Т о ш к е н т «m e r I y u s»

«... Ҳар бир руҳ ўзи тарк этган 
макон-манзилига цайтади ва бирор 
руҳ жисмдан ажралгандан кейин уз 
м ақом ини қўйиб. бош қа ю қорироқ 
маҳомга кўтарила олмайди. А ш ю кимки 
бужисмда ишюн мақомини цозонмаган 
бўлса, у қайси даражада бўлмасин, ос- 
монга кайтмайди»
Азизуддин Насафий, 
«Зубдат-ул ҳақойиқ»
ХАЁЛИЙ ОЛАМ М И БУ?
Бугун 
б и р ам х у р с а н д м ан к и , т о й б о лам н и топ д и м -а! У энди 
яш айди* Б ол ам н и о н ам га т о п ш и р га н и м ҳам ях ш и б ў лд и . Д ард - 
дари 
кеси лад и. М ен эса... озод бў л ам ан , ҳеч к урса б езовтали к дан
қутуларм ан.
Қ а б р и с т о н т о р т а ё т г а н д и . Б а р ч а м а р ҳ у м л а р д а б ў л а д и г а н
ғал ат ҳ о л а т бу. К ечки и б о д ат б о ш л ан д и чоғи . Қ и зи к бу ердаги 
н б о д атл ар нам оз в ак т и б и л ан б и р х и л-а! Ё, т а в б а и л гар и б у н га 
эъ ти б о р б ер м аган и м н и қаран г. Ф и к р у хуш им А зам атд а б ў лган - 
да! Я на ҳам ў л и м д аи кей и н ги ҳ а ё т га кў н и к и ш орон кеч м ади . 
Д зам атн и соғи н яп м ан . У н га ж у д а ўр ган и б колган эк ан м ан . Энди 
б и л и н я п ти . Я хш и хам и б о д а т м а ҳ а л и га ети б к ел д и м . Д и л и м
куй яп ти ки ... Ҳ аёт ш ун ақа эк ан -д а, эн д и о в у н ч о қ то п ган и н гд а,.. 
ай р и ласан . С ен эса б у н га к ў н и к и ш га м аж б у р сан . Э ъ ти р о з хам 
б и л д и р о лм ай сан . Ҳ ам м аси т ў ғр и , ш ундай б ў ли ш и керак л и ги н и
англаб. хис килиб турасан. М ан а яқи н да бир 
ёш 
ж увон н и оли б ке­
лиш ди . М енга ўхш аб саратон дан ўли б ди . И см и н ц Раъно д ед илар. 
Э р-хоти н б и р -б и р и н и қ ат ти қ сев ган экан. О ки б ат. эр и аёл н и н г 
қаб ри т еп аси д а қай ти ш қ и л и б д и . Ё рабб ий . Д у н ён и н г и ш л ар и га 
хай рон қоласан . У д у н ё д а б и р га б ў л а м и з д еб ў й л аган л ар чоги. 
А ф суски. ана эн ди аёлн и н г ў зи м у н ғай и б ў ти ри б ди . Э , буларн и н г 
та к д и р и ж у д аям чи гал... И х т и ёр ў зи н гд а-к у -я. л еки н и лож си з- 
сан... А н а и н о н -и х ти ёр си з к аб р га тортиляпМ ан. Б у не си н о ат,
162

---

д ер с и з? Қ ай д ам ... м о зо р и с т о н д а (бу мен уч ун Э ски ж ўва, Чорсу 
с и н га р и о д д и й ат ам а) и б о д а т д а н ҳ еч ки м б ў й и н т о в л а м а й д и . 
Л ек и н ҳеч ки м ҳ еч зо т н н м а ж б у р х ам ки л о лм ай д и . Н азар и м - 
д а б и з келган д у н ёд аги ў л и м д ан кей инги м увакк ат холат (чин 
д у н ё га ўти ш тай ёр гар л и ги м и , б и л м ай м ан ), ҳ аётн и н г м о ҳ и яти шу 
ва б у н д а м ен ан гл ам ай д и ган ва б алк и а н гл о л м ай д и ган аллаб и р 
сир б ор. Ҳ ар қалай кабрлар ш ах р и д аги х а м м а - с о т у в ч и утган м и , 
и ш ч и -х и зм атч и м и , и ш б и л ар м о н д о д ах ў ж ам и , - б ар и б и р и б о д ат 
б о ш л ан ган м ахал м у ш у кд ай м у л о й и м б ў ли б к олад и . Ҳ атто м а- 
н ави ж ах л о т и га м и н ган М о х и гу л хам . Қ абри т е п а с и д а т у р и б , 
с а м о в и й м у си к ага си н ги б кетад и . Ш ун дай б ў ли ш и к ер ак л и ги н и
ҳ а м м а ту ш у н ад и , ам м о « н ега ш у н д ай ?» д еб хеч ким сў р ам ай д и . 
Бу б и р қон ун и ят...
А м м о и б о д а т м а х а л и м ен бу х а к д а ў й л о л м а й м а н . Б у ту н
м а х о б а т и и л а д у н ё н и к ам р а б о л ган ш у му си ка п а р д а л а р и д а
д а р ё д а о қ қ ан д ай оки б кетам ан . Ҳ ад -х у д у д си з осм он! У эн д и ... 
эн ди ... ав вал ги д ай м ен б и л ган б ў ш л и қ , газлар ую м и эм ас... У ... 
м ени ку таётган , ан глаб б ў лм ас т и л си м б и р д аргох. М ени у ер д а 
я х ш и л и к ку тяп ти м и , ём о н л и к м и , б ар и б и р қал б и м у н га том он
т а л п и н а д и , ҳ а д -ҳ у д у д с и з к е н г л и к , ҳ а д -х у д у д с и з э р к и н л и к н и
ваъ д а этаётган д ай . Ш ам о л д а п ар п и р аб у ч ган яп рок дай ... Ў и л аб
кури нг-а, о см о н д ай кен гли к, к ал б и м ҳам о см о н кад ар к ен гаяд и . 
Қ ан ч ал ар ф арах б ах ш бу!
И б о д атд ан кей ин од ам сар х у ш т о р ти б колади. Б и р н и м ан и н г 
м азаси н и т у й сан ги з, у н и н г у з о к р о к д ав о м эти ш и н и и стай си з. 
И б о д ат д и л и м га оли б ки рган ў ш а х уш уъ дан сарм аст, о см о н и й
т у й ғу л а р и ск ан ж аси д а ё т га н д и м , ю қ о р и д а б и р о в гап и р ган д ай
б ў л д и . К и м г а д и р н и м а н и д и р т у ш у н т и р м о к д а э д и л а р . О в о з 
М о ҳ и г у л н и к и ш е к и л л и ... Б и р д а н с е р г а к т о р т д и м а л б а т т а , 
м арҳум лар товуш ч и қари б гап и рм ай ди лар. У лар ф и кр и й м улоқот 
ки л и ш ад и . А м м о ф и крд а хам теб р ан у в ч и то ву ш тў л к и н л ар и бор. 
М ени т а ш в и ш г а солган н арса М о х и гу л эм ас, кей и н ги п ай тд а 
у н и н г ў з г а р и б кол га ни э д и . М а н а х о з и р ҳ а м ... о в о зи ғ а л а т и
ч и қ яп ти м и ?
К и м гад и р ran у қ т и р ам ан , д е б у р и н и б ёти б д и . Ч акаги т и н м а- 
яп ти . Б и р кулади, бир д агд а га к и лад и .
- Ҳ ой, ан к ай м ай ... к авл ан г д еяп м ан . Ҳ ой, қаёкка. М ан ави
каб р н и д ед и м -к у ... калла борм и! Т о ш тем и р акам хам ш у м ер о в га 
у й л ан и б . т о з а бўлган экан! - М о х и гу л хуноб.
163

---

«Н им ани к авлаяп ти ?» Ҳ ай р о н б ўлд и м м ен. Қ аб рн и кавлаб 
ни м а ки лад и ? Вой. Т о ш тем и р ак ам , д ед и м и ? А х и р эр и -к у бу! 
Қ абр бош и га ти р и к л ар н и б о ш л аб келган чоги... ж и н н и б ўли бд н! 
Вой аҳм оғ-ей ! С и р гал и б т е п а г а ч иқд им . Ч и к ди м у, м ан заран и
к ўри б, ан гр ай и б қо л и б м ан . М о х и гу л ш аф ф о ф к у л л ар и н и б ел и га 
т и р а б олган , н ар и ги т о м о н д а б и р б его н а аёл т у п р о к си к и м л аб . 
не к и лари н и б и л м ай т у р и б д и . У й қ у д а, ич кў й л ак д а. Ж аҳ л и м
ч и қи б кетди.
- М охигул!!! - б ак и р и б ю б о р д и м мен.
Т ош тем ир акасин инг хотини ш екилли, у сти д ан кулм оқчим и ?
- Э с и н г и з ж о й и д ам и , М оҳигул! Б у ним а қилиқ?!
М оҳигул ён и м га п ари ллаб у ч и б к елд и -д а, п и чи рлаб деди:
- У н и ж и н н и к и л а м а н !- Ҳ и р и н г л а пи у .- Ҳ о з и р ў з и г а келиб. 
ю р аги таре ёрилади!
М оҳ и гу л га б о ш д а н -о ё қ х а й р а т л а!'и б кўз таш л ад и м .
И ш лар чатоқ, ш екилли. Б ун и ж и н н и килам ан, д еб ўзи ж и н н и
б ўли бди. К ўрганм ан... м а р х у м л ар н и н г хам телб аси б ў лад и . М ур- 
д ах о н ад а хар хи лл ар и б о р эд и . Б и рови о ёғи н и қ и д и р ган , б и р о ви
б ош и н и қи ди рган ... Т авба-ей! А стагф и руллох!
- Г ў р н и оч ам и з! - б и р с и р н и ай т ган д ай д ед и у, к ў зл а р и
ч ақчай ди .
- Э си н ги зн и ебси з, х о зи р о к б ас қ и л и н г м ай н авозч и ли к н и ! 
Б ун дан кўр аси о х и р ати н ги зн и ў й л асан ги з-ч и ! Бу хам бир кун 
келар, ў л ар ... ш ош м асан ги з.
- У ш ан д а хам ти н ч кўй м айм ан. Қ асди м ни оламан. И т кун и н и
солам ан бош ига!
- С и з ў л ган б ў л с а н ги з, б у н д а н и м а а й б ? П е ш о н а д а ги н и
кўрд и н ги з, ахир.
- Т о ш т е м и р акам ни м ен д ан ай и рган шу эм асм и ? Ҳ еч курса, 
Қ уръ он ў к и ё тга н д и х аки м га. Э н д и эсл ам ай д и хам . Ер ю тк ур, 
кўй лак лари м н и кийиб, т а к и н ч о к л а р и м н и т а к и б олиб, эрк а хотин 
бўп ў т и р и б д и ,- М охигул аёлга ю з л а н д и .-Т а ш и н г , таш и й вери н г. 
С и зга теги ш л и гап б ўлм аяп ти , - ш ан ги л л ар д и у.
А ёл к ў р к а-п и са т у п р о к т а ш и ш г а ту ш д и . С ал эхти ётси зл и к 
ки линса, у й го н и б кетади ган . У й го н с а , ю раги ёр и л ад и . А нови 
а ҳ м о қ эса сав қ и га б ер и л и б , д ў за х и й б ўли б кетади . А ллақач о н
д ў зах и й д и р -к у , б ари би р-да...
А с т а у ч и б , а ё л н и н г ё н и г а к ў н д и м . Б и л и б т у р и б м а н , 
М о ҳ и гу л н и н г к ўзлари б ак ан и к и д ай ч ақ ч ай и б кетди.
164

