ и р и ш у ч у н у н и н г од оби х ал ал б ерард и . Е тм аган и га М ахм уд
б езбетларч а аёлга т и к и л и б ўти р авер д и .
- Д ум ини йўқотларин г! - б у ю р д и у ш ери клари га.
- Бир м азза қи л ай л и к! Ш у н д о қ ж он он анави ҳ е зм га увол 
э м а с м и ? - у л а р ки х -ки х лаб кулиш ди.
- М аш и н ад а кетарм и к п н ?
I

---

- Б и л м ай сан м и . б у н ақ ал ар м строд а ю рад и -ку! - у л ар яма 
кули ш ди.
А ё л -э р к а к р есто р а н н и т а р к эт и ш д и . М а х м у д ҳ ам д ар р о в
қўзғалди. М аш инага ўти ри б , ш у икки кап тарч ан и ш атак ка оли ш ­
д и . К ўлм ак сувни атай л аб б о ш и га ч а сач р ати б ў ти б к ети ш д и . У 
кезлари ёш . б ў з йи ги т эди-да!
- Ҳ ой, кўз б орм и ? - у л ар н и н г о р ти д ан б ак и р д и б ў й и н б о г 
так к ан . - О дам эм а с экансан!
Х удди ш уни кутгандай м аш и на ги й к эти б тў х т а д и . С акич чай- 
наб. зан ж и ри н и ай л ан ти рган ч а м аш и н ад ан М ахм уд туш и б келди.
- Т акси р, б и р ним а д ед и л а р м и ? - и стехзо би лан гап котди 
у. З и ёл и н ам о одам М аҳ м у д д ан қ и л ч а хам ч ў ч и м ад и . У н га ғазаб 
б илан ти к и л ган ч а:
- М олхонада ў с га н м и с а ч , н и м а бало! - д ед и .
- Ҳа. м олхонада ўсганман! - т а с д и к л а д и М ахмуд киноя би­
лан. - А никроги товукни нг катагида. Чунки эркалатиб қўядиган 
дадачам из йўқ эд и ! - ш ундай дея М ахмуд уни зарб билан урди. Шу 
захоти ш ериклари ёрдам га келди. Э ркакн и о б д о н д у п п о сл аш д и . 
У н и ўлди риб кўй и ш ган и д ан б ехаб ар аёлни м а ш и н а га б о с и б олиб 
к ети ш д и ... Ў ш а н д а М ах м у д 15 йи лга к а м о к ж а зо с и га м аҳкум
эти л д и . А м м о «Ҳ отам то й » лақаб ли бир одам и ш га « ар ал аш и б » , 
у н и м у д д ати д ан ан ч а й л гар и қ а м о к д а н ч и к ар и б о л д и . Ж и н о - 
я т ч и л а р га « ғам х ў р л и к » ки лпдиган ш у н ак ан ги « х о т а м т о й л а р »
б ў лар к ан , каран г. Қ ам о кд ан ч и кк ан и д ан кей и н ш у н га ю гурд ак 
б ў лд и . А ввал -б о ш д а ю гурд ак б ўли ш н аф со н и яти га тегд и . К ей и н
э с а Ҳ отам той н и отаси дай к ўри б, ун га ў р ган и б хам колди. К ейи н­
ч ал и к ўзи н и «Б ун и хам эн лаган эп лай д и » д еб о к л ай д и ган б ўлд и.
А лбатта, бу иш ни Ҳ о там то й б ую рм аган д и . Қ ам о к д а б и р га 
ётган о ш н аси С алим б о ш л ад и . Ҳ о т ам т о й б у н ак ан ги ш и л та иш - 
л ар га ар ал аш м ай д и . Б и л са хам , сот кўй м айди .
- Н авар бор, М ам ука! - д ед и С али м . - У ддаласак, я х ш и ги н а
пул иш лаб о лам и з. Бир б о й в ач ч ан и н г ў гл и га б у й р ак керак экан!
- К ерак б ў лса, б о зо р га ту ш и б о л авер м ай д п м и ?
- О д ам н ид г буйраги б о зо р д а соти лм ай ди -да!
М ахм уд ун га ялт эти б қарад и .
- А йтаяпм ан-ку, ў гл и н и н г б уй раги касал экан д еб ! Б уйрак 
қў й д и р ган и ч ет элга о л и б б о р ар к ан ўғли н и . Д о н о р т о п ган куни- 
м и з с ам о л ёт и д а у ч и б кетаркан . У қ и м и ш ли « к ассо б п » б орм и ш .
141

---

Биз б ола то п сак бўлд и экан. У ёғи н и ўзлари т и н ч и т а р эм и ш . Бир 
ч ам ад он д о лл ар к ўрсатди , М ам ука! О ҳ, о м ад и м и з келди!
М ахм уд ў й л ан и б қолди.
- Ҳ м , ў ти ри б қўйган б о лад ай м ўлай и б қолдин г! Гапир...
- Ҳ о там той ў л д и р а д и м ен и ! С о ғ к ў й м ай д и . Ш у и ш и н гга 
ар ал аш ти р м а, оғайни ! Ш и л таси чикади! Ў зи ан ав и н д ан сотиб, 
тинч ю рибм ан! Керак б ўлса, и о сво й со ти ш га ў там ан ...
-Ж и н н и м и с а н ! Ў ш а Ҳ о там то й и н г эш ак қи л и б м и н и б олган 
сени. А р зи м аган пул бери б... И т я л о ғи м и сан уни нг!
- Ў ч и р р ! - б а қ и р д и М ахм уд.
С али м и н дам ади.
-Ў з и н г б и л а с а н . Бу и ш га та л а б го р л а р кўп. Ҳ а т т о б и р болани 
кўз ости м га оли б қ ў й ган м ан . О н аси алкаш . Б о л аси н и бир ш иш а 
ар о ққ а ал м аш и б ю борад и . Қ он гу р у д и т ў ғр и келса бўлди!
М аҳм удн и н г ю раги зи р қ этди.
- Д етд ом дан олсак-ч и болани! Т арби ячи лар ҳам арзон -гаров 
б о ла соти ш арм ч ш -ку!
- Э , б ўлм ай ди. У ларн и н г ҳ ам м аси касал. Т ек ш и р и б олам и з 
д ей и ш яп ти . И ш ч и ста б ў лса, к ей и н п у л и н и б ераркан !
Ў ш а С али м н азар и га олган б о ла б и л ан т а н и ш и б олиш ди . 
Т ам аран и авраш қийин б ў лм ад и . Болани д о к т о р г а к ў р сатам и з 
д еб , қон гуруҳи н и ҳ ам т е к ш и р т и р и б кели ш д и .
Бир кун тай и н лан ди . Т ў р т яш ар б о ла ни м ага ҳам ту ш ун ард и . 
О п ерац и я ст о л и га ҳам ў з оёғи б и л ан чиқди. Ф ақ ат о қ х алатли
д о к т о р н и кўри ш и билан:
- М ен укол оли ш н и ём он кўрам ан ! - д еб й и ғл аб ю б о р са 
б ўладим и!
Ш ун да С алим :
- Н и м а н и я х ш и к ў р а с а н , т о й ч о қ ! С н и к е р с н и я х ш и
к ў р асан м и ? - д еб сўради.
Й и ғлаб ту р ган б олак ай ам ак и га караб ж авд и р ад и .
- М а, ол, сникерс!
Б ола х у р сан д б ў ли б кетд и. Ш о ко л ад н и н г б и р у ч и д ан оч иб
ти ш лад и . Ш у н га овуни б, д о к т о р га эъ т и б о р б ер м ай қўй ди .
- Ҳ о з и р йиғлам асанг, сен га б и р т а л а й сн и керс оли б берам ан! 
- д е д и С алим .
Бола наркоз ни қоб и га кўрка-п и са қаради-ю , ам м о йиғлам ади. 
С н и кер сд ан қ у р у к қо л ам ан д еб ў й л ад и , чоғи . А м м о о р ад ан кўп 
ў тм ай кўли даги бир у ч и т и ш л а н га н ш околад п о л га ту ш д и .
142

---

У н и н г б) иракларп о л и н и б , ф о р м ал и н га со л и н д и ва зуд ли к 
б и л ан а э р о п о р т г а о л и б к е т и л д и . Вола ў л ган б ў л с а -д а , у н и н г
б у й р ак л ар и ти р и к эди! Ч и н дан ам М ах м у д ҳам товоғи б и л ан бир 
чам адон пул иш лаб олди. Л еки н... К унларни нг би ри д а навбатдаги 
зи ёф атд ан ғи р т м ает к ай таётган д и . йўл ч етида й и ғл аб ў ти р ган
бол ага кузи туш ди.
- Ҳ о й ,т о й ч о к , нега йи глаяп сан ! - ч а й к а л г а н ч а у н г а ю з л а н д и
М ахм уд.
- Б у й р а г и м , б уй раги м н и кай тари б беринг! - деди б о л а у в в о с
солган ча.
М ах м у д б о л ага ти к и л ган ч а, котиб колди. Бу ў ш а б о л а эди. 
Г арчи у н и н г ю злар и га к и сло та сеп и б , ёк и б ю б о р и л ган б ў лса-д а, 
ч еҳ р аси ў згар м аган ... Ю злари о п п о к э д и .
Қ ўркиб к етган и д ан М ах м у д коч и ш га ту ш д и . Б о л а эса к и ч ­
ки н а кўлч алари б и л ан у н га ти р м аш д и :
- Б уйрагим !
Бу васвасад ан у ар ан г к у ту л д и . А м м о бу кайси бир н охуш
воқеан и н г б о ш л ан и ш и эк ан и н и М ах м у д ў ш ан д а ях ш и ан глаб
олган д и . К ў н гл и н и қан д ай д и р б ў ш л и қ кам раб олди .
М ана, х о зи р то ғ й ўли д а кети б бораркан ш улар н и ў й л ар д и . 
Ю раги гаш эди. М ен т л а р н и н гте к ш и р у в б ош лагани ч ат о қ б ўлд и - 
да! У ч -тў р т сў м га к ў н ад и ган га ў х ш ам ай д и булар.
Б ун ақа п ай тд а ку ти ш д ан ём он и йўқ. М ахм уд д еган л ар и пак 
ёр и л ай д ей д и . А нави б ем аъ н и э с а х о ти н л ар н и ў й л ая п т и , ҳўки з! 
Ш у пай тд а х о ти н к ў н ги л га си ғад и м и ?!
Н иҳоят, м и л и ц и о н ер л ар у л ар га рўпара б ўли ш д и . О л и м ж о и
п а с т г а т у ш и б , ҳ у ж ж атл ар и н и к ў р сатд и . У ларга б и р н и м а л а р д е б
т у ш у н т и р а кетд и . А м м о Д А Н х о д и м л а р и у н и м е н с и м а й ги н а
ти н гл аш д и . Бу иш ро са м е ъ д а с и га у р га н д а й о р а д а б и т т а с и ч ў зи қ
хом уза тортд и . Б о ш қа бири м аш и н а и ч и д аги л ар н и тек ш и р д и .
- С ум ка ич ид а ни м а бор?
- К и й и м -кеч ак... - ж и д д и й ки ёф ад а деди кора к ўзой н ак .
- П а с т га оли б туш и нг, т ек ш и р ам и з! - бую рди м и л и ц и о н ер .
- Э , н и м аси н и тек ш и р аси з, братан ! - я л то к л ан д и б ар зан ги . 
М и л и ц и о н ер у н га ў қ р а й и б қараб қўйди.
Бу ор ад а О л и м ж о н қайтди.
Б ар зан ги э с а О л и м ж о н н и н г р у л га ў т и р а ё т га н и н и кў р и б , 
ху р сан д б ў ли б кетди.
143