---

- Ҳ ой, б ар ак а то п гу р , кав л ам ан г-а буни! - д ед и м м ай и н ли к 
би л ан . - Ю ринг, у й и н ги зга о л и б б о р и б қўям ан, - о ҳ и стаги н а 
аёл н и н г кўли дан ту тд и м .
М оҳигул эса ғазабд ан п ар о к ан д а б ў лд и , ғувиллаб келиб м ен­
га д аф қи лса бўлад и м и ?! К у т и л м аган ҳ ар ак атд ан п уф акд ай уч иб
кетибм ан. Е рга қай та қўн ган и м д а, яна М оҳигулга р ўб арў келдим:
- Н ега ар ал аш аси з! - х и р и л л а д и у. - Бу м ен и н г ҳаёти м , ис- 
т аган и м н и ки лам ан , б и л д и н ги зм и ?! Д ў за х га т у ш ам ан м и , ун д ан
нар и гам и , м ен га б ар и б и р . К ў р д и м каром ати н и ! А гар ян а ар а- 
л аш сан ги з...
М о ҳ и гу л у ёғи н и гап и р о л м ад и . « Ў л д и р ам ан !» д ем о қ ч и эди 
ш екилли. Д агд ағаси д ан ш унд оғам ту ш у н ар л и бўлд и . Е р д ат и р и к
ю р ган и м д а «балки иш дан ҳ ай д аб ю б ори ш ар, ў лд и ри ш м ас, ахир» 
д ер эд и к, эн д и -ч и ! Ў л д и р и ш га -к у , ў л д и р о л м ай д и , чунки ўли б
бў лган м ан . У н д а ни м а қи лад и?
И н д ам ад и м . А ёл н и н г қ ў л и д ан етак л аб , й ў л га ту ш га н и м н и
би лам ан , М оҳи гул яна д аф қи л са бўлад и м и ?! Ш унда у н и н г ш аф ­
ф оф кў злар и га к атти қ т и к и л га н ч а қўл л ар и м н и о л д и н га чўздим . 
Н ега ш ундай қи лди м , ўзим ҳам ҳ ай р о н м ан . А м м о қар ан гк и , у 
гў ётах т ак ач л аган д ай котд и -қолд и . У н и ш у кўйи тў х татган эдим . 
Қ ў л и м д ан келди, қаран г. Э згу л и к й ўли д а ю р ган лар га х у д о н и н г 
ўзи м ад ад ко р б ўлад и , д ей д и л ар . М ен га ҳам ғой и б д ан куч кел- 
ганди. Й ўқса, м ен д ай и н н о зи ко й и м би лан е т и м х о н ад а теп и ш и б
к атта б ў лган М оҳи гулн и со л и ш ти р и б бўлад и м и ?!
У ҳ у р п а й и б о р тд а колди. Ҳ а м м а ў й л а га н л а р и н и ч и п п ак - 
ка ч и к ар д и м . Э н д и к е ч и р м а й д и м е н и . З о т а н , б у б и л ан икки 
бегун оҳн и куткард и м , ахир. М ан ави аёлни м укаррар ҳалокатдан , 
М о ҳ и гу л н и эса о с и й л и к д а н ... и ш к и л и б , қ и л ган л ар и м х ай р л и
келсин!
О л д и ги н ам д а не к и лари н и б и л м ай , а тр о ф га ҳам кўрк ув, ҳам 
б его н аси р аб б о қаётган аёлга раҳм и м келди.
- М ен қаб р и сто н д ам ан м и ? - с ў р ад и у илкис .ҳайратланиб. -
Ш у н ақаям н охуш ту ш б ў л ад и м и ? Л еки н т а ъ б и р н о м ад а ту ш и д а 
қаб р и сто н н и кўрса, ў н ги д а д ў с т л а р и н и к ў р ад и , д еб ёзи л ган .
А ё л у й ғ о н а ё т г а н д и . Ч ун к и у й ғ о н и ш и г а я қ и н о д ам т у ш
кўраётган и н и англай б о ш л ай д и . Ҳ о зи р у й ғо н и б қолса борм и?!
- Л екин... - деди у тусм оллаб . - Қ абристон таниш кўриняпти. 
Т о ш тем и р акам б и л ан келган д и к . М ар ҳ у м а хоти н л ар и ш у ерга
165

---

к ў й и л га н эк а н , с у п и р и б -с и д и р и б т о з а л а г а н э д и м . Р а ҳ м а т л и
р ў ш н о л и к к ў р м ай к ет д и , д е б э с л а р д и л а р . М сн га б и л д и р м а й
й и ғлаган п ай тлари ҳам бўлган. Ҳ а, й и ғлаган лар...
« А н а ! - ў й л а д и м м е н . - У а ҳ м о қ б ў л с а ! Ў л г а н д а ҳ а м бан даси 
н ош укур б ў ли б колаверар экан -да!»
- Т ў х т а н г ...- б и р ним ани эслаган дай дедм а ё л .- М е н г а кесак 
т а ш и т га н ў ш а эм асм и д и ?! С у р ати н и кўр ган м ан ... Ҳ а бу ў ш а, 
худди ўзи! Н ега б ун ақа ки л ад и ? Н ега м уом аласи совук...
- У н и хам т у ш у н и н г - д е д и м м у л о й и м .- Я кинд а... кетам нз. 
У си зн и б ош к а б езо в та қи лм ай ди !
А ёлни у й и га, ёто ғи га оли б ки риб кўйдим . Ж у д а ночор тури - 
mapKtiH, 
кора л о й с у в о к уй, ш и ф тга ф ан ер хам кокилма! 
а н .
Бир 
уй , б и р дахли з. К ий иш га кўй лаги хам йўк ш екилли. ш ўрли кн и н г. 
м ар х у м ан и н г л и б о слар и н и б ер и б д и эри. Э р к а х о т и н м и ш ! Балки 
эри М охи гулн и эсл ати б ту р с и н , д еб у и и н г ли б о си н и б ер ган д и р . 
Бу калтаф аҳм эса...
А ёл ҳ о м и л ад о р экан. Уни ўзи хам б и лм ай д и чоги.
- Қиз кўрасиз! - д е д и м унга м ехрла бокиб. - И см ини М охигул 
Кўйинг! М ар х у м л ар н и н г руҳи ш о д бўлади! Зо р а, ш ундан кейин 
М оҳи гул ҳам ти н ч и са... А м м о б и з бу п ай тда. б и л м ад и м кайси 
қо зо н д а қувури лаётган б ў лар к ан м и з.
Бу ф икрд ан д и ли м п а р о к ан д а б ў л д и . Ё руг о л ам д а од ам ке- 
лаж акд ан яхш и ли кн и кутад и , б у ерда эса... н и м а б ў л и ш и н и б ил- 
м ай сан . Ё О ллох, ў зи н г асра! Ш ун дай кезлари агар он ам К уръон 
ўқи ётган б ўлсал ар . ай н и кса. х уд одан гун оҳлари м н и сўраб и лти ­
ж о қн лсалар, д и л и м орой и ш то п ад и . Н охуш ў й л ар к ай гад и р д аф
бўлад и. Т и р и к л и к ч о ги м дай у м и д у й ғо н ад и . Д и ли м ю ксалад н .
Қ аб р и сто н га кай тд им . М оҳигул би лаи у ч р аш у вд ан ю раги м
зи р и л л а ё т га н д и . (Ю р а к а л л а к а ч о н қ у р т л а р г а ем б ў л г а н к у -я , 
л ек и н бу ҳам бир ў р ган и ш д а. й ў к с а ҳо зи р ги хо л ати м н и кан дай 
туш ун ти рам ан ). К елсам. й у к ж о й и д а . А ф год аҳол ж асад и га караб 
кўнглим ағд ар и лд и . У ер-бу ер га ёп и ш ти р ган д ай м о го р б осган
этни ай тм аса, су як -саёги коли б д н . Ў зи ш у аҳ во л -ку , яна эр та- 
л аш ган и га куясизм и , бунинг?!
О р ад а онам дан хаб ар о л и б келд и м . Ш аҳ н о за холам билан 
о ш х о н ам и зд а чой ич иб ў т и р и ш га н экан. Х о л ам га кўрган гуш ла- 
рини т у ш у н т и р я п тш и р , ч о ги ...
- Бнр болан п «ммнлаб к ел д н . О й и . бу си э н и н г н еваран гп з!
166

---

- д ей д и . - Ў ғл и м и ш ... тавб а. Б и б -б и н о й и д а й бола. Ч ам аси 4-5 
ёш л ар д а б ў л са керак-ов...
- Ў л г а н б о лан и н г р у ҳ и м и к и н ? - с ў р а д и л а р Ш аҳно*а холам .
- В о й , йўғ-а, Ш аҳноз, болаў л м аган м и ш . Тирик кўм илганмиш , 
астаф и руллоҳ. Қ ази б чиқариб ол и ш и б д и . К асалхонада ётган м иш
ҳ ози р. М ун и кўр, - онам б и р п ар ч а қоғозн и Ш аҳ н о за х о л ам га 
т у тд и л ар . - А дреси бу. М ан а п а л а т ас и гач а ёзи лган . Э сим борми 
м ен и н г. У й го н ган заҳоти м ёзи б кўй д и м . Ш у б олан и ўгил килиб 
олинг. Ҳ уж ж атлари 2 -м еҳри б он ли к уй и д а. - д ед и . О п аси н и н г оти 
М аликам и ди , М арҳам атм и... А на, эсим дан чикипти. Ҳ аҳ, ўлсин-а!
- О п а-ей , ки зи қ си з-д а, к ў р га н и н ги з бир туш б ўлса, ш унга 
и ш они б ў ти р и б си зм и эн ди...
- Т уш м ас бу... - он ам ў зи н и к и н и м аъкуллади . Х олам кул- 
д и л ар . - Т ў й д ан к ел д и м , - гап н и у зо к д ан б о ш л ад и л ар о н ам .
- Т о го р а н и б ў ш а т и б , н ам о з ў қ и д и м . Ш у п ай т Гул и к ў зи м га
кўри н сам и ?! С ен и кўрган д ай кў р д и м , и ш о н сан г. Ё ни да б олатой
ҳам бор эди. Н ам оз ўқи б б ў л и б , пи ча кўзим и л и н и б ди . Ш у н д а 
худди ўш а кў р и н и ш д а ту ш и м га кирди. Ш у э н д и т у ш м и , Ш аҳноз!
Х олам о н ам га ти к и л ган ч а м аъ ю сл ан д и л ар . О п ам н и н г эси 
оғиб қо л и б д и ,д еб ўйлаяптилар. Ф а р за н д д о ғи ём он. А м м о о н ам га 
ҳеч ни м а д ем ад и л ар .
- Э н д и Ш аҳн оз, ш у а д р е с га б о р и б ... т ек ш и р и б кўрай ли к,
- ял и н д и л ар онам , холам ниь.г « й ў қ » д еб ж ер к и б таш л аш и д ан
ч ў ч и б . - Ш у е р д а « ш у н а қ а -ш у н а қ а » и с м л и б о л а б о р м и , д еб
с ў р а й м и зу к ай там и з. В ақ т и н г ҳ ам к ет м ай д и . Ш у б аҳ о н а б и р
кў ч ал ар н и ай лан и б келард и к-д а! Б и р ўзи м у й д а ў ти р авер и б , зе- 
р и к ам ан . Э... кун ў т м ай д и , б и л сан г! Гулий им б ў лган и д а б ош қ а 
гап эд и . Ш ун и д еб ги м и рлаб ю р ар к ан м ан . Кун кеч б ўлган и н и
б и л м а с д и м ,- о н а м н и н г кўзлари ёш л ан д и .
Х олам бош эгдилар.
- Ў з и м бори б кела колай... И с с и қ к ун да ки й н ал и б , зари лм и
сизга?! ҳ ам м аси н и ўзим би ли б к елам ан , а?
- М анам борай. Болани таний м ан у, ўш ам и -ўш ам асм и , д арров 
б и л а м а н ,- ёш б о лад ай эр га ш д и л а р онам .
У л а р к а с а л х о н а г а қ а ч о н б о р и ш н и к е л и ш и б о л и ш д и . 
К е й и н с у ҳ б а т б о ш к а м а в з у г а к ў ч д и . М а ъ л у м б ў л и ш и ч а , 
к е л г у с и й и л и т о г а м т ў й к и л м о қ ч и э к а н л а р . Ш у н и м а с л а ҳ а т и
б ў л д и ш е к и л л и .
167

---

Ф о ти м ан и у зати ш м о к ч и экан .
Қ аб р и сто н га к ай ти ш и м к ер ак эди. Бу ёкк а б и р р о в ги н а кел- 
ганд им . Ҳ ар калай. булган вокеал ар д ан кейин о н ам д ан бир хабар 
олай д едим -да!
К елсам , М о х и гу л яна йук. Қ ай тм аб д и . И б о д ат м ахали хам 
келм ади. Б ун дай пай тд а д у н ё н и н г ч ек к аси д аги м ар х у м л ар хам 
қай ти ш ад и . Б ош ка и лож йўқ. У н га бир ним а булган! Бу ф икрд ан 
ю р аги м «ш ув» этиб кетди. Ж ах л у сти д а бир б ал о н и б о ш л аган
б улса-я?! Вой худо, энди шу хам борм и ди менга. К етар чоги тинч
ў т и р с а ни м а киларкин?!
Б езовта учиб, каб ри стон о ё ғи га бо р д и м . А н ав и Р аън о исм ли 
аёл шу т о м о н л ар д а ю ради. Н и м ан и д и р и злаган д ай , бир н и м адан 
ч ў ч и ган д ай м у н ғай и б ў ти р а д и . Н и м ан и и зл ар к и н ? Б утаси м он
д а р а х т л а р эк и л ган , ў т -ў л а н ў с и б ёти б д и . Ш у пай т б и р аёл олти 
ёш л ар чам аси бир б олан и ет ак л аб ў ти б колди. З и ёр а т га келган, 
ш еки лли . Х аёли м б ўлн н д и .
- О й и , они , - о н аси н и ч ак и р д и бола, - бу ер га од ам л ар н и
экиб қўй и ш ган м и ?
А ёл ҳ а й р а т л а н и б б о л а с и г а к а р а д и . У н и б и р и н ч и б ў л и б
к ў р аёт ган д ап . Б у н ак а с а в о л н и к у т м аган ч оги , н и м а д ей п ш н и
б илм ай каловланди. Ж ў ял и б и р ж аво б то п о л м ад и . Бола ш ирин 
ти лл ар и б илан он асин и ян а сав о л га тутд и.
- К ейин улар одам бўлиб ўсп б ч и қи ш ад и м и ? - Бу ф икр онани 
хам т а н г колдирди.
- Ҳ а. т о й ч о ги м . - б о л а га у л и м н и к ан дай т у ш у н ти р и ш н и
б и лм аган о н а шу би лан гап га як у н ясади . А сли н и о л га н д а эса 
б ола м ан ти к ан хак! Э к и лган н ар са у н и б ч и к и ш и керак. О д ам н и
кўм и ш у р у ғ эк и ш га ў х ш аш и етти у х л аб ту ш и м га ки р м аган экан. 
Б олалар х ў б галати нарсаларн и т о п и б ю ри ш ад и -д а! Ш у то б А за- 
м ати м и и эслаб ж и л м ай д и м . Бу б о лан и ун га ў х ш атд и м н егадир.
Б и р м у д д ат ш у лар га а л а ҳ с и б х аёл и м коч и б д и . Ў зи м билан 
б ў ли б ў ш а атроф д а ю рган о д ам н и хам п ай кам абм ан.
- Болани т о п д и н г и з м н ? -т у й қ у с саво л га тутди м ени. Ҳ айрон 
бўлдим . «Қ аиси болани аи тяп ти ? Бу б олан инг м енга ним а алокаси 
бор?» Ҳ аёли м х о зи р о л д и м д ан ў тган б о лага кетганди.
С ав о л назари би лан с у х б ат д о ш и м га карад и м у. у н и д ар р о в
тан и д и м . Бун дан б и р -и к ки кун аввал А зам атж о н н и и зл аб ш у 
гомон г-'ч а келган , ёи д ош о л ам га ў тм окч и б ў лган д и м . Б у ўш а- 
к \. м е т ; . ёкка олиб ў тм окч и б у лган ...
168