---

- Кетам ичм и, брат! - д ед и у.
- Э, каёкда... м аш инам и ч етга олиб куй д еяп ти !
Ш у пай т кора кў зо и н ак ч ақ к о н л и к б и л ан у н и н г ел к а с и га
т ў п п о н ч а тиради :
- Газни бос! - д ед и у ти ш л а р и ор аси д ан в и ш и л л аб . — И м и л- 
лам а, бос газни!
Ш оф ёр ним а кил и ш ин и б и л м ай каловлан и б колди.
- Б ари би р беф ойда! У зи ли б кетолм айсиз! Бир зум д а ети б
олиш ади!
- Буёғини м ен га кўй иб бер! А й тган и м н и кил!
М и л и ц и о н ер л а р э с а кора к ў з о й н а к сум кан и п а с т га о л и б
т у ш и
1
пини кути ш аётган д и . О л и м ж о н газни б оси ш и би лан улар 
хам сергакланиб колиш ди. А м м о м аш и на ў т о л м а д и , бир кучаниб 
ғи н ғи лл ад и -ю , ўчди.
- Ў й и н қ и л я п с а н м и , б о с! - о в о зи б о р и ч а б а қ и р д и кора 
к ўзойнак. И кром ж он ун га н аф р ат б илан караб кўй ди -ю , т а с б и ҳ
ў ги р и ш д а д ав о м этди. Бун дан О л и м ж о н н и н г хам ж ах д и чикди. 
« Ш ун д ай пай тд а т а сб и х ў ги р и б ўти ри б ди ! - х аёл и д ан ўтказд и
ш оф ёр. - Ч и н д ан ам и р о д аси б ў ш л а р д и н г а б ер и л а р эк ан -д а! 
Қ ў рк оқ... ». М улла й и ги т у н и н г ф и кр и н и зум д а у қ и б м и й и ғи д а 
кулиб кўйди. М отор нега 
ут
о л м аётган и н и т у ш у н м ая п ти , чоги.
Ш у пайт кутилм аган ҳо д и са ю з берди. Қ ора кў зо й н ак су м к а­
ми о л и б пастга т у ш д и . М и л и ц и о н ер га ю злан ган б ўлд и. А м м о ... 
ч ап д астл и к б и л ан О л и м ж о н н и рулдан и тки тд и -ю , сум кан и ич- 
кари га отиб, ч ақ қ о н ли к би лан м аш и н ага ў ти р д и . А м м о м аш и н а 
ян а пан д б ерди. М отор ў т олм ади .
Қ о р а к ў з о й н а к п а с т г а т у ш и б , м и л и ц и о н е р г а т ў п п о н ч а
ў ктал ган ч а, ер д а ётган О л и м ж о н н и б ў й н и дан б ў ғи б олди:
- Қ и м и р ласал ар и н г отилади ! - д ед и у.
- Ш ух, т е з бўл! А н ави м аш и н ага ўтир!
У л ар я кин о р ад а ту р ган Ж и п га ю гу риб кетиш д и. И кром ж он
эса ки лт этм ай ў т и р ар , кўзлари б и р н ук тага кад ал ган ч а, котиб 
колганд и. У т а с б и х ў г и р а ё т га н д и. А м м о Ж и п хам ж о й и д ан ж и л­
м ади . Ж и н о ятч и л ар у н д ан т у ш и б , ш о ш а-п и ш а к оч а б о ш л аш д и . 
О ли м ж он н и гаровга о л и б , ў зл ар и н и пана қи лди лар.
- Я к и н л а ш м а л а р и н г , о т а м а н ! - д а ғ д а г а қ и л а р д и қ о р а
кў зо й н ак . Ш у н ч а о д ам , ш у н ч а м и л и ц и о н ер н о и ло ж ж о й и д ан
ж и лолм ад и .
144

---

Ш у пай т И кром ж он т а сб и ҳ и н и ў й н аган ч а, м аш и н ад ан т у ш ­
д и . Б и р м и ли ц и он ер у н и н г й ўл н н и тў си б :
- Ж ой и н гга бор! - д е б ў д агаи л ад и . - Қ им и рлам а!
И кром ж он ин дам ад и . М и л и ц и о н ер га қ ат т и қ ти к и л ган д и , у 
ю ввош то р ти б колди. Б о ш қ а л а р и у н и н г й ўлин и т ў си ш ў р н и га 
ан гр ай и ш д и . Б о ш л ар и карахт. н и м а б ў лаётган и н и ту ш у н м аёт - 
гандай эдилар.
И к р о м ж о н ш у м а ш и н а га ў т и р г а н д а н , м а н а в и л а р г а о ш н о 
б ўлган д ан ҳи ж о л атд а эди. Ж и н о ятга ни сбатан локай д ли к, уларга 
ш ер и к б ў л и ш д ай гап-да! Ё в у зл и к н и ж азо л аш керак. Қ ў л и д ан
к ел а т у р и б , ём о н л и к н и ж а зо л а м а га н о д ам н и н г узи ҳ ам ём он - 
д и р , д еб ўйлард и у. Б и ли б т у р и б д и , ф ак ат у ги н а а н ав и л ар га бас 
к е л а о л ад и . Б и р о в н и н г ҳ и с о б и г а яш а ш н и к у з л а га н л а р х аёти
ал б атта, ф ож и ал и ту гай д и . Ғ у л ар н и к и , ин чун ун! К ў р к о кл и к -
м аглу б и ятд ан дарак! А н ав и лар э с а оёқ-к ў л и калти раб кочяпти! 
Я на қаёкка д е н г - т о г у тош га!
У б ош и ни азо т кўтариб, к ў л и д а т а с б и ҳ и н и ў й н атган ч а, улар 
то м о н кета бош лади . Ю зи д а м а ср у р л и к , го л и б л и к алом ати бор. 
Зеро, инсон узи у ст и д ан ки лган ҳ а р к ан дай галаб а у н га кудрат 
ато этади . А йн и чогда, И к р о м ж о н хам ў зи н и ен гган д и . И кки- 
л ан и ш д ан қутулган д и . М ў м и н л и к б и л ан л о к ай д л и к ч егараси н и
аж р ати б олганди .
Ж и ноятч илар ў зл ар и н и ҳ и м о я л аш учун О лим ж он н и олди нга 
ўтк ази б , у н и н г п ан аси д а кети б б о р ар д и л ар .
Қ о р а кў зо й н ак йўл б у й и и б о д а т д а б ў ли б , ч у р к эт и б оги з 
о ч м а г а н м ў м и н г и н а м у л л а в а ч ч а н и бу с и й р а т д а к ў р и б , ш о ­
ш иб колди. Г авд аси залвори д ан аста кад ам т аш л аб келаётган 
й ў л б ар сн и эслатард и у. М ах м у д кў р к к ан и д ан к ўллари к алти раб , 
б и р -и к ки отди . А м м о ў қ т е г м а д и . М у л л а й и ги т буни олди нд ан 
билган дай , ҳатто бош ини эгм ади хам . И кром ж он тўпп он чад а бор- 
йўғи у ч т а ў к б о р ли ги н и б и л ар д и . А лбатта, б ар зан ги ун и ўқлаб
о л и ш и м ум ки н эди, л еки н б у н га вак т кетарди . М улла й и ги т бу 
ер л ар н и илк м ар та кў р и б т у р ган б ў л са-д а, б о ти н и д а ч о р-атроф
хар и таси ч изилд и. И лон и зи й ў л л ар н и ан и қ -ти н и қ кўрди. Ш у 
боис ж и н о ятч и л ар н и ж ар л и к т о м о н хай д аб б оравер д и . О р ти га 
ў ги р и л и б , м и л и ц и о н ер л ар га « к ел ав ер и н гл ар !» д еган д ай и ш о р а 
килди.
Я на б итта ў к у зи л и ш и керак. Б и тта ў қн и у л ар О л и м ж о н га 
атаб кў й и ш д и , ш екилли. Ҳ ар эҳ т и м о л га қарш и!
145