---

- Д о и м ки м н и д и р Пуқотиб ю р а м а н ,- д е д и м хиж олатли ж ил- 
м а й и б .-Б о л а т о п и л д и ! Л еки н... энди М оҳи гул йук. М ендан хаф а 
б ўли б қолд и м и , б и л м ай м ан . Қ аё к л а р д а н и м а ки л и б ю рган ини ... 
Ў ш а т о м о н г а ў т г а н м и к и н д еган х аво ти р и м бор. О д ам л ар , йуг-е, 
м ар х у м л ар бу д у н ё д а хам тинч ў ти р и ш м а с экан -д а?
У сў зл ар н и д и к к а т билан т и н гл а д и . Ж и д д и й м улохазакор, 
яна хам ибодатгўй... Ф акат кўзлари... қоп -кора кичкина, золд ирга 
ўхш ай ди . О ғи р ва бехис. Қ араган и д а кў н ги л д а ғаш л и к уйғонади. 
Т уш ун арси з...
- Ю р и н г-ч и ... - йўл б о ш л а д и у. И н о н -и х т и ё р с и з э р гаш - 
д и м ун га. Н ега б ун дай ки л д и м , б и л м ай м ан . О р к аси д ан бош и 
ч узинчок. оёклари калтадай ту ю л д и . У м ум ан галати одам . О дам - 
м и. м ах л у қм и ?
- Қ ў р к ял си зм и ? Ў ш ан д а хам кўрккан эдинги з... Қ ули н ги зн и
б ери нг. б и рга ў там и з. б и роз су к у т д ан с ў н г т а к л и ф килди у. У н га 
ш аф ф о ф к ў л л ар и м н и ту т га н и м н н б и л ам ан , д и р и л л а б то к ур- 
гандай бўлд и . К ейи н чор атр о ф , д о в -д а р а х т л а р с у в си н гар и бир 
ч ай к ал д и -ю , м ен га тан и ш м а н за р а ў р н и н и б его н а сай ҳ о н л и к
эгал л ад и . И лки с аж аб л ан ган и м , а т р о ф н и н г қў н ғи р ту с д а эк ан и - 
дан эди. Қ у ю к х и н а р ан г хаво д а пастд а ўси б ётган ў т-ў лан лар хам 
корай иб кўр и н ар д и . У. бояги од ам н и м ад ан д и р х аво тп р д а, мени 
те п а га п арвоз қи ли ш га у н д ар д и . К е й и н р о қ си н ч и к л аб карасам , 
п астда ўсиб ётган ўт-ўлан эл п с экан . Бу к ора-к ура, аллаб и р галат 
ж он зотлар, п астда у й м ал аш и б , ға гй л л аш и б ётард и.
- У ёкк а караманг, к у ч и н ги з б о р и ч а те п а га п арвоз килинг! 
- б ую рд и у.
Буни кар ан гк и , ки ш и ю қ о р и л а га н и сай и н р ан гл ар ў згар а 
борард и . Қ ора, кизил, х и н ар ан г, сари к, яш и л. м ови й , уёғи яна 
канака, билм айм ан. Л олм ан. Бунақа рангларни ум рим бино бўлиб 
кўр ган эм а с м а н , ном и н и ҳам б и л м а й м а н . Я н а д ен г. ат р о ф д а 
н уртўн лар у ч ад и , эл ектр т у таш у в и д ай бир н и м алар ч арси ллаб
атроф га у ч ку н сач ратади . О р а-сп р а оло вл и с и м л ар пайдо бўли б, 
яна йўқолад и . Ё т авб а, б у н ч а ч и р о й л и б ў лм аса-я!
Ш ер и ги м б и л ан яна ю к о р и л ад и к . Буё! чип ай тсам , о гзи и ги з 
оч и л и б колади. О см он кў ч ал ар и д сй и ш м ум ки н бу ерни. Ч унки 
ў р т ад а йўл, икки т а р аф га эса « и м о р а т л а р » қу р и л ган д и худ ди
м ах ал лал ар д аги каби. А м м о б у... б о ш қ а ч а у й , к ў н гпл уй и д е- 
с ам м и ки н ... Ч унки у ю м и ю к. \а ё л к> вватн дан яр ал ган . хаё.ннй
К>9

---

олам . Б и р и н и н г у й и гу л лар д ан қ у р и л ган , б о ш қ аси н и к и яш и л 
пальм а д ар ах ти -ю , ў т -ў л ан л ар и ч и д а к ў м и л и б ёти б д и , ян а бир 
у й у зу м зо р эк ан , л а р зо н -л ар зо н о си л и б ётган у зу м л а р н и кў р и б
кўз кувнайди. Қ анийди, бир д о н аси н и о гзи м гасо л сам ... А м м о шу 
пай т... к ан дай ки ли б ? С ер гак т о р тд и м . О гзи м д а (л ати ф т ан ад аги
о гзи м ) узу м карси ллаб . ёр и л и б ш ар б ат и окд и -ю , б у ту н т ан ам н и
я й рати б ю б орд и . М ен б ояги о д ам га я н а т а а ж ж у б л а н и б қ арад и м . 
У ни м а ҳ о д и са рўй б ерган и н и т у ш у н и б ж и лм ай ди .
- Бу ерд а н и м ан и хаёл қ и л са н ги з, вож и б б ў л а в е р а д и ? Бу 
у й л ар х ам ш ун д ай кури лган . С и з х ам ў з уй и н ги зн и « қу р и н г-д а»
яш ай веринг, ана!
- В ой... М архум лар о с м о н га кетм ай д и м и ?
- И ст асан ги з у ерда, и с т а с а н ги з бу ерда... Н и м а ф арқи бор. 
Бу ер х ам о см о н б ў лган д ан кейин.
- О см о н ? Ҳ а, осм он! А м м о бу ер б о ш қ а о см о н -к у ?
- Б ош ка д ега н и н ги з н и м аси ? Ҳ а м м а о см о н бир осм он!
Ў й л ан и б ко л д и м , у н ега б у н а к а га п и р я п т и ... и н д ам ад и м .
Ў зи м ту ш у н м аган б и лм аган н ар са ҳ а к и д а ф икр ай то л м ай м ан , 
ахир.
П астл ад и к м и , ю қ о р и л а д и к м и , а н гл о л м ад и м . кар асам , яна 
б ир б о ш к а « кўч а»дан ч и қи б м и з. Бу ер д аги б и н о л ар од д и й , ер д а- 
гини нг кў ч и р м аси гаў х ш ар д и . Ҳ а т т о б и р у й н и н г м ў р и с и н и кўриб 
к у л во р ай дед и м . Бу ерд а м ў р и га б ал о б о р м и ? К ўм ир ёкарм и д и ?!
И кк и к а в а т л и , ш и ш ад а н к у р и л г а н г а ў х ш а ш б и н о ё н и д а
тў х тад и к . Ш и ш а эм ас, ки ш д а су в а тр о ф и д а пай до б ў л ад и ган , 
м уз м а р ж о н л а р и га ў х ш ай д и ч ам а с и . У с т у н л а р и хам ш у н ак а. 
н ақ ш и н кор м аҳоб атли б у р ам а -б у р а м а су м ал ак л ар д ан ясалган . 
а тр о ф и и эса о п п о қ кор б о сган ... Бу м ан зар ага кар асан ги з, аёз 
р о са п и ш қ и р и б д н д ей с и з, э т л а р и н ги з ж у н ж и к и б кетади хатто . 
л еки н со вуги н и сезм айсиз.
- Бу ер... кам и наи к а м та р и н н и н г у й и . - дед и бояги одам .
- Ие! М узхон ад а яш ай си зм и ? - д еб ю б ори б м ан . У б ош и н и
соли н ти рд и .
- Бу у н а к а м уз эм ас, - д е д и секи н , ў зи н и оқлаган д ек.
- Қ ан ақ а м> 
з 
б ў лм аса? Б о ш к ач а уй хам қур и ш и н ги з м ум ки н 
эди-ку! А х и р одам н и м ал ар н и х а ё л қ и л м ай д и т аги н хам . К и ш и - 
ни нг хаёли аф сонавиЛ о л ам лар н и ярати б т аш л ам ай д и м и ?!
- Ҳ им , 
м и й и ғи д а кулиб к ў й д и у. - Қ ан и й д и ш у н ак а бўлса... 
Ҳ ози р ia к у п о т ' егган и шу!
170

---

У м ени и ч к ар и га б о ш л ад и . Й ў л ак л ар и хам м ар ж о н -м ар ж о н
м уз... ю р аёти б ту х тад и м . « Н ега бу ер га кел д и м у зп ? У м ендан 
н и м а и стай д и . Бу е р н и н г М о ҳ п гу л га н и м а ал о к аси бор?» Т ўхтаб
колган и м н и кўри б, у о р ти га ў ги р и л д и .
- Ҳ айрон б ў ляп си зм и , н ега бу ерга к елд и м , д еб . Ш унақа, 
х а ё л и й о л а м ҳ а м б о р л и г и н и б и л и б қ у й и н г . д е м о қ ч и й д и м ! 
М о ҳ и гу л и н ги з ҳам шу атр о ф д а, кўн ги л у й и н и ясаб ол ган д и р , 
д еб ў й лаб м ан . Я на б и л м ад и м ... Қ и д и р и б к ў р ар си з.. , - у ш ундай 
дея ич кари ш ўн ғи д и . М ендан х аф а б ўлд и ш ек и л л и . Б у ёкк а узи 
бош лаб келиб, таш л аб кетгани кизиқ.
- Ҳ о й , бу ё к к а ч и к и н г! - б а к и р д и м м е н . Б у ж о й л а р н и
б и лм ай м ан -ку!
И ч к ар и д ан с ад о ч и к м а д и . Д н а. ан а... эт л а р и м ж н м п р л аб
кетди. Э нди с о в у к за б ти га олди ш ек и л л и . Б утун д у н ёд а ёлги з 
қ олд и м -а... д у н ём и , к оп н отм и , узи м б и л м аган б его н а ж о й л ар - 
д а. С овуқ н и ҳпс қ и л и ш к и ш и н и н г к ай ф и яти га б о гл н к экан-да! 
А т р о ф га а л а н гл ад и м . У й у с т и д а у й л а р м и -е й ... Ч а н га л зо р л а р
х ам б о р ! С а в а н н а -г о , т о г л а р ... А л л а к а н а к а , т а ж р и б а х о н а г а
ў х ш аган и м оратлар. О см о н д а зи н а п о я л ар н и н г о си л и б ётган и н и
кўрсан ги з... О лам и ч р а олам лар. би ри д ан би ри га ўти лади . А троф - 
н и н гў зга р и б к етаётган и и и энди п ай қабм ан ! Б и р с о н и я ичида-я! 
Вой. ан а м у зл ар оки б т у ш д и , ў р н и д а яш и л м ай сал ар у н ая п т и ? 
П аркудай, м ом и к б у лутлар усти д аги яй ловларн и , б и н о л ар н и ким 
к урган ? Б и р п асд а талм о вси р аб . қўрқиб кетган и м д ан б ак и рворай
д ед и м .
- Ё р д ам б е р и н г л а р . х о й к и м б о р ! « А д а ш д и м , а д а ш и б
к олд и м ...» д еган ф и кр д п л и м н и ем и р и б ю б орд и .
Ч и р и лл аб , б езо в та у ч и ш га ҳ ам к ўрк арди м . Ж о й и м д ан ж и л- 
м аган и м га қ арам ай , атр о ф б у тк у л б о ш к а эди. У м у м ан бегона! 
У й. кўч ал ар б у л у т л ар д ай у ч и б ю р са-м и агар ? М и н г й и л д а хам
ў зи м н н т о п о л м а с м а н . Б а л к и М о х и гх л хам а ҳ м о қ л и к ки л и б , 
ш ун акан ги ад аш и б ю рган д и р. М ен хам т е н так м ан , и б од ати м н и
килиб. ўти р м ай м ан м и ж ой и м д а! М ан ав и н га и ш он и б, мен хам , 
тоза хато килибм аи.
- Қ аер д аси з, хой! Н ега б у н ак а ки л аси з?
11.1ундайин к ун гли м нотинч э д п -к и . бпр л а ҳ за д а о л ам готиб 
ю б орд и м ен и . ком п от ю тди. Ў з н м н и д у н ё г а к и ёсан кум зар - 
р а с и н и н г м и л л и о н д а н б и р у л у ш и г а ў х ш а т д и м . Б у н ч а ки чи к 
б у лм асам -а. эй ко д и р худо!
171