---

- Я қ и н л аш м а, отаман! - д ед и қора кўзоинак.
- Ш оф ерни отиб таш л ай м ан !
И к р о м ж о н « о тавер » д ега н д а й кулди. Й и ги т эм а с м и , > ии нг 
оҳ ан ги д а м асх ар ал аш алом ати б о р эди.
Ж и н о ятч и гаровдаги о д ам н и эм ас, й и ги тн и қў р қ и ти ш ния- 
т и д а отм оқчи бўлди. А м м о т ў п п о н ч а о ти лм ади . У к у р о л и н и н г у 
ёк-бу ёғини кўриб яна оти ш га ч оғланди. Бу саф ар у н и н г ниш они- 
д а О ли м ж он ту р ар д и . Не аж аб к и , ту п п о н ч а яна о т и л м ад и . Қ ора 
кўзой н ак ку р о л и га ал ағд а б ў ли б ж ар ёк аси га келиб к о лган и н и
б и лм ади . О ёги т о й и б й и ки л д и . Ш унда хам ж он ҳ а л п и д а ўш а 
атроф даги ўт-ўлан ларга ёп и ш д и . Т ўпп ончаси ту ш и б кетди. А м м о 
сум кани хеч кўйиб ю б орм асди . О ёги билан ер искаб ти п и рчи лар, 
ам м о сум каси н и кўй м асд и .
И кром ж он у том он чопди. Қ ўлид ан у ш лаб , те п а га т о р ти б
о л д и . Ч аён б а р и б и р ч а ё н л и ги н и ки л ад и д е г а н л а р и д а й , кора 
кўзой н ак И кром ж он н и бир зар б б илан кулати б қ о ч м о қ ч и бўлди. 
Б и рок кечикканди. М и л и ц и он ерлар уни аллакачон курш аб олиш - 
ганди. Бир зу м д а улар кора к ў зо й н ак н и н г хам , б ар з ан ги н и н г 
хам қўли ни ки ш ан лаб , й ў р гак лаган д ай ки либ, ю зтуб ан ётқи зи б
қўй иш ди .
Ҳ ам м а И кром ж онни кутларди. У н инг елкасига қоқиб, кўлини 
кисиш арди.
- Балосан-ку, йигит! Ш у ер л и к м и с а н ? - сў р аш ар д и ундан. 
- Й ўлни б и л ар м и д и н г?
Й и ги т бу ку тл о вл ар га кули б кўя коларди.
И к р о м ж о н н и г о ҳ и б и л а н ш о ф ё р н и и з л а б т о п д и . У н г а
ҳ ам ш и р ал ар д о р и и ч и р и ш аётган экан. Бир зум д а « Т ез ёрдам » 
хам етиб келибди. Й игит х ам ш и р ал ар то м о н ю рди. Ш о ф ёр хам 
И кром ж онни куриб ўрни дан ту р д и ва уни м аҳкам б ағр и га босди:
- Раҳмат, ука, бир у м р у н у тм ай м ан ! - у н и н г к ў зл а р и д а ёш
йи лти рад и . Ю зини т ер с бури б ар ти б олди. - С и зга ёп и ш ган и м
б еж и з эм ас экан! Ш улар м а ш и н а м га ч и кк ан и д ан б ер и кўн гли м
гаш эди. А зам ат экан си з-ку, йигит!
- О ллох кудратли, м ен эса и х ти ёри м н и у н га топ ш и рган м ан , -
И кром ж он м ўм инлик билан ж и лм ай и б к ў й д и ,- О л л о х ўзи суйган 
б ан далари н и хи взи х и м о яси га олади .
-Ф а л о к а т и м ариди, иним. У ч болам билан касал м ан д онам - 
нинг б ах ти га о м он колд и м , ш еки лли .
146

---

Ш у п а й т м и л и ц и о н е р л а р д а н б и р и у н и ш т а б г а ч а қ и р и - 
ш аётган и н и айтиш ди .
И кром ж он Д А Н назорати х о н а с и га ки рди -ю , ж и н оятч и ларга 
кузи ту ш д и . М ай о р З о ҳ и д о в н и н г столи у с т и д а қо р а су м к а ту р ар , 
у н и н г ичи т ў л а пул эди. Б ели б о й л ан ган б и р д а с т а д олл ар л ар ! 
Й игитни кўри ш и би лан б ар зан ги ти ш и ораси д ан :
- П едараз! - д ед и -ю , чи рт эт и б туп урд и . - С отки н! - д еб
б ў к и р га н ч а , х е з л а н и б ў р н и д а н т у р а ё т г а н д и , м и л и ц и о н е р л а р
ж о й и га қай та ў т қ ази б куй иш ди .
- Ҳ аж и қиз! - газаб б и л ан д е д и кўзойнак.
М ай ор Зоҳи дов:
- Ҳ ам м а ҳ аж и ки злар ҳам ш у н га ў х ш аси н экан! - д еган д и
ҳ а м м а ш араклаб ку л и б ю б орд и . И кром ж он Ф ар го н ад аги м ан зи - 
ли н и айтди.
- Т е р го в га ч ақ и р и б қ о л и ш и м и з м ум ки н! - о го ҳ л ан т и р д и
майор. И кром ж он «тайёрм из» д еган д ай қўли н и кўкси га кўй ди -ю , 
хон ад ан чикди.
У л а р О л и м ж о н н и н г ҳам м ан зи ли н и ёзи б о ли ш и б ди .
Бу саф ар икки ки ш и м а ш и н а га ўтирд илар.
О л и м ж о н б и р н о хуш н ар сан и эсл аган д ай , ҳ аф сал аси пир 
б ў ли б рул ни ш апатлади:
- Эҳ, аттанг! М отор ў т о л м а ё т га н д и -к у ! Э н д и ни м а қ и лди к?
И кром ж он кулди:
- С и з газн и б о си б кўри н г! - м у го м б и р о н а деди йигит.
Ш оф ёр газни б оси ш и би лан м аш и н а енгил ўт олди. О лим ж он
м улла йи ги тга ҳ ай ратлан и б қараб қў й д и . Й и ги т завқлан и б кулди.
- Бу... бу... си зн и н г и ш и н ги зм и д и ... қойилм ан! - д ед и у. -
Қ аердан ў р ган ган си з?
- У с т о з и м ўргатган лар!
- Ҳ ай р о н м ан , қан дай ки л и б а х и р , м оторни т ў х тати б кўйиш
м ум ки н.
- И й м о н кучи билан! - д ед и И кром ж он ж иддий.
М аш и н а ўрни дан кўзғалд и . У л ар н и Д А Н ход и м л ар и ҳам қўл 
силки б ку зати б коли ш д и...
* * *
Н у р у л л о х кори И к р о м ж о н н и н г хаяллаб қолгани дан х аво ти р ­
д а эди. Ў ш ан д а у кун иссик. т у н д а й ўлга чикам ан д еб эди. А гар
147

---

ш ундай б ўлса, у ал л ақ ач о н Ф ар го н ага ки риб кел и ш и керак эди. 
А м м о ун и кутиб о л и ш га ч и кк ан й и ги тлар ёл ги з кай ти ш ди. Ш ун- 
д аги н а кори ў План и б колди. В ази ф аси н и т ў ғр и англаган м п.син ? 
А д аш иб бош ка ёкк а кетган б у лса-ч и ? А х и р с у х б а т б оти н и й эди. 
О во з чикари б қеч ким гап и р ган и Пук! Н ахот, нахот у ян гли ш ган
бўлса?!
Бу ф и крд ан кори б и роз ғам ги и л аш д и . Н ам озин и ўкиб, ш о­
гирд й и ги тларга оятл ар н и ў р гати б ю раверд и . У н и н г суҳб ати н и
тинглаган одам корининг васлига ош икарди, яна бир суханбозлик 
қи лсам д ерд и . А м м о у н и н г ни м а ю м уш б и л ан келган и н и хеч 
ким б и л м асд и . Ф а к ат д у с т и. ш у м ае ж и д н и н г им ом и А саду л - 
л а ҳ о ж и г и н а т а х м и н к и л а р д и . У л а р И к р о м ж о н х а қ и д а у з о к
сухбатлаш и ш д и.
- М ен бир зо ҳ и д од ам м ан . Э нди у х р а в и й б урчим ҳ ақ и д а 
кайгурмасам бўлм аи ди. И кром ж он иам аъни. ж и дд ий йигит. У н га 
ғам хўрли к қилсангиз, савоб бўлади. Е тим ликда ўсган. м енга ж уда 
ў р ган и б колганди. Кетиш га ш уни кўзим ки и м ай д и ...
- Ҳ аж га отланган кў р и н аси з? - киш и б и л м ас килиб сўради
хож и.
Д ом ла аввали га ним а д еб ж авоб б ери ш н и б и лм ади . Кейин:
- Ҳ а . бу хам б и р ҳаж ... у н д ан -д а оли ерокк а! - д ед и у м уж м ал 
килиб. «В ақти қазой и н г етгач , хеч ким сен д ан сўраб ўт и р м ай д и . 
Зарур ю м у ш и н г б о р м и -й ў қ м и , хам м аси н и т а ш л а й с а н у кетасан. 
С уп ра ёзу ғл и к б ўлса. йи ги б хам у л гу р м ай сан . Ў ш а ахвол таш лаб
кетасан. Й игиб ола кол, д егу вч и топ и л м ае... Ҳ а!»
- Д ў сту ёр л а р ч о р л а ш а я п т и д ен г! - Н у р у л л о х к о р и н и н г 
о б рў-эъ ти б ори н и бил ган А сад у л л а хож и у н га х аваслан и б бокди. 
- Яхш и ў й л а п с и з - м е х р м еҳрдан қонади. илм илм дан, д ей д и л ар - 
ку!
Д о м л а «ш ун д ай » д еган д ай б ош и н и э ги б ж и л м ай д и . Кейин 
кўш и м ч а килди:
- И к р о м ж о н я х ш и д у р а д г о р . М ае ж и д к у р ил и ш и га х ам
караш иб ю борад и . К ейи н я н аги йи лга ў қ и ш га ки рса д еб эдим.
- З ехн и б ал ан д д еяп си з-к у ! Ҳ озир ш улар ў к и я т и ! Ислом 
у н и в е р си те ти н и кўп м ак т аш я п ти . Ҳ али зам он д о в р у ги б утун
д у н ё га кетгай, х о р и ж д ав л ат л ар и д ан хам кели б ў ки ш яп ти экан.
Ш у пайт ш оги рд й и ги тлар д асту р х о н га о вкат келтириш д и. 
Ж ар к о б у с т и га кўк атлар т ў ғр аб . пиггаҳали ки либ су зи л ган д п .
148

---

А м м о Н уру л л о х к о р и н и н г еги си келм ади. О в к атга кош и қ хам 
б оти рм ад и . Ў й г а т о л г а н ч а нон ти ш л аб , чойдам х ў п л ад и . Ш у дам
кўз ў н ги д а к ў зи чоги т о м о н а л п ан г-т ал п ан г т у р и б и н ти л аётган
о н а қўй гавдалан д и . У н и қў й х о н ад ан о л и б ч и ки ш д и . Қ ў зи ч о к
о н аси н и н г к ети д ан б ар а л л а м аъ р аган ч а колди. И л о ж си зл и ги н и
т у т у н г а н д а й о н а қў й б о ш и н и со л и н ти р и б , кассо б га эр гаш д и . 
К ўзлари д ан бир то м ч и ёш ю м а л а б туш ди. Б ол аси га ў ги р и л и б :
- Им! - д еб қ ў й д и ю п атган д ай бўли б. Ў зи ў л яп ти -ю . ф и кр и - 
зикри б оласи да! О н а-я, она!
Н уруллох кори у зи га келди.
- Э сиз-э! - д ед и у. - С о в л и қ н и сўй и бси злар. Қ ўзи ч оги б ўзлаб
коли бди.
Ҳ ож и « к аер д ан б и л д и л ги з» д еган д ай д о м л а га х ай р ат л ан и б
қарад и , кейин ай б д о р о н а 
o o l
; ?
г д и
.
- Т унов куни м е х м о н га кети б эдик. Б олалар о н а кўй га кўп 
ем б ер н б кў й и ш и б д и . О либ к о л и ш га роса у р и н д и к . б ў лм ад и . 
О н а -б о л а н и н г б и р -б и р и г а и н т и л и б б аъ р аш и ю р а г и м н и :>зиб 
ю борди. Қ ассобга бер и б б и л ган и н ги зн и қи линг, ж о н и в о р харом
ў л м асн н . д ед и м . Э ти н и б ев а -б е ч о р а л а р га у л а ш и н г д ега н д и м . 
У л аш и б д и . Ў ш ал ар қато р и б и зга ҳ ам чиқари бд и . Н и м а қи л ай
ах и р , таш л ам ай м ан -к у ! Ў стал ар бор, бу ёкда м у л л а й и ги тл ар
овкат ки либ ей и ш д и . Ш у н д ан б и зга хам келти ри ш и б д и -да!
- Х и ж о л а т чекм анг, хож и . Х удонинг иш лари бу. В акти казоси 
етган -д а ж он и ворн и н г! - Қ о р и ш ун д ай д ед и к у -я, леки н т о ти н м а- 
д и . Л у а н д а г и о в к а т ш у н д о қ к олд и . Ҳ ож и ки л м и ш и д ан м у л зам
эди. Д о м л ан и н г сезги р л и ги н и б и л ар д и -я. лек и н ... М у л л авач ч а- 
лар га айтиб эди, бу гўш тд ан о вкат қ и лм ан глар д еб . А кс-д а, акс.
- Ш оқоси м ! - ч ак и р д и у ш оги рдлард ан бирин и.
- М ан ави л ар н и оли б кет, болам !
Й и г и т кўли н и кўксига кўй иб, м улойим ж и лм ай ган ча, хонага 
к и рди -да, косаларни йиғди.
- Д о м л а г а бош ка бирон нима олиб келинглар. Э т кўш манглар. 
м аъкулм и?
- О п о р а б ў л м а н ги з , - д е д и кори д о м л а . - М ен ў з и кам
то м о км ан . З ер о ж ан о б и П ай ғам б ар и м и з «О зу к ан и н г буги ф ахму 
заковатга п ард ади р» д еган лар. И к р о м ж о н и к к и м и зи к к п -у ч кун да 
бир о вкат еб кан о атл ан ар д и к . Ш ун га к ўн и к кан м ан , х ож и . Ҳ еч 
х и ж о л ат бўлм ан г. Ф ак ат... Ҳ али зам он И кром ж он келиб к олар, 
i ' - y i H d . . .
149

---

- Э т ем ай д и л ар м и у киш и ҳ а м ? - сў р ад и ш оги рд йигит.
- Б ун ака гў ш тн и ер м и д и ? А н а ў р г а н и н г д о м л а д а н . Т ақводор 
одам п арҳи з гутади. Ж о н и в о р л а р га с и т ам ки л м ай д и . С и з эса 
ў й л ам ай -н етм ай ҳар б алон и е я в ер аси з... А н ави р и во ятн и сўзлаб
б ер и н г б ун га ҳам , кори, - А сад у л л а ҳож и у н га ю злан ди . Ш оги рд 
й и г и т ҳам ки зи кси н и б «кан дай р и в о я т экан» д еган д ай косаларни 
т и ззаси га к ў й ган ч а ч ў ккалаб ў ти р д и .
- Бир одам ай ти б эди б уни, асли р и в о ят эм ас. У одам эт 
ем ас эк ан лар. Ш у н га д ои м о д ам л а р д а н д а к к и э ш и т а р к а н л а р . 
К унлардан б и р кун м ехм он га а й т и ш и б д и . Ш ўрван и и ч и б ди лару 
гўш тини ем аб д и л ар . О д ам л ар ҳ а й р о н б ў ли ш и б д и . Ҳ ай во н лар га 
касд килиб, этин и еёл м ай м ан , - д е б д и у ки ш и . Қ ўй ж ан н атд ан
чиккан-ку, еявер м ай си зм и ? - н аси ҳ ат к и ли ш и бд и ул ар . Ш унда 
халиги одам бун дай ж авоб ки л ган экан: «И я, қ и зи қ эк ан си зл ар - 
ку?! Ж ан натга кириш билан ж ан н атд ан чиқи ш н и н г ф арқи бор-ку, 
ахир!» деб.
Ҳ ож и хам , ш оги рд хам кулиб ю б о р и ш д и .
- А л б а т т а , кириш билан ч и к и ш н и н гф а р к и бор! - к у л а т у р и б
деди хожи.
- Ғ а л а т н ар саларн и топ и б ю р аси з-д а, дом ла!
Ш оги рд й и ги т ч ики б кетаёти б:
- И кром ж он га ҳам т у ш л и к т а й ё р л а б қўям и з. Бу гўш тдан 
иш латм ай м и з! - д ед и х и ж о л ат л а з ж и л м ай и б .
Н у р у л л о х к о р и п е ш и н н а м о з и н и ў қ и б , х у ш у ъ г а б е р и - 
ли б т а с б и х ў г и р а ё т га н д ам д а р в о з а д а н б и р о в к и р га н и н и ва 
-ховлида ю р га н л а р д а н б и р н и м ан и с ў р а г а н и н и с е зд и . Б о ш к а 
пайт б ў лган д а-ку , п и сан д хам этм асд и -я... У й ку д ан у й ғон ган дай
хуш уъдан чики б, илкис кўн гли ёр и ш и б кетд и. И к р о м ж о н н и н г 
овози-ку бу! Ҳ артугул! Ў зи н гга ш укр! К ел и б д и , с о г экан...
И к р о м ж о н х у зу р и г а ш а м о л д а й и н ел и б ки р д и . Х у ш б ах т, 
таассу р о тл ар д ан т ў л и к и б кетган . У н и б агр и га б осд и . Биринчи 
кувон чи о м о н л и к д а н , и к к и н ч и к у во н ч и б у ю р и л ган вази ф ан и
уд да ки лган и д ан , у ч и н ч и си ... эса со ги н ган и д ан .
Й и ги т й ў л д а к ў р г а н л а р и н и , к и л г а н и ш л а р и н и ё ш л а р г а
хос гурур би лан сўзлаб б ерди. Қ ори д о м л а хам й ўлд а ним адир 
б ў л ган и н и сезган д и -я! У ш о ги р д и н и н г х и к о я си н и к у л и б ги н а 
т и н гл ад и . Ҳ али б о лали ги б о р б у н и н г... А в в ал и га « яхш и -яхш и » 
деб ш оги рди ни алкаган б ў лд и . К ейин у зо к д ан ran б ош лади .
150

---

- Д у н ё н и н г и ш лари ж уда чигал асли , - д ед и у. - У н д а адо- 
лат ў р н атм о к л и к н и ҳ о ят м убҳам м асала. Н исб ий д у н ё д а ҳ ам м а 
м арса н и сб и й б у л а д и -д а , б у т а м . Ш у н ч а й и л я ш а б , о д ам л ар 
о р аси д а ю ри б , д у н ё и ш л ар и га ар ал аш о л м ад и м . Д у н ё д а ш ундай 
ж и н о я тч и л ар б орки , у л ар н и куз б и л ан кў р о л м асси з. А қл o p кал и 
иш ю р и тган и б оне б из у л ар н и п ай кам ай ҳам колам из, й ў р и ғи га 
ю рам из. А к л и н г и зг а к и р и б , и ч д а н б у зад и у л а р . Б и р ж и н о я т
с о д и р б ў лд и м и , ун д а б и тта ёки и к кита од ам а й б д о р б ў лм ай д и . 
У н га и м к о н и ят яратган л ар -ч и ?! У м у м ан , ўзи и м т и ҳ о н то п ш и р а- 
ётган б и р та л а б а б о ш к а та л а б а н и кайдан хам и м ти қ о н қилсин. 
А й т м о қ ч и м ан к и , ж и н о я т ва ж а зо си з ў й л а га н и н ги зд ай од ди й
м асала эм ас.
Бир одам авл и ё х у зу р и га б о р и б : «Э й, пири м у р ш и д , м енга 
с и х ат а т о эт !» д еб и л т и ж о ;г л и б д и . П ир х а й р о н б ў л и б у н га 
ю злан ибди:
- С оглом б ў ли ш , сал о м атл и к - у н и м а д еган и ? Уни м ен га 
тасв и р л аб бер! - д е б д и у.
- С о г л о м б ў л г а н и м д а т а н а м г а қувват ки ради , ў зи м н и ёш д ай 
хис ки лам ан . - деб д и хаста.
- М ен б ун га т у ш у н м ад и м , — ҳай р о н б ўли бди п и ри м урш ид.
- Ф ак ат и б о д ат ки л м асам ги н а ў зи м н и х а с т а ҳ и с ки лам ан . 
М ен уч ун шу икки х о л атги н а б ор, холос. Б ош ка ҳ о л а тл а р н и ту- 
ш ун м ай м ан ва у л ар мен уч ун д ах л е и зд и р , - д ея ж а в о б қи л и б д и
пир. Ш ун и н г си н гар и бўтам , вуж уд о лам и д а икки хо л а тги н а бор, 
холос. Қ о л ган л ар и ў тк и н ч и . З ал о л атга ю з т у тгу в ч и вокеотларга 
нп ебатан б еп ар в о бўли н г.
У с т о з-ш о ги р д со ги н ч ила су х б атл аш и б ў т и р ган б и р пай тд а 
И кром ж он га тао м оли б ки риш ди .
- Бу д еган и м к и , х аёти н ги зд аги х о д и сал ар н и н г б ар и син ов. 
Ш о ш қ ало к т а л а б а д а й м улоҳаза ки лм ай , ж авоб к и л сан ги з янг- 
л и ш и б қ о л и ш и н ги з м у м ки н . Д у н ё н и н г ў зи -д а к а т т а ж у м б о к . 
Ч унки бир д арахтн и икки одам икки хил ни гох би лан кўради, бир 
воқеад ан и к ки хи л х у л о са ч и қарад и . А ж аб ки , у л а р н и н г и ккови 
ҳам х ак бўлиб ч и қи ш и м ум ки н . К иш и бир иш к и л ган д а охи р атн и
ўйлаб қилм оғи керак. О хират қон униятлари д у н ёви й қонуниятлар 
и ла д ои м ҳ ам м у ш тар ак келган эм ас.
И кром ж он бош эгди. Бўлган воқеалар т а ъ с и р и д а қан чалар 
х аво л ан и б кетган б ў лса, ш у н д ай и н тез туш д и .
151