---

Ў ш а ерд а т у р ган и м ч а, Р аб б и м га и л т и ж о л ар ки лди м . Б алки 
и б о д ат м аҳали б ў л га н д и р ҳ ози р. Б алки м и н г йил ў ти б к ет ган д и р
орад ан . М ен эса бу ерда... М и х л ан ган д ай ту р и б м ан . Э н д и н и м а
б ўлад и ?
- Ҳ ой! К им б ор? Ё рдам бери нглар!
- Н ам ун ч а ваҳи м а қи л д и н ги з? Н ега б ақ и р а с л з? Х аёл и м н и
бузди нгиз... - з а р д а қилди у. - Би р ни м алард ан ш убҳа ки ласи зм и - 
ей, нукул сури ш ти р аси з. Н и м а э н д и ,д у г о н а н ги зн и ял и н и б т о п и б
б ер ай м и ? И стам ас эк ан си з, б о р и н г ў зи н ги з изланг...
И н д а м а д и м . Н и м а х а м д е й м а н . Б о яд ан б ер и к и м л и г и н и
б и ли ш уч ун и ж и к л аётган и м н и б и л и б д и -ю ! Ш ун га ки риб кетган
эк ан -д а м ени ў сал қилиб...
- Ҳеч курса, ж о й и м га эл ти б қўйи 
г . . .
- м у л о й и м л и к би лан
д ед и м м ен. - Қ ан д ай кети ш н и б и л м а :а м ...
- Худога и ш он ган одам б ун ака қўрқ м ай д и . К о и н о тн и н г у 
б у р ж и д а б ў л с а н ги з ҳ а м т о п а с и з м а н зи л и н ги зн и ! - у « с у ф -э . 
си зга!» д еган д ай таъ н ал и н и го х т аш л ад и . - Ҳ али ш у аҳ во л б ўла 
т у р и б , д у го н ам н и и зл аяп м ан , ден г!
М ен и н дам ай бош эгдим.
- М ен си зга н ам оз ў қ и й д и ган гў ш ам и з - С ам ой н у р аф ш о н - 
ни хам кўр сатм о қч и эд и м . Б есаб р эк ан си з. И б о д ати н ги з кам. 
Ҳ ам и ш а ху д о н и ў й л асан ги з, б у н а қ а б ў лм ай д и . Ҳ али хам у ё қ бу 
ёқк а и зғи й вер м ай и б о д ат қ и л и н г! - ш ун д ай д ея у ж и м колди.
М ен ў й л аётган д и м . Ш у н д о га м б и р у м р ў зи м д ан кўн гли м
тў лм аган . У эса к ам ч и л и к л ар и м н и ай ти б , м ен и б аттар ч у кти р и б
қ ўй ди . Й ў к о л са й ў к о л ар ў ш а М ох и гу л . Б о л ам м и д и у! К ет и б
ю б орам ан . У ҳ о л д а... М о х и гу л ан ави аёлн и к ал ак а қи л ган куни 
ҳам м ум т и ш л а б ў т и р и ш к ер ак эди а р ал аш м ай . гўёки ад о л ат
п еш во си д ай . Ў з-ў зи м га карш и чи кд и м мен. М ен и н г а д о л ати м , 
кар ан гк и , ярим й ўлд аёк д аф б ў ла к олд и . Ш у т у п к ага келгун ч а 
экан бу адолат кургур...
- Ҳ а, н ега ж и м си з? - сў р ад и у. - И злай си зм и д у го н ан ги зн и
ёки кетаси зм и ?
- Ш ун и ў й л ая п м ан , - д ед и м м ен.
У нинг яна эн саси к о тган д ай б ўлд и.
- Ў й лай вери н г, у н гач а т а с б и ҳ ў ги р и б ту р ам ан , - у б еп и сан д
и ч к ар и га й ўр ғал ад и .
- Т ўхтанг, хой! - У н инг о р ти д ан б ак и ри б ю б о р аёзд и м , яна 
ёл ги з қоли ш д ан кўрки б . - И злай колай ли к...
172

---

- Ҳм, - м и й и ғи д а кулдм у. - F алати қиз эк ан си з... Ҳ о зи рги н а 
к етам ан д еяётган д п н гн з-к у ... С и з кў н ги л у й и н ги зн и қу рол м ае 
ҳ а м эк ан си з. У йларнтш г ў зга р и б ё т га н и н и кў р д и н ги зм и ? Х аёл 
ва к ай ф и ят н и н г м уки м эм асл и ги д ан бу.
- Ф ақат... - д ед и м м ен ч ай н ал и б . - Й ў қ о л и б қолм анг-да!
О см о н и й кўч алард ан , ж и м и р л аб ў зга р и б туру вч и ол ам лар -
д ан ў т и б п арвоз қи л ар к ан м и з, у бпр о ғи з ҳам гап и р м ад и , т а сб и ҳ
ўги р д и . Т а с б и х ҳ а м хаёлий ш еки лли , аллам б ало, м уй ч оклари қар 
ту р ли р а н гд а то в л а н а р д и . У э с а ў з и г а чўм ган , м асрур бир кайф и- 
ятд а сел б ўли б кай си бир су р ан и к уй лаяп ти , \ а куй лаяп ти ... У н га 
ҳ ав аси м ортди . Н у р у л л о ҳ қо р и га ў х ш аб т а қ в о д о р м и , д ей м ан . 
Б у н ак а бўли ш қи йин . Т акво д о р б ў л са ҳам м аком и кори никид ан 
паст, ш екилли. М ен эсам ... ф акат и б о д ат м аҳ али ги н а худ они ёдга 
о л ам ан . Я на... ў зи м н и ож и з ҳис қн л ган и м д а! Б ош қа пайт... Х удо 
ҳ а қ и д а ў й л а ш га ҳ а р а к а т қ и л ам а н у , б о ш қ а н ар с а л а р га ч ал ғи б
кетам ан . Я на бун и у ят б ў л са ҳ ам , ай б б ў лса ҳам тан оли ш и м
керак. зер и к и б қолам ан . Бу ём о н , л ек и н ни м а ки лай , од ам ўзин и 
м аж б урлолм ас экан-да! Ў зли кн и ан гл аш н и , ўзни идора килиш ни 
зоти оли й руҳони й қўл би лан б ў р о н н и т ў с и ш га к и ёслаган экан . 
Бу эса м ан т и к ан б аж ари б б ў л м ай д и ган иш . Ш у н д ай эса-д а, мен 
ҳ а м ... с а к н л л а б ю р м ай и б о д а т г а ч ў м и ш и м керак . Ҳ еч ку р са 
гу н о ҳ л ар и м д ан кутулсам , д ей м ан ... Қ ан и й д и ш ун ака бўлса! Ш у 
д ам м ен ҳ ам хаёл ан х у д о н и ў й л аш га, б и л ган су р ал ар и м н и эслаб 
ай т и ш га ч оғланд им . М ана, й> з д а ю ри б ҳ ам вакт б есам ар кетм ас 
экан-ку! «А узуб и ллахи м ин аш ш ай тон и ррож и й м ... Б и см и ллаҳи р 
р о ҳ м а н и р роҳи й м .» Қ ан ақ а ж о й л ар д ан у ч и б б о р яп м и з, тасав - 
ву р га си ғд и р и ш қийин. Ҳ ам т а с б и ҳ ў қ и б , ҳ ам бу аҳвол ю риш . 
М о ҳ и гу л н и н г б у ёк л ар га кела о л и ш и га и ш о н о л м ай қолд и м . И лк 
та н и ш га н п ай тлари м и зн и эсл ад и м . Т а ш қ а р и га ч и қм ан г, б егон а 
ж ой да ю рм ан г, д еб кулоғим га қу й ган и куй ган эди. И нс-ж инсу хар 
хил м ах д у қ о тл ар д ан би рам қ ў р қ ар д и . Ш у д ар а ж а ў згар д и м и -а? 
Н ега б у н ч а ж у н у н и кўзи й д и . Э р и н и қи зған и б м и ? Х о ти н и н и н г 
йили ўтм ай уй лан и б олгани у ч у н м и ? Й ил, йи ги рм а-ю , қ и р қ д е ган
нар сал ар б ек орга эм ас экан-да! Ў л д и н г - ў ч д и н г эм иш . Ў ч са ш у 
кадар ки й н аларм и д и ?! У м у м ан , бу д ев о н а в о р л и к н и н г б о ш к а са- 
б аб и ҳам бўли ш и м ум ки н . В ой-ей, х аёл қоч ган и н и кўрд и н ги зм и ? 
А х и р мен « ал ҳ ам д у » н и ай таётган д и м -к у ! Б ў л ган -ту р ган и м шу, 
ни м а ки лсам б ў л а д и -а ўзи м н и ! Э й, х у д о й и м ш у М о х и гу л ҳам 
т е з р о к то п и л а колеи ну. м сн хам о д ам га ў х ш аб ибодат килай...
173

---

- У н и н г к а й ф и я т и қ а н а қ а э д и ? - К у т и л м а г а н д а с ў р а д и
ҳ ам р о ҳ и м т а сб и ҳ ў ги р аёти б .
- Ким ни ай т аяп си з? - саво л н и д аб д у р у стд ан и лғаб о л о л м а- 
гандим .
- К и м н и б ўлард и ... ки м н и и зл аётган д и н ги з ўзи ?
- Ҳа, М оҳи гулм и ? Р асво эди кай ф и яти . Э ри у й л ан и б , ж инни 
б ўлаёзд и бу. Ҳ ам м адан хаф а! Бутун д у н ёд ан хаф а... эди.
- С и зд ан ҳ ам м и ?
- Б и р и н ч и ў р и н д а! К ел сам « ў л д и р а д и » д е б ў й л а г а н д и м , 
к елгун и м ча кай б и р гўрга д а ф б ў ли б д и . К ечгача хам келм ад и...
- Б и рор м ож аро б ў л ган м и д и о ран ги зд а?
Ҳ а м р о х и м га ҳ ад и к си р аб к арад и м . Ж а су р и ш ти р и б колди?!
- М ож аро б ў л м а с а , т и н ч ё т м а с м и д и гў р и д а! Ў ш а н и д еб
бўлди.
- К им , «ўш а» д ега н и н ги з? Э р и м и ?!
- Э ри -д а, ким б ўлард и! Т ош тем и р акаси...
- Э н д и ... с у р и ш т и р а ё т г а н и м га ҳ ай р о н бўлм ан г. Т о п и ш и - 
м и зга ёрдам килади бу. Ч унки о д ам х ам м ад ан ко ч са хам , ў зи д ан
қочм айди. К ўнги л уй и ҳам к ай ф и ят и га м о н ан д қ у р и л ади. Ҳ ози р 
ў зи н ги з кўраси з буни...
- С и зн и н г кай ф и яти н ги з... м уз каби эд и м и ? - у н и н г м уз- 
д ан ку р и л ган у й и н и эсл аб сў р ад и м . А м м о у, ж аво б ки лм ад и . 
Б ош қаларни сў р аб -су р и ш ти р и ш га уста экану, гал ў зи га ке л ганда 
гун г-соқов б ўли б о л ар экан -да! С у к у т а л о м ати ризо эм асл и ги н и
аллак ачон ту ш у н ган м ан . И кки хи л х о л атд а од ам с а в о л и н ги зга 
ж авоб берм ас экан. Биринчисн, агар у сизга д уш м ан бўлса, иккин- 
чиси, агар у си зн и н г ф и к р и н ги зга қўш илм аса! Ҳ ам рохи м кайси 
б ири га м ансуб экан, хайрон м ан . Ф акат чўкиб ўлганидан хабарим
б ор, у хакд а б ош к а хеч н арса б и л м ай м ан . Я н а бир чеккаси, бу 
д у н ёд а хеч ким ў зи н и н г хаки кий к и ёф аси н и яш и р о л м ай д и . Ш у 
б оне у н г а иш онган т о м о н и м хам бор.
Биз пастлай б о ш л ад и к . П астл аган и м и з сай и н о ч и к р ан гл ар
хам уз гард и. Б и з ку л р ан г ва ко р а т у с л и о л ам га ки риб б о р аёт- 
ган д и к.
- Э н д и э ҳ г и ё г б ў л а с и з ! Бу о л а м ж а р л и к л а р и д а ё м о н
м аҳ л у к л ар яш ай ди . У лар с и зга д аф ки либ кол иш и м у м ки н , -
о го х л а н т л р д н у. — Қ у в в ат и н ги зн и о л и ш ад и . Р у ҳ н и н г куввати
кам лиса, у ю кори м ак о м л ар га кў тар и л а отм аП дп. Булар ём он
174

---

ф и к р л а р д а н я р а л га н н и м а р с а л а р , с а р г а р д о н а р в о ҳ л а р ! У л а р
ж о н тал аб б ў ли ш ад и ... Бу ёкк а як к а к ел а ку р м ан г ҳеч!
Б и р п астлаб , б и р теп ага у ч и б « у лар» ор аси д ан М оҳи гулн и
ах тар д и к . М у ш ак о ти л ган д ай нур ч ақ и н лар, о л о в си м л ар о р а с и ­
д ан ў ти б ю ри ш м уш ку л эди.
П а с т д а э с а к у л р а н г т у с л и н и м а р с а л а р к ў л л а р и н и ч ў зи б
б и зга ёп и ш и ш ар д и . Я на ҳам галат холат. Т у й к у с п астда будут 
од ам п ай д о б ў лд и -ю , ўш а за х о т и ё к м агн и т т ем и р н и т о р тган и
каби ў з т ў п и га то р ти л и б кўя колд и . Бу ш у кад ар т е з ю з б ер д и к и , 
ни м а б ў л ган и га ту ш у н о лм ай ко л и б м ан . К ей и н эъ т и б о р б ери б
карасам , п астд а бу холат м у н тазам , д ав о м и й б ў лар экан. А гар 
зар р аб и н о р қал и х у ж ай р ал ар н и кузатган б ў лсан ги з, б и р -б и р и га 
т о р ти л аётган атом ларн и кўраси з, ян а бу х ар ак ат л ар тезлаш ти - 
ри лган к и н о л авҳ ал ар га ўх ш ай д и . Ҳ ам м аси б и р -б и р и га то р ти ли б
ёти б д и . Ш у н и н гд ек , теп ад аги , п астд аги л ати ф т а н а л ар га хуж ум
к и л и ш ад и . Л ати ф т а н а ки ч р ай и б к ети ш и н и эн д и кўри бм ан.
- К и ч р ай и б к е т д и ! - д еб ю б о р д и м х ай р ат ва қўрқувдан .
- К и ч р а й г а н и ҳам м ай л и , у н и н г к ў р и н и ш и х ам ў зг а р и б
кетади.
Бу ян ги л и к д ан я н а ҳ а м с а р о с и м а г а т у ш и б кетдим . Қ иёф аси 
ва х ш а т л и т у с г а ки р ган оти н а ё л н и э с л а б м а н . У н га ҳам ў ш а 
н и м ар сал ар ёп и ш и б о л и ш ган д и . Ш у н га у н и н г ю злар и кўп чи б
туш ган экан -да! Т авба-ей , ўзм нг асра! А стагф ируллох!
- У нда... М оҳигулни қан дай т о п ам из? Ў зга р и б кетган м и к и н
у х ам ? - сў р ад и м мен.
У и н д ам ади. « Б и л м ай м ан !» д ега н д а й норози ки ёф ад а қараб 
кўйди.
К ейи н к у ти л м аган д а ш ахд б и л ан й ў н али ш н и ўзгарти рди .
- У н и н г қ а е р д а л и ги н и б и л ам ан ! - д ед и вуж уд и га келган 
ф и к р д ан кувон иб .
М ен ҳам х у р сан д бўлиб кетдим . Бояги н и м арсалар гим ирлаб
ётган с а й ҳ о н л и к н и та р к этиб, ян а хаёлий о л ам ларга кай тдик чоги. 
А м м о бу ку л р ан г-к о р а ту сд аги б и р х а р о б азо р эди. А гд ар и ли б
ётган б ето н д ев о р у х и л в а т ж о й д аги қо п -қ о р о н ғи й ў л ак л ар д ан
ў тд и к . Я н а хам ну раб ётган зи н ап о я л ар д ан п астга йўрғалади к. 
Бу ер с о в у қ эди, р о са хам совуқ... Боя м узд ан кури лган им оратни 
кў р и б с о в қ о т м а га н о д ам , бир зу м д а л а ти ф тан ам х и р ал аш д и . 
С о ву к д ан п ар о к ан д а б ўлм асам эд и ... А н а ш у н д ай , гўё, и м орат
175

---

курил и ши бош лан ган у, ам м о б и ткази л м ай т аш л аб кетилган моги. 
Бетон устун лари уй ш аклид а ки л и б урн а ш л ган . д ево р куйилиш и 
ло зи м б ў лган т ем и р л ар и ҳам чпкм б ту р и б д и . А м м о ў ш а бетон
д ев о р ўртада қабрдай б и р ую м б ў л и б ёти б д и , н ари ги ч ек к ад а 
кури лм аган зи н ап о я... А троф к о п -к о р о и ғн , қи ш д аги каби ки п- 
яланғоч д а р а х т л а р и н ги чк а, чан гак м исол ёк и м си з ш охлари ила 
кури лм аган . хароб бу у Пн и и с к ан ж аси га ол гаи д ай гўё...
М охи гулн и н г ш у ср д ал и ги н и а н и к хис ки лдп м . Кўпгмл у Пи 
вайрон б ўлд и у н и н г. К у р и л м ад п хам.
И зи ллаб уч ган ч а х и л в ат л ар д ан у ни ахтард и м .
... У кую к д ар а х т зо р и ч и д а , т а х т а с и ч и р и б , ги ч и р л а б ё т - 
ган ку рей д а ў ти р ган эк ан . А т р о ф б у л у т б ос ган д а й зи м и сто н . 
я п р о к с и з , к о к ш о л к а р и я д а й к а к к а й г а н д а р а х т л а р б е з р а й и б
т у р и б д и . М охи гулд ан н и м ан и д и р и с т а
1
ан д ай , и н ги чк а, ч и в и к
к у л л а р и н и ёзи б . оч к у зл ар и п п у н га б о т и р га н ч а . к у т и ш я п т и . 
Ж о н и б о р д а й , н и м а д а н д и р у м и д в о р у л а р . Б а л к и б у л а р н и н г
б ари п и М о х и гу л н и н г узи яр ати б куй га н б ўлса. не а ж аб ... У лар 
б езр ап и б эм ас, норози б у ли б т у р ш п га н д и р . А на б и зн п н г ола- 
м им из, и родам из. ф и к р -у й л ар и м п з т у кадар абгор. б еч орахол. 
А н а сен и н г ў зли ги н г. Бун дан \ ? м т о н асан м и . зй, н орасо вуж уд. 
Ш ундан кейин хам ў зга р м о к ч и э м асм и к и н ? S’ni у и ш и баи дп 
этган, ў зи н и кўн ги л к п м л п г а к ам аган од ам ни ку р ган м н е из. 
А на у... ш о х -ш аб б ал ар орасп хан М о х и гу л н и н г м ахзун чечраси 
кўри н д и . М о там саро. i > ё к ў зл ар и бир н у к тага кал а л га ну уш а 
ахвол коти б колган. А троф д а н и м ал ар б уляп тп , ким б ору кн.м 
Пук. каерд а у т р и бди, х а мм ас и га м утлак о беф арк.
- Ун и бу ходатдан ч и кари ш ки й и н б ўлад и . Ч и км ас а. бу ер- 
д ан кетолм айди! - Т у ш у н т и р д и х ам р о х и м . - Бу ихтп ёри й ка м ок 
дегани!
- Би знин г м уддатим изтх г а я т и. Якип кун ларда одно кетпш - 
са керак. М охи гул мен дан хам о л д и и кетади.
- Қ а ё к к а к е т а с и з-а ! Ю р а в е р м а П си зм п яш аб ! У ё к о р зу
қи лад и ган жоЙ д еб ў и л ая п си зм и ?
- Ун д ай эмас-ку. л ек и н ... Ҳ ар ка лай д у и ё д а б и р чарти б б ор. 
У н га б ў й су н и ш керак.
У п и дам адп. -хБллганмнгиз» д еб куш и б куй ди ичида. Л и н и
ч оғд а у н и н г код и ш га у н д а ё г га н и мен га аж аб ту юл ли. У м ум ан
ол ганда, ҳ о зп р бу ни м улохдзя к и л и б у т н р ал ш ан на Пт зм ас.
176