---

- Ҳ а л и ё ш с и з , к е зи к е л и б а й т г а н л а р и м н и н г м а ғ з и н и
чақарсиз... У м ум ан, ж оҳил ки ш и лар билан тен глаш м оқли к мўмин 
од ам га яр аш м ай д и . З ў р а в о н л и к к а қарш и зў р аво н л и к и ш лати б, 
д и л л ар га эзгу л и к уру ги н и с о ч о л м асси з. О д ам л ар ҳам м усулм он 
ки ш и дан кат т и қ р о қ т а л а б қ и л и ш ад и . Т а с б и ҳ к ўтари б , қи лган 
иш ини кўринг, д ей д и л ар .
- У н д а ж и ноятч илар бем алол о ғу си н и сотсин, одам ўлди рсин 
экан-да!
- М е н у н д ай д еган и м йўк. У ларга карш и кураш инг. М аъ ри - 
ф ат б и л ан к ураш и н г. Ш ун дог илм олиб , ҳ ак и қ атн и к ў н д ал ан г 
қўй и н гк и , у л ар н и н г ф и крлаш и ўзгарси н . А кс ҳ о л , ж и н о ятн и н г 
и л д и зи т у га б б и т м а й д и . Б и р и қ и л м а с а , б о ш қ а с и кўл у р а д и
ў ш а иш га. Пул ва ҳ о к и м и я т эгал ар и у н д ай л ар н и қўғи рчокдай 
ўй н атад и . С у б ҳ о н о л л о ҳ , ўзи ҳ а м т а қ д и р кў л и д а б и р қўги р ч о қ 
э к а н и н и б и л м а с . Ф и к р ! Ҳ а м м а н а р с а ф и к р д а н б о ш л а н а д и . 
Э н г ав в ал о ў ш ал ар н и н г ф и к р и н и ў згар ти р и н г. Ф и кри ў згар ган
о д ам н и н г ҳ аёт тар зи ҳам ў згар ад и . Ў ш ан д а м аҳ к у м л ар га ж абр 
қ и лувчи лар виж дон азо б и д ан қ и й н ал м ай д и л ар . Ҳ ам м ам и з ҳам 
х у д о н и н г б ан даси м и з...
И кром ж он м аш и н ага б и р г а ў ти р ган , со члари б ад ан л ар и га 
ё п и ш га н и к к и б а р з а н г и н и ё д г а о л д и . М и р ш а б л а р у л а р н и н г
қўлларини қайириб ки ш ан лаш ганин и, тур та-ту р та Д А Н хон аси га 
су д р аб кети ш ган и н и эсл ад и . И л к и с у л а р га ач и н д и . К ў н гл и га 
ға ш л и к о р а л а д и . Ё ш л и к қ и л и б д и , ш о ш и б д и . Э н д и о х и р а т д а
ж авоб и н и беради.
- Ҳ а й , м ай ли , бўлган иш б ў ли б д и . Ҳ али си зга м укоф от ҳам 
бери ш ар, ж асурли ги уч ун д еб . О л л о ҳ ш у и ш ларга сизн и сабаб чи 
қилган бўлси н , илойим . М уҳи м и , бу воқеотлардан кандай хулоса 
ч и қ арган и н ги зд и р. Ч унки ан а ш у х у л о сал ар м о ҳ и я т и н ги зга т а ъ - 
сир этади ва си зга б о к и й л и к д а й ўлд ош б ўлад и.
Ш оги рди н и н г ў й га т о л га н и н и кўри б, м еҳр билан у н и н г киф- 
ти га кокиб қўйди. И кром ж он м аъ ю сл и к ка чўмган, қилган иш лари 
ҳ а қ и д а ў й л аётган д и . А н а в и л а р н и н г б о п л аб т аъ зи р и н и б ерд и м
д еган ди . Ў ш а д ам о х и р ат ҳ а қ и д а ў й л ам аган экан-да! Бу қадар 
чалкаш ҳам м аси . Ш у б о и с п и ри м у р ш и д ҳаётд аги икки ҳол атн и
т ан л аб н и ҳояти т ў ғр и иш қи лган . Б и р ч еккаси отаси д ай б ўли б
колган, д о н о у ст о зи га ҳаваси о р тд и . Бу зот у ч у н ч и галл и к йўк. 
И лми зиёда. А й тад и л ар к и , о т ўр н и н и то й б о сад и , деб . А м м о...
152

---

бу ҳ а й в о н о т о л а м и га т а қ р и б а н ай т и л га н д и р , б ал к и . Д а ҳ о л ар , 
п и ру к о м и л лар ў р н и н и б о сган лар ҳам б о р м и к и н ... У л ар д у н ёга 
б и р м а р т а к е л а д и л а р ... б и р м а р т а г и н а . Г ў ё о д а м л а р г а у н и н г 
н и м а л а р г а қ о д и р л и ги н и , у н и н г а с л и я т и н и н а м о ё н эт а д и л ар . 
А н а а сл и я ти н ги з қ ан д ай , к ўри н г, ҳавас қ и ли н г, о р ти д ан б о р и н г 
д еган д ай худ ди. И к р о м ж о н ҳам ш уни н ст ай д и , л е к и н кўли дан
келарм и к и н ?! Геп м ан а ш унда.
Ш у п а й т т а ш қ а р и д а ғ а л а-ғо в у р б о ш л а н и б қоЛди. И к р о м ­
ж он ў рн и дан д а с т т у р и б , д ер азад ан қарад и . Б ақ и р -ч ақ и р авж и га 
чиқди.
- Б и л и н г - ч и , н и м а r a n э к а н . С у б ҳ о н о л л о ҳ , б у н ч а
б ак и рм асалар!
И к р о м ж о н т а ш қ а р и
1
а ч и қ д и . Ҳ о ж и у с т а г а қ а р а б н о р о - 
зи о ҳ а н г д а б и р н и м ал ар де< т га н д и . Б и р зу м д а ҳ о в л и га о д ам
тў п л ан д и .
- И нсоф билан-да, уста! Бу т ў си н н и н г қ ан ч агату ш ган и н и би- 
ласизм и?! К ел и б -кел и б бир қари ч калта кесаси зм и ? Б и р қарич-а! 
Ў зи м н и н г а қ ч а м га келган б ў лса қ ам , м ай л и га эд и . Э л -у лу сн и н г 
у ст и га-к у х ар аж ати . Х ай р -эҳ со н ҳ и с о б и га қ у р и л яп ти . Я н а ни м а 
д е б у л а д д а н п у л с ў р а й м а н . Ш а р т т а к е с и б т а ш л а г а н и н г и з н и
каранг. У л ч аб кўр м ай си зм и аввал?
У с т а б о ш и н и э г г а н ч а м у л з а м т у р а р д и . Н о и л о ж л и к д а н
йи глард и .
- Қ и р қ й и л у ст ач и л и к қи либ, ҳеч б у н ақ а б ў л м аган , - д ер д и
у ёш б о лад ай ҳи к и л л аб .
- Ш у б и л ан ў зи н г и зн и о к л а м о қ ч и м и с и з? ! Т ў си н у за й и б
қ о л ад и м и ш у сў зл ар д ан . С у ф -э, с и зд ай устага.
О д ам л ар ҳам у ст а ни сў к и ш га т у ш и ш д и .
- Э, кўзга қ арам ай си зм и , уста!
- Ў л ч аш га эри н д и н ги зм п , ни м а бало!
- Ш у ҳ ам иш б ў п т и -ю ... о л д и н ги зд а ё р д а м ч и л а р и н ги з б ор, 
ҳеч курса ш уларга айтм айсизм и, ўлчаб кўрм айдим и, буларингиз...
- О т а м н и н г ў л и ш и н и б и л с а м , б о зо р га о л и б ч и қ и б со т ар
эд им , д еган лар . Б и л м аган -д а, ш ўрлик! А тай к и л м аган -к у . нега 
ҳ а м м а н ги з б и р о д ам га ёп и ш аси з, б ў л д и -д а эн д и . - Ў ш а е р д а 
ту р ган У см он ч ол у с т ан и н г ён и н и олди.
- Х ўп ... си зд ай и н ю м ш оқли к ки л д и к ҳам д ей л и к . Т ўси н н и
ў зи н ги з о л и б б ер аси зм и ? - д ед и ҳ о ж и к ули б, ж о н и н гн и олам ан , 
д еган д ай .
153