---

М охи гул га яқ и н л аш д и м . У х атто бо ш и н и кў т ар и б қарам ади 
хам. Ў ш а кўйи ў ти р и ш .
- М охигул... М оҳигул! М сни тан и я п с и зм и ?
- Б у мснм ан! М е н -Г у л х у м о р м а н ! Кечирим сўрагани келдим!
У яна ж и м . Бундам кураси д а ф к и лса хам м ай л и га эди. Н ега 
у б у н а қ а б ўлад и . Н ега? Н е г а т у ш у н м а я п т и ? Ў зи н и қатл этаётга- 
n n m i т у ш у и м ай д и м и ? М охи гул ў з р у ҳ и н и н г котили б ўлп ш и н и
и стам ай м ан . У кесакдай бир ах во л ў ти рган б ў л са-д а, ёлворди м :
- Ь н гилм ан г, М охигул! Е н ги л и б қўйм анг. Ш у н ч а д ар д н и
кўтарган полвон вуж удингиз ш угн н ах аки қатн и кўтаролм айдим и? 
Ҳ аётнинг, ти р и к л и к н и н г ш унча зал в о р и н и ен ги б , р у ҳ и н ги з энди 
ором т о п ган и д а нега ож и зали к ки л аси з? Н ега алам га бери ласи з...
М охигул ж и м ў ти рарди . Гўё сўзл ар и м кулоғи га ки рм аётган- 
ди. Ф ак ат ш аф ф оф к ў злари даги м унг, ҳ о зи р ги н а зоҳир бўлган 
а л л аб и р с т а м м ен и э ш и т а ё т г а н и д а н д а р а к б ер а р д и . Б у н д ан
у м и д л ан и б . ф м крларнм ж ў ш и б кетди:
- С ў р а д и м -с ) р и ш т и р д и м . У й л а р и г а ч а б о р д и м . «хеч ким 
М охигулдай б ўлолм ай д и эн ди!» —д еб д и эри н ги з. У б ар и б и р сиз- 
ни севади . Н ега и ш он м ай си з. Ке ino қаб ри н ги зн и c v ваб. то залаб
к е т и б д и -к )! Буларни билм аисиз. В уж удин ги з биргина алам билан 
ён ад и . Б и рги н а ф и к р га ёп и ш и б .м г а н с и з . У эм ас, асли сиз уни 
таш лаб кетдингиз... Д у н ём и бева(|)о. п еш он ам и , б и лм ай м ан . Уни 
хам т у ш у н и н г. д ем о к ч и м ан . (.'евсанги з. нсга ў р тан ган д и л и н и
хис к и л о лм ай си з. Х отинн т у ш у н и б д и , нега сиз ту ш у п м ай си з...
М о х и гу л б о ш и н и к ў т ар д и . К ў зл ар и ў н и н ч о к н и к и д а й б е- 
м аъио...
- М енга эн ди б ар и б и р ҳам м аси ! - д ед и у огир. - Ў з х о л и м га 
кўйииглар! К етинг! Й ўқоли н г! '^ ш и тяп си зм и , д а ф б ў л и н г ! С из... 
м ени туш> и м аган си з ҳеч качон, - а ч ч и қ а л а м би лаи д ел и у. М ен 
эса у н и н г т и л га к и рган и н и кўрп б. ку во н а б о ш л аган д и м . А м м о 
м ар х у м ан и н г кей и н ги сў злари м ен и т а н г қолд и рд и . - А калли , 
к ан чалар азо б б ер аёт ган и н ги зн и б и лн н г! Э й , худо. - иола ки лди 
у. - Й ў қ б ўли б к етсам эди! - ш у н д ай д ея М оҳи гул х ў н гр а га н га
ўхш аш о в о з ч и қард и . Ҳ али ҳ ам он как қ ай и б ту р ган и м н и кўри б, 
м ени нтариб кетк азм о қ к а ч о гл ан д и . Ф ак ат ш уги н а б ў л са м ай л и , 
с о ч л ар л н и ёй и б ... гелбавор... у в и л л ад и .
Хдмро>и
1
М м ённ кетиш га у н л а д и :

---

- Б е ф о й д а ! К етам из!
Т еп ага у ч и б чи кд и к. Д и л и м вай рон эди, энди М оҳи гул ш ун- 
д ай л и ги ч а қоладим и, д еган ф и к р , қ ан д ай д и р ай б д о р л и к ҳи сси
м ени чўктириб қуйганди. А йни д ам . ф акат бир нарсани - кетиш ни 
истар д и м . Ж о й и м д а хо ти рж ам ў й л а б о лам ан хдм м асини.
- М ени о лам и м га кузати б кўйинг, - д ед и м м аъ ю сл и к б и ­
л ан . Ҳ ам роҳи м негадир га п и р м о к и л и н ж и д а оги з ж у ф тлад и -ю , 
аҳ во л и м н и кўриб, и н дам ай йўл б о ш л ад и .
Я н а п а с т д а у й м а л а ш и б ё т г а н н и м ар с а л а р у с т и д а н у ч и б , 
с а й ҳ о н л и к к а к е л д и к . Э н д и о л о в с и м л а р г а х а м , м у ш а к д а й
о ти л аётган ёғд у л ар га хам эъ т и б о р к и л м ай к ў й ган д и м . Б уёкка 
хам б и р га ўтди к. У б и л ан х ай р л аш ар ч о ғи д а у тўсатд ан :
- И с м и м Ботирали, - деди ж и лм ай и б . - Ҳ еч к урса исм им изни 
б и л и б олайлик.
- М ен и ки Гулхумор! Э н д и б о р ай ... - д ед и м секи н ги н а.
- Ҳ а, уч р аш ар м и з... - д е д и у хам ш ош ган кўй и. - Э ртага, 
ш у м аҳ ал да!
И ндам адим . Й ўлим га кетдим . У хам м ан зи ли га равон а бўлди.
Ҳ еч н и м а кў н гли м га си ғм асд и . Э н д и н и м а б ў л ад и ? Н им а 
ки л и б кўй ди м ў зи ? А р ал аш и б ни м а к и л ар д и м ш у н и н г иш ига. 
А х и р ти р и к л ар д у н ёси д а х ам кў н ги л иш и га ар ал аш и б б ў лм ай ди , 
а й б д о р б ў л и б қ о л аси з, д е й и ш а д и -к у ! А д о л а т қ и л ги м к еп ти , 
қаранг! К ў л и м д ан келса эк ан ... Э н д и б и р б еч о р а м ени д еб ўш а 
ер тў лад а аб го р ў ти р ад и м и ? М ен қ и л д и м м и ш у н и ? Х атой и м н и
к ан д ай ту затай ?
Б у е р г а и л к к е л г а н к у н л а р и м и з М о х и г у л м е н г а д а л д а
б ў л га н эди. Б и р -б и р и м и зга с у я н ч и к эд и к . Б у ё ғи га ҳ ам у м и д
к и лард и м унд ан. Ҳ ар капай, и к к и ёрти б и р б у ту н б ў л и б , ам ал- 
л ар д и к қаерга б орсак хам . У м е н и н г ви ж д о н и м , м ен хам у н и н г 
ви ж д о н и эдим . Э р и н и н г у й л а н и ш и н и туш кўри б м ан м и ?! Я на 
хам М охи гул коли б, эр и н и н г ён и н и о л и б м ан . Ҳ аётд а таж ри б ам
й ў қ л и ги б и л и н и б колди. « С и з м ени хеч кач о н т у ш у н м ай си з»
д ед и м и ? Т ў п п а-тў ғр и , ах и р м ен эр га т е гм а га н м а н -к у ! Ж и л л а 
к урса йи ги ти м хам б ў лган эм ас. Б и р саф ар хам ш ун и п и сан д а 
қ и лган ди . П еш он ам ш у н ақ а б ў л с а , ай б м енд ам и?! А га р у н и н г 
и ш и га арал аш м асам , ўзи м қ и й н ал ар д и м яна. Д ў стн и н г иш ини 
қ и л м ад и м , д еб ўйлард им .
М оҳи гул ў ти рган ж ой н и эсл ад и м . И н ги ч к а, с е р ш о х д ар ах т -
178