---

Бун и эш итиб У см он чол ж и м бўли и қолди. Й иртиқ кавуш инп 
ал м аш ти р о л м ай д и -ю , т ў сн н оли б б ерарм и ш м и ...
- А н а к ў р д и н ги зм и ? Ҳ ам м аям шу. Ҳ озир яна тў си н д ^сам , 
улус га ҳам м алол келади!
- Ч атоғини ч и кар и б д и м и , ўзи тузатси н ! Товон т ў ласи н ! — 
д ед и ки м ди р д аргазаб .
У с т а я н а й и гл а ш г а т у ш д и . Ю су ф у с т а д е г а н л а р и к у л и
гул б ў лса ҳам , о д ам лард ан о ғзи н и т ў л д и р и б пул сў р аёл м асд и . 
К а м б а ғ а л г а , к а р и я л а р г а к а й и ш а д и г а н ҳ и л м г и н а о д а м э д и . 
А м м о б а ъ зи -б а ъ з и д а ш у н а к а и ш кал ч и кари б қ ў я р д и -д а! Ш у 
б о и с у н и б о й л а р у с т а ч и л и к к а ай т т и р и ш м а сд и . Б ой икки ха- 
р аж ат ки л м аган и у ч у н ҳам бой -да! К ўнгли бўш о д ам д ан бой 
ч и ққ ан м и к и н , д ер си з! У ст ан и н г эгни бут, кора козони кайнаб 
ёти б д и , ам м о тў си н га етарли пул кайда, д ей си з. У сти га у стак 
х о т и н и га худ о б ер ад и , эн ди. « А н а си зга о д ам л ар н и н г раҳм ати , 
ан а ях ш и л и к ки ли ш н и н г окибати. гапирсам сўки б таш лай си з, ана 
эн ди б о л ал ар н и н г н аси б аси д ан кийиб оли б б о р аси з... Т ў с и н га
ет гу л и к пул б ўлса, то м и н ги зн и я м ам асм и д и н ги з» ва ҳоказо.
У стани нг й и ғл аш и га ҳ о ж и н и н г гаш и келди.
- Э, 
нега й и глай си з, кап -катта одам! Б ўлар иш б ў п т и , бир 
йўриғи ч и қи б колар... И ш и н ги зга боринг! - Ҳ ож и ш ундай д еб
т у р га н и д а и ч кар и д ан ж и л м а й га н ч а Қ ори д о м л а ч и қи б келди. 
Ҳ ам м а ж им б ўли б қолди.
- Н ечук ra n б ўляп ти , ҳ о ж и . О в о зи н ги з қатти қ ч иқяпти!
Ш уги н а сў зн и н г ўзи ҳ о ж и н и х у ш ёр то ртти рд и .
- Э , ни м аси ни ай таси з. У стаси ту ш м агу р , устун н и б и р карич 
калта ар р алаб, н ес-н о б у д ки ли б д и , - д ед и узин и о к лаган д ай .
Қ ори д о м л а «ш ун га ш ун ч ам и ?» д еган д ай кош лари н и керди. 
«Суб.ҳоноллох!» д еб қўйди и чида.
- А рзи м аган иш ни д еб . у ст ан и ўкси ти б ёти б си зм и ? Бу бир 
туси н экан-ку! Б и рини б ер ган Олло.ҳ б о ш қ аси н и ҳам б еради.
Ҳ о ж и га д о м л а н и н г гап лари м алол келди. З о х и д одам уч ун
б и р г и н а т ў с и н н и м а д е г а н ra n . Гугурт чўпи н и м а-ю ,т ў си н нима! 
Т ўси н б ў лсаям ў тад и кун и, б ў лм асаям .
- А рзи м аган иш эм ас-да, кори . М ен га хам зари лм и , би ровн и
койиб, хун об и м чиқиб. Му ни кў р и н г арралаб расво қи ли б ди . Бир 
кур кўз т аш л ам ай д и м и , аввал! - нори зо гапирди у.
- Х аф а бўлманг, ҳож и , б п р и.пожи ч икн б колар... - кўлини
154

---

кўкси га қўйиб д ед и у. - Б у д у н ё д а б и т м а г а н иш б о р м и ? Х у д о ­
н и н г с и н о в и д а бу ҳ ам . Т ў с и н б и р б а ҳ о н а ... Й ў к с а ш у н д ай и н
қ ў л и гул у с т а т ў с и н н и к а л т а к е с а д и м и -я ? Қ а н и , к ў р а й -ч и , 
д ей д и х у д о й и м , р а ҳ м д и л л и ги кан ч а т у р а р к и н ? В о к ео т л а р га хо- 
л и с л и к б и л ан қ а р а н г-д а м у н д о к , ж аҳ л о т и га м и н м ай ! Бу т ў си н
эм а с а с л и , б и з н и н г б и р -б и р и м и з г а к ў р с а т а ж а к о қ и б а т и м и з ! 
И к р о м ж о н , ю р и н г-ч и , б о л а м ,- ш о г и р д и н и ч ақ и р д и Н у р у л л о ҳ
к о р и . К ей и н у с т а г а ю з л а н д и . - С и з хам ю р и н г...
Қ о р и д о м л а т ў с и н л а р м и б и р м а - б и р к ў з д а н к е ч и р и б , 
қўллари н и кокди. Ч аккон ҳ а р ак ат л ар и , сал о б ат л и т о в у ш и га, д о - 
ни ш м ан д н ам о к и ёф аси га у н ч а л и к ҳам м ос келм асди . Ш у од ам
ш ундайин эпчил ҳ аракат кила оларканм и , д еб ўй лаб колардингиз. 
Б о ш и га м уш ку л о т т у ш га н и д а х ам ю зи ан д ак ў згар ган эм ас. Ҳа, 
у б и лад и , булар б и л м аган кў i ч ар сан и б илади .
Қ ори д о м л а гн ш тм и д и , қи п и қ м и д и , ёгоч у ю м л ар и -ю , яна 
ал л ам б ал о л ар и ви р си б ётган ж о й н и И к р о м ж о н га т о за л а т т и р - 
ди. К ейин тў си н л ар д ан б ирин и о л и б , у н га т и к и л и б колди. Бу 
пай тга келиб, х а л о й иқ т а р к ал а б о ш л аган , ки м л ар д и р , ал л аб и р
бек о р ч и л ар қи зи қ си н и б , ни м а қи л ар эк ан -а, д еган д ай қ о р и н и н г 
т еп аси га келиш ди.
Қори д о м л а «би см и ллоху рахм он у роҳий м » д ега н ч а т ў си н н и
каф тлари би лан и ш қалад и , кей и н х а м и р ёй ган д ай қи л и б ю м а- 
латд и . Ҳ ам м а ки зи к си н и б қараб ту р и б д и . У эса беп арво. Беш -ўн 
д ақ и қ а ту си н н и ш у т а х л и т ю м ал атд и -д а, у ст ага ю злан ди :
- Қ аран г-чи , нечук б ў ли б д и экан?
У с т а т ў с и н н и ў л ч а б к ў р д и . К ў з л а р и г а и ш о н м а й қ а й т а
ў л ч а д и . Б а р и б и р и ш о н м а д и . Ў л ч а г и ч г а б и р б а л о б ў л г а н м и , 
д е б ё р д а м ч и л а р и б и л а н т ў с и н н и к ў т а р и ш и б , ж о й и г а қ ў й и б
к ў р и ш д и . Ҳ еч қ ари ч к а л т а э м а с -д а , л о п -л о й и қ . У с т а к ў злар и
к а т т а р и б , д о м л а г а б а қ р а й д и :
- Н и м а қ и л д и н ги з! М ун и кўринг, л о п п а -л о й и к ! Ё О л л о х
кудратингдан! Т акси р, тў си н н и ў сти р д и н ги зм и ?!
Ҳ ам м а хай рон , тў си н н и келиб кўри ш д и . У л ар ораси д а кори 
д о м л ага х ади к би лан қар о вч и л ар ҳ ам бўлди.
- Ў с т и р с а б ўлар эканм и, м у н и ? Ё т ав б а-ей ...
Д о м л а кулди.
- Х удонинг иш лари бу, у ст а Ю суф . Ҳ ам м ам и з хам О л л о х
нуридан яр ал ган м и з. Ў зи д ан я р ал ган м и з ва ў зи га к ай ту р м н з.
155

---

Қ од и р згам н о м у к ам м ал л и к д ан холи Ф а к аг полон б ан д аси ги н а 
ўзи н и н г к и м л и ги н и б и л м ай д и . By ҳ ам б и р ззр р а н и н г ф азлу ка- 
м олнда! У ч к у н д ан м и н г б ар о б ар ки чи к, у н и руҳ д еб ат ай д л л ар . 
В у ж у д и м и згаси н гган руҳ. У н га гомон йўл то п с а н ги зб ў л д и экан, 
ҳам м аси га ш у саб аб . С и з ҳам б у н и у д д а ки ласи з, уста!
У ста «й ўғ-э» деган дай кули б бош эгди. Гўё чатоги б и тган и га 
энди и ш он ган д ай . у стан и н г ч и р о й и оч и лди .
Қ и ш л о қ ж о й д а б у н а қ а я н г и л и к л а р т е з т а р к а й д и . Д а р р о в
атроф га одам ёгилади ...
Ё ш -я л ан г ту сн н коли б, д о м л а га к и зи к си н и б караётгандм . 
К алта ки рқи лган тў си н асл и га кай тган и н и кў р ган лар ҳ ай рон у 
лол. Бутун ки ш лок ка овоза б ў лд и , нак. К ей и н ч ал и к хам ш овур- 
ш увур б о си л м ад и .
Қ ори д о м л а И кром ж онни и м лаб ч ақ и рд и .
- Б уёғин и ў зи н ги з давом ки лди ринг. Э р тага бир... т ай ёр гар - 
ч илигим бор... - д ед и -д а, ш о ги р д и га о тал ар ч а м еҳ р б и л ан караб 
кўйди.
- Ж у м а н а м о з и г а м и ? - с ў р а д и И кром ж он.
Д о м л а бош қи м и рлати б т а сд и к л а д и . А м м о кета т у р и б , бир 
м уҳим ran ёди га ту ш ган д ай ў ги ри лд и :
- Ҳа, ай тган ч а, И кром ж он б олам , соат тў р тл ар д а б и р хабар 
о л ар си з, - д е д и од атича.
Й и ги т қ ў л й н и кў к си га кўй и б , т аъ зи м б аж о айлад и. У б у н га 
ў р ган и б кетган. Қ ори д о м л а о д атд а с о ат у ч -тў р тл ар д а ту р ад и . 
Т аҳ о р ат олиб . ибодат килади. К у р ъ о н ўк и й д и . И к р о м ж о н ю ви- 
ни ш га су в т ай ё р л а й д и . б ом д од н и б и р га-б и р га ўки ш ад и . Ш ундан 
кей ин д о м л а у х л ам ай д и . У й қ у си р аб ю р ган и н и ҳам И кром ж он
ҳеч б и л ган эм ас. Ш унча куч н и к аерд ан олад и , қ ай рон . Ч унки 
И кром ж он н и н г ўзи т о л и к и б колади-да! Ў зи д ан ўзи у ял и б ю рад и 
к ей и н . Б ом д одд ан кейин п и ч а у х л ам аса, м азаси қоч ади .
Иш о х и р л аб колди. Ш у н ч а м ал о м ат ч и қ ар ган т ў с и н л а р ҳам 
ў р н ат и б б ў л и н д и . У с та л а р к ў л -б е тл а р и н и ю в и ш га т у ш и ш д и . 
И кром ж он ҳам.
- С и з н и қи й н аб қўй м ад и к м и , м е х м о н ? - д е д и ш о г и р д йигит- 
лардан бири ун и д асту р х о н га т а к л и ф ки л ар к ан . - О в қ ат тай ёр...
Ё ш -ялаиг. м уллаваччалар ў зар о гурун г килиб, овқатланиш ди. 
О кк ў н ги л . д и л к аш й и ги тлар эк ан . И кром ж он хам д ар р о в у л а р ­
га и л а к и ш а колди. К ейи н « б о м д о д га т у р и ш » уч ун ҳ ам м алар и
таркали ш д и .
156

---

И к р о м ж о н ў р и н г а ё т а р к а н , н е г а д и р у с т о з и н и э с л а д и . 
С и н ч к о в , м е ҳ р л и н и г о ҳ и д а м а ҳ з у н л и к , б и р м а ъ ю с л и к б о р
эд и . Н ега? С о ги н га н и д ан м и ? Ч а р ч а га н и д а и м и ? Б а ъ зи д а «яш аб
ч ар ч а д и м » д е я р эд и -д а , кей и н :
- Х ом с у т э м г а н б а н д а м и з . Б а ъ з и д а н о ш у к у р л и к к и л и б
к ў я м и з , - д е р д и . - О л л о ҳ н и н г қ у д р а т и д а н к ў р к м о к к е р а к . 
Б у ю к л и к ҳ а м ю р а к к а ғ у л - г у л а с о л а д и . Н е г а к и , о ж и з т а с а в -
в у р и м и з и л а у н и к а м р а б о л о л м а й м и з . А кл е т м а г а н н а р с а
б а н д а с и г а в а ҳ и м а л и т у ю л а д и , с у б ҳ о н о л л о ҳ ...
Ш уларн и ўйлаб И кром ж он ў рн и дан т у р и б кетди. К ў зў н ги д а
усто зи н и н г нигохи м ухрлан и б колди. Худди ун и чорлаётгандай ...
* * *
Э р таси га б о м д о д тугамг.й хам х о вл и га одам ёги л са, ден г. 
«Э м и ш к и , бир кори д о м л а к ел и б , калта кеси лган т ў си н л ар н и
ў сти рган м и ш . А вли ё азим , п и р и м у р ш и д эм и ш . Қ ў л и н и бир тек- 
кизса, м аж руҳлар о ёқ л ан и б , кўр кўзлар о ч и ли б кетаётган м и ш ... 
Ф ак ат ул зоти ш ариф б ун и у л у с д а н яш и риб ю р ган м и ш ... С од да 
одам лар-а, агар ш ундай со х и р л и к кўли дан келса, эли д ан яш ириб 
ним а килади?!
«Н и м а гап?» д еб хож и чикди таш қ ар и га. О д ам л ар м узей- 
га к е л га н д а й , ў с т и р и л г а н у с т у н н и т о м о ш а қ и л и ш я п т и эк а н . 
О ддий у сту н л ар д ан ф ар к л ан са гўрга эд и , н и м аси н и кўри ш ад и 
буни. Ф ар ғо н ал и к л ар , б о л а м и -к а тт а м и , к асал л ар н и зам б и л д а, 
ар ав ач ад а о л и б к ел и ш ган д и . К ўп и м ай и б т у ғи л га н л ар , ф алаж
ётган лар экан.
Н уруллох қори ҳ ам эл га р ў б ар ў келди.
- Т ў ғ р и . таб и б л и к о там д ан колган хун ар. А м м о сех р гар ли к
қ и л о л м а й м а н ,О л л о х н и н га м р и н и б у з о л м а й м а н ,-д е д и у .- У с т у н -
л ар ... у л а р б о ш қ а гап . Б у л а р н и н г ж о н и б о р м и д и ?! Х у д о н и н г 
о л д и д а савол-сўроги хам йўк.
Бир ҳ а ф т а ч а о д ам а р и м а д и х о в л и д а н . Т у за л ган т у з а л д и , 
т у залм аган ran қи лд и : «Қ о р и б ў л а ту р и б , алд аган и н и қаранг! 
Қ ўли н гд ан келм ас эк ан , о д ам й и ғи б ни м а килардин г! Ё т авб а-ей ! 
Я на д е н г н озл ан и ш и н и -ч и , пул о л м ай м ан эм иш . Б орган -к елган
н а м а т н и н гт а г и г а т а ш л а б ч и қк ан м и ш назрини. Н азр-н и ёз олм ай- 
д иган д о м л а борм и хозир. Н и м аси авл и ё бунин г, т у ш у н м а д и м ...»
Н уруллоҳ қори б у н дай и н ш ову р -ш у ву р н и эш и ти б , ж и л м а-
157

---

йибгина қўя қоларди: «Э л оғчига эл ак ту гиб б уларм и ш м и , асли?». 
Ш у ку н и ёш ги н а к ели и чак и к ки -уч ёш ли б о л аси н и кутар и б кел­
д и . Б ола б ош и н и ҳам ту то л м а с , оғзи о ч и қ, сў л аги оқи б ётард и . 
О й д ак к и н а келин бир йи глад и . бир й и глад и.
« Э л н и н г хам кўн гли қ о л м аси н . Ш уни т у затай и н !» - ў й л ад и
кори дом ла.
И к р о м ж о н м а л х а м т а й ё р л а ш г а т у ш д и . Қ о р и д о м л а
Қ уръон д ан И см и А ъзам су р аси н и ў ки ди . у з о к ў к и д и . И ч и д а эса 
ш у б о л ан и н г д ар д -гу н о ҳ и н и ў зи га сураб олди . Ш о ги р д йи ги т 
м ал ҳ ам н и у зата т у р и б деди:
- Т у ш ун ти рай м и муни и ш л ати ш н и ?
Д о м л а «хож ати йук» д еган д ай мал хам ни нари сурди . К ели н - 
н и н г икки кўзи д о р и д а колди.
- Н азри га... ш аф толи оли б ч и кхан ди м . У й да... пул й у к эди. 
- и й м ан и б ги н а д ед и келин . Г ўё пули б ў лм аган и уч ун б у лар до- 
рини берм аган д ай .
- Ҳеч хи ж олат чекманг. Ш аф то л и м и ? Ж ан и атн и н г м еваси- 
ку! - д ед и д ом ла гўд ак н и н г к и ф тлари , о ёк л ар и н и си л аб туриб .
- Д о р и ... керакм асм и ? - с ў р а д и аёл ж авдираб.
- Бу ўзи ту залад и . Болага д о р и н и м аси ! И см и ни м а б ун и н г? 
Б ах о д и р ж о н м и ? Бир п ол во н й и ги т б ў л с и н к и ҳ а л и ... Б ах о д и р
полвон!
М у о л аж а т у га г а ч , к ел и н « р а ҳ м а т » а й т и б . б о л а с и н и д ас т
кў тар д и . К ў т а р д и -ю оғзи о ч и л г а н ч а қолди. Ҳ о зи р ги н а б ош и
оси л и б , сўлаги оки б ётган б ола т и к к а т у р сам и ?! Қ ўр к кан и д ан
«вой!» д еб ю б орд и . Я хш и х ам ки . И кром ж он ту ти б колди, йўкса. 
б олан и кал о вл ан и б т а ш л ав о р ад и ган эди.
- Қ ў р қ м а н г, к е л и н , ҳ а л и з а м о н ю р и б х ам к е т а д и ! П1у 
гапларим ни уқи б олинг. Худо бунин ги зни қай тари б берди. У ндан 
т и л аб о л д и к бу болан и . К атта б ўлса, яхш и , зи ёл и . м ў м и н инсон 
бўлси н . инш ооллох,...
К елин х аяж о н д а дам Гшғлар, д ам кулар. д ам кори д о м л ага 
раҳм атлар айтар, қўлларин и оли б кўзига су р эгу д ай б ўлард и ...
И кром ж он кели н н и кўчагача кузатиб чикди.
- К ўрдингизм и, И к р о м ж о н ,-д е д и кори ш оги рди га. -Ў з и -к у , 
м ай и б б о ласи н и тузати ш уч ун келд и . Т у зал ган и н и к ўри б. эс- 
х.м' 
' 
кетди. Бандаи б еч о р а-я, у м и д и б ў лса-ям . иш оичи

---

б ў лм аган ту зал и ш и га. А н и қ р о ғи , у м у м ан и ш он м аган ! И ш он ч- 
си зл и к кўп ём он и ллат, б о лам . К ўп нарсани б у зад и . Д ў стл и к н и , 
м уқаб батн и , ий м он н и ... ни ҳояти салом атли кн и ҳам ...
- Э н д и бу келин ҳ а м м а н а р с а га и ш он и б ко л са керак. Ў та 
и ш он у вч ан л и к л а қ м а л и к эм асм и к и н ?
- Л ақ м а деб и ш о н у в ч ан л ар га эм ас, ақл и й ў қ л ар га ай ти лад и . 
Ф и кр к и л м асл и к оқи б ати бу. М ен эсам б о ш қ а и ш он ч ҳ а қ и д а га- 
пиряпм ан. Я хш и ли к ка иш онч, О л л о ҳ га иш онч, ёр га иш ончни ай- 
таяп м ан ... И ш онч б ў лм аса, яш аш ки йин . У о д ам н и л о қ ай д қилиб 
кўяди. А сл и д а л о к ай д л и к ҳам ж и н о ят, б ад аҳ л о қ л и к д ем ак д и р .
Н у р у л л о ҳ к о р и п е ш и н н а м о зи га т а д о р и к к ў р а б о ш л ад и . 
И к р о м ж о н э с а ш у е р д ан 'у л л а й и ги тл ар га кў ш и л и б , к ури ли ш
и ш л ар и га қараш ган и ч и қ и б • етди .
Қ ори д о м л а к ай ти ш га ҳа i ҳ о зи р л и к кў р аётган д и . Бу ерга 
кели ш д ан нияти ш оги рди И к р о м ж о н н и и ш о н ч л и қўл л ар га топ - 
ш и р и б . х о т и р ж ам б ўли ш эди. А н а у т е н г к у р л а р и г а қ ў ш и л и б
иш лаяп ти , эп ч и л ги н а йи ги т. Д ар р о в ўзи каби м у л л а й и ги тлар 
би лан а п о қ -ч ап о қ б ў ли б кетд и. Б и р к арасан ги з қо р и л ар д ай м ук 
т у ш и б Қ уръон ў қ и ш ад и , ёзи б ч и зи ш ади , бир кар асан ги з, б о ла­
д ай б и р -б и р и н и кувлаб қ олад и . Б аъ зи д а н ам оз ҳам б у зи л ад и , 
су б ҳон оллоҳ...
Н аси б э т с а , к е л и б -к е т у в ч и л а р к а м а й с а , к а й т а р м а н , д е б
кў н гл и гату ги б ю рган кори эртаси га ҳовли н и яна од ам босган ини 
кўриб, «Ё, О ллоҳ!» д ед и кули б. С у п р аси ё зу ғл и қ колади чоғи. 
К ели н н и н г боласи ту за л га н и н и эш и ти б , одам ян а ёги л са, денг.
- Ҳ ай, м айли, улгу р ган и м ч а кўрарман! - д ед и у И кром ж онга. 
Ш о ги р д и ҳ ам караш и б т у р д и . Ф ақ ат л ў м б о з қи л и н ган куни қўли 
тегм ад и -д а!
И кром ж он ки рса, у с т о зи ҳ о р ги н ги н а ў ти ри б ди .
- О д ам кўп б ўлд и ! - д ед и кори сто л у с т и д а г и ги ёҳ л ар н и
й и ғи б т о к ч ага кўяр экан.
- Ҳ а м м а с и н и н г ёзу в н б ор. Ш у н га к ар аб и ш л а т а в е р а с и з, 
И кром ж он , болам ! М ан о ви , д аф т а р . Бу ерд а касал л ар га тавси я- 
н ом алар бор. Б и л м асан ги з караб оласи з. И см и А ъ зам касалларга, 
и ш и ю р и ш м аган л ар га куп ш и ф о б ўлад и. И ш и ю р и ш м асл и к ҳам
к асалли к асли. К асал д ан б ат т а р ки лад и...
Қ о р и д о м л а гап о р а с и д а н а р с а л а р и н и ҳ а м й и гд и . И к к и -
159

---

у ч та кў Плагин и тах лаб , р ў м о л ч ага ту гн б к уй ди . Я на б и р атлас 
қ и й и қ ч ага с о ч и қ м и д и , д ў п п и м и д и . д ас т р ў м о л . ш у н га ў х ш аш
я п -я н ги н ар саларн и тугди-да:
- Б у н и с и н и сизга қ о л д и р ам ан ! - д е д и .
-К е т г а н и м д а н кейин о ч арси з... Ҳ ай, бир эсд али к -д а мендан! 
Б ош қаларга ҳам у л аш и н г.
Т ў р д а ян а бир кат гаги н а ту гу н турарди .
- Б ун и си н и м а? - сў р ад и И кром ж он.
—Э, б у м и ? -к у л д и кори дом ла. - У д у н ёга олиб кетадиганим ! 
Ш ун дан б ош қ а ним ам бор яна...
И к р о м ж о н ун га ҳ ай р ат л ан и б б о қ д и . « У д у н ё га хам н арса 
оли б к ети ларк ан -да!». - д еб ў й л ад и со д д а д и л л и к б и л ан д о м л а ­
ни нг гап и га п аккос иш они б.
Л ўм б оз килиб, ч ар ч аган э м а с м и , эр т ал аб ту рол май колди. 
У ят бўлд и-д а! Ў зи хам т у р а с о л и б д о м л а с и н и н г х у ж р аси га бош
сукд и . Қ ар асаки , д о м л а н а м о з ў к и яп ти экан.
А п и л-тап и л ю ви н и б ё н и га чўкди. К ойи ш эш и тм ас-к у , лекин 
ч ат о қ б ў л д и -д а. У ст о зи га с у в т а й ё р л а б у л г у р м а д и . саво б д ан
куру к колди.
И кром ж он нам озн и ўқи б тугатд и х ам ки , у стози ки лт этм ади. 
Х аф ам и к и н ун д ан ?
Қ ўли д атасб и ҳ, кўзлари ю м ук. Д еворга суян и б ги н а ўтирибди. 
Ҳ ар б о м д о д ш ундай қи лард и. Ж о й н а м о зд а ў т и р и б , у з о қ т а с б и х
ай тар д и . Б аъзи да к у зл а р и д а н ёш ок к ан и н и хам кўрган , хавас 
қи лган . Н и м аларн и ар м о н ки либ й и гл ар к и н ... ф акат худ о н и д еб - 
м и? Б олали к ки либ, ш у н д о гм и , д еб сўраб колса. д о м л аси кулиб:
- Буни хали т у ш у н м ай си з, - д еяр д и .
И кром ж он ж ой нам озни йиғиб, секин ч ики б кетди. Ҳ еч курса, 
н о н у ш та тай ёр л аб берар...
Ҳ ар то н г ш огирдлар дастурхон тузар, д о м л а там м ад ди хонага 
т у ш м агу н ч а, ҳеч ким н он уш та ки лм асд и.
С оат етти д ан ош иб , с а к к и зга ети б б о р д и , д о м л а н и н г дар аги
б ўлм ади. О лди га «касал-п асал ч и қкаи м и ки н ? - хаёлидан угказд и
И кром ж он . - Б аъ зи д а бир ел и м ш ак к асал л ар кел ад и ки , хайдаб 
кетказо л м ай си з...» Ш ун да И кром ж он аралаш ад и . А кс хол. устози 
о д ам л ар га қ атти қ гап и р о л м ай д и . Қ ў й и б б ер са, к е ч га ч а хам туз 
тотм ай ў ти раверади .
И к р о м ж о н т е п а г а ч и к д и . Қ а р а с а . у с т о з и н и н г ў ш а х о л а т
160

---

ў т и р и ш и , т е п а д а т у г у н л а р п ... Ш у н д а г и н а э ъ т п б о р к и л и б д и , 
у с т и д а ш апалоклаП коғоз хат. Ҳ ам м аси ёзи б ч изилган: « И к р о м ­
ж о н , б о л а м ! - д е б ё з и л г а н д и у л а р д а н б и р и г а . -- С и з б у н и
ў к и ё тга н и н ги зд а мен у зо қ д а б ў л ам ан . Ў ги тл ар и м и и у н у т м ан г. 
Я хш и ин сон б ў л и б . эл кори га я р асан ги з, руҳим ш о д б ўлад и ! 
Б и л а м а н , а к л л и -х у ш л и и и ги т с и з. к аи ти ш и м н п б и л и б . куп ам
к ай ғу р м ан г. Д ои м ён и н ги зд а, м ад ад к о р б улам ан . С и зн и худ ога 
т о п ш и р д и м , д еб Н у р у л л о ҳ кори д о м л аи ги з.
Б ую м лари м н и хат-ёзувга караб такс нм лай г. Б и р -и к к и т ая н ги
о х о р л и к ў й л аги м н и н и ят ки л и б ў зи н ги з кииинг.
О та-боболари м Т ош кентдаги С ағбон кабрнстонига кўйилган. 
Л еки н си зл ар н и ҳеч койитгим йўк. Шу боис яқин ўртадаги бирон 
к а б р и ст о н га кўярсиз. С и зга яки н б ў лсам . д ей м а н , Қ у р ъ о н ўки б
т у р а с и з ...»
И к ром ж он н и н г кўлларидан 
k o i
о з у ч и б туш д и , кўзлари ж и кка 
ёш га тў лд и , ор ти га ў гп ри ли б:
-У с т о з ! - д е г а н ч а ўк р аб йи глаб ю б орд и. Н уру л л о х кори эса 
ҳ ам он кўзлари ю м у қ т а с б и ҳ ў г и р а ё т г а н бир холатд а котиб колган 
э д и . У ш у кўй и кай ти ш ки либ б ў л га н д и . Т у гу н л а р и ё н и д а ... 
И кром ж он б о лал и ги га бори б ту ш у нм абди. У стози к етам ан д еса, 
Т о ш к ен т гам и , д еб ўй л аб д и . Қ о р п д о м л аси ҳам ш у с о д д ал и ги н и
су ярди асли.
М а р ҳ у м н и н г т а н и ш -б и л и ш л а р и , к а р и н д о ш л а р и ч и к д и . 
У л а р ж асад н и Ф ар го н ад а қ о л д и р и ш н и и стам ад и л ар . Т о ш к ен тга 
о л и б к ети ш д и . Бир чеккаси И кром ж он ҳам б у н д ан р ан ж и м ад и . 
К ей и н ги йи ли ў қ и ш га кирса, Т о ш к е н т га келади у хам . У ст о зи га 
яки н б ўлад и , зеро, у ст о з-ш о ги р д икки д у н ё ваки ллари эсал ар -д а, 
с ў зл а ш а о л а р д и л ар . Л еки н б а р и б и р И к р о м ж о н кўз ё ш л ар и н и
т и ё л м а сд и ... А х и р о т аси н и н г р у х со р и д ан ж у д о б ўлд и-ку!
Н у р у л л о х кори нин г С агбон қаб ри стон и га қўй илиш и, бу ерд а 
ун и м а р ҳ у м л ар а зи зу м у кар р ам этиб ку ти б о л и ш л ар и х ак и д а 
и л гар и ги б о б л а р д а ҳи коя ки л ган эдик. Б уёги га хам ҳ и к о я м и з 
у с и з якун т о п м агай .
161

---

ЁНДОШ ОЛАМ - САРГАРДОНЛАР 
МАКОНИ