---

л ару бетон д ев о р л а р ую м и. У с т у н л а р н и н г т и к к а чи ққан , зан г 
босган т ем и р л ар и ё д и м д а қо л и б д и . Бу у н и н г аф кор олам и эн ди . 
Қ и зи қ, м ен и н г олам им қан ақа б ў лар к и н ?
Ш у п ай т те п а д а ғал а-ғо в у р б о ш л ан и б колди. Э р та саҳ ар д ан
н ега ш овқи н со л и ш ад и -я! О д ам л а р м и ? Э, б у ер и сти р о ҳ ат б оги 
эм ас-ку, с е к и н р о қ гап и р и ш са н и м а қи ларк и н ?
А ста с и р га л и б т е п а г а ч и к д и м . Т у м о н а т од ам . Ҳ а й и т на- 
м озга ў х ш ай д и . Т и н ч л и к м и к и н ? Ҳ ам м а м ар ҳ у м л ар хам безовта 
т а ш қ а р и га ч и қи б о ли ш и б ди .
- Н и м а ran эк ан ? - кабри т е п а с и д а турган м ар ҳ у м л ар д ан
б и ри н и са в о л га ту тд и м .
- Ж а н о з а ш ек и лли ? Я н ги « м ех м о н » келяп ти м и ки н ?
- « М ехм он эм ас, м еҳ м о н л ар » д ен г! - сў зи м и зга куш илд и 
а в т о х а л о к а т г а у ч р а г а н аёл. Б \ аёл н и м ен т ез-тез к ў р и б т у р а м а н . 
Ж уда ки зи кувчан . хар б алон и б и лад и .
- А н а в и л а р д а н эм и ш . А ф ю н п араст. Б и р -б и р и га укол ки либ
ў л ган м и ш ... И кки киш и д ей и ш яп ти .
М а р х у м л а р д а н ҳ е ч з о т у л а р н и қ а р ш и о л г а н и б о р м а д и . 
Ҳ ам м алари ч ет л ан и б т у р и ш д и . Ф ақ ат Н уру л л о ҳ қо р и ги н а ул ар га 
пеш воз ч икди.
- Чин у й и н ги з м уборак! У ё к д а к ў р ган -к еч и р ган л ар и н ги з 
о х и р ат учун с а б о қ б ў лси н , и лой и м , - д ед и .
И к к и й и г и т - я н г и м а р х у м л а р б о ш л а р и к а р а х т , н и м а
б ў л ган и гату ш у н ар -т у ш у н м ай ту р и ш ар д и . Т и р и кл ар о р аси д а эса 
н ак ки ём ат б ў лаётган д и . Бир о и л а н и н г б о лал ар и га ўхш аяп ти ! 
О т а каб р и ч и га т у ш и б о л г а н ч а ё т и б й и гл а я п т и , т о р т и б хам
чикари ш олм аяпти. Ёш и элли к лард ам и -олтм и ш м и , билиш кийин.
-В о й б о л а м , гун охкоротангн и кечир. б о л а м ! - д е б хўнграйди.
А н а в и л а р э с а х а й р о н . О таси ни кандай овутиш ни билм аяп ти . 
М ан а ш ун ака с и там гар л ар хам б о р д у н ёд а. А на, о т ан и н г хам
хаёти уво.п бўлд и . Б уларн и кўри б, о н ам д ан хаб ар олгим келиб 
колди. М охигул хаки даги нохуш ў й л ар и м хам бир м у д д ат м ени 
т ар к этди. Б о р ам ан у келам ан.
У н га борсам , он ам й ў қ э к а н л а р . У й л ар та р ти б л и , сар ан ж о м - 
сар и ш га. И в и р си тад и ган од ам хам йўқ. Ф ак ат каравотим билан 
ж авон чани ж ойида қолдири ш ибди. М аърака кезлари йи ги ш тири б 
кўй и ш ган д и . Я на ўз ҳ о л и д ай ясати ш и б д и . М ен ётган х о н а хеч 
ўзглрмабди. О нам атай йи ғи ш тпрм аганлар. Ҳ а п о кўйлакларим ни
179

---

ҳам б ер м аб д и л ар ш еки лли , ҳ ам м аси и ш к о п д а т у р и б д и . А н а Н и- 
л у н и н г т у й и г а т и к т и р г а н гулли кўй лаги м , сти п ен д и ям н и иигиб, 
ф алон п улга олган к о ст ю м и м ... аср аб ни м а к и л ад и л ар . Ь ари - 
б и р русум и эск и р и б қолад и -ку! К ей и н б и ров к и яр м и д и , ден г. 
Ҳ озирги ҳолати м да истаган ли б о си м н и ки йиш им м ум кин. Би рон 
л и б осн и хаёл ки ли ш и м б илан у эгн и м д а пайдо б ўлад и, тавба?! 
А й н и қса, М охи гул, т и р и к л и к д а ки й и м ки йиб яй рам аган и учун 
х ар куни у ч -тў р т бор « л и б о о ж н и ў згар ти р ар д и . Э нди эса корага 
бур кан и б ў ти р и б д и . А за ту т я п т и . С евги л и си д ан ай ри лган и га! 
М архум лар хам а за т у т и ш а р эк ан . каранг! Қ ачон гача ч ўзиларкин 
бу азаси... И ш ки ли б ки м м атга ту ш м аси н -д а!
О ш х о н ам и зга ч иқи б ў т и р д и м . Ш у ж ой н и яхш и кўрард и м . 
Радио қўйиб олиб, қў ш и к ти н гл аб там адди килар, баъзида ш ош ар, 
б аъ зи д а чўзилиб, яй раб о вк атл ан ар д и м . Ў ш а кезлари ўли ш н и
ў й л а м а б м а н ... Я қ и н д а к е т а м а н бу е р л а р д а н . А й т и ш л а р и ч а , 
кейин ту ғи л ган , ўлган к у н л ар и м и з, й и лд а икки м арта ер г а т у ш а р
эканм из. Я на к ар и н д о ш л ар и м и з б о ш и га м уси б ат туш ган д а келар 
эм и ш м и з. У ёкд а ту р и б х ам , е р д а н и м ал ар б ў лаётган и д ан о го х
б ў лар экан рух. Қ а р и н д о ш -у р у ғл ар ў р таси д аги р и ш та у зи л м ас 
эк ан -да, тоабад ! Қ и зи қ, аж а б д у н ё! А ф к о р этган и н г б и л ан , бу 
сир т у б и га етм ассан ...
И е, о н ам ... А за м а т б и л а н ў т и р и б д и л а р м и ? Қ ар ан г, у й д а
ту р и б ҳам кўряп м ан х ам м аси н и ... А йн и д ам д а М оҳи гу л н и хам 
к ў р яп м ан , ан ави ғалати т а н и ш и м н и ҳам . Бир п ай тд а ҳ а м м а н ар ­
сан и кўриш кийин. Я на ф ақ ат си зга т а қ д и р и туташ од ам л ар н и
кўраси з. У лар б и рам кўп эк ан -ки ! Қ ар и н д о ш л ар д ан таш қ ар и , 
б и р с ў з би лан а й т га н д а, си з б и л а н « б о р д и -к е л д и с и » б ў л ган
ҳ а м м а так д и р и н ги зд а и ш т и р о к этади ва у л ар н и н г х ам м аси н и
кўриб, кузатасиз. К ерак б ў л с а , ҳ а ёти га ар ал аш аси з... Ҳ а, т и р и к - 
л а р га м ад ад ко р м и з. А кс х о л д а онам й ў к ердан ўгил неварали 
бўларм и ди лар?!
А зам ати м ан ч а со ғай и б қ о л и б д и . Т ан аси ан ч а вақт зах д а 
ётган и учун зотилж ам бўлган экан. Б угун х ар о р ати туш д и .
О н ам А за м а т га м е ҳ р б и л а н т е р м у л г а н ч а у н и н г б о ш и н и
си лад и лар. «Туш эм ас экан кў р ган л ар и м !» - д еб ў й л аяп ти л ар . 
А за м а т то п и л д и м и , д ем а к , м ен х ам к аер д ад и р б о р м ан . О нам
х аётн и н г бош ка ш ак ли д а б ў л с а -д а яш аётган и м д ан ва у л ар д ан
о го х эк ан и м д ан ху р сан д л ар . Н и ҳ о я т онам м ен и н г « ти р и к » эка-
180

---

ним ни т у ш у н д и л а р . Ж и см и м ў л га н б ў л са ҳам , ў зи м ҳ аётм ан
ахир. Х удци уш а Г улхум ордай ф и крлаяп м ан . Ф ак ат илгари ги д ан
х о т и р ж ам м ан ва у л ғай и б қо л ган д ек ҳис қи ляп м ан ўзи м н и , яна... 
қ ан д ай д и р аввал б и л м аган кўп н ар сал ар н и б и л ам ан .
А зам ат кўзлари н и оч д и -ю , т е п а с и д а ўти р ган о н ам н и кўри б, 
ҳай рон б ўлд и. О н ам га си н ч и к л аб қаради. Б его н а аёл ни м а қилиб 
те п а м д а ў ти р и б д и , д еб ў й л ая п ти , чоғи.
- Т у з а л и б колд ин гм и , той б ола! - д е д и л а р онам кулиб. А за ­
м ат «ту зу км ан » д ед и сек и н ги н а, овози х и р -х и р аб ч и қд и . Н аф ас 
йўллари ҳам ш ам оллаб кетган б ў л с а керак. К ей и н ян а о н ам га 
қараб , к у ти л м аган д а деди:
- М е н сизн и тан и й м ан ! Б у ви м м и си з...
О нам б олан и н г гапидан ҳайрон колдилар. К ейин бош силкиб 
т асд и к л ад и л ар , кўзлари ёш л ;н и б кетди. Б и р ч еккаси ю раклари
о р зи қ и б , ж и л м ай и б қўй ди лар.
- Ойим ҳам келганмилар?
- О й и н г келмайди!
- К е л а м а н д еган лар -к у ! Н ега келм аяп ти лар? Ҳ ар куни пой- 
лай м ан . Қ орон ғи т у ш и б кетса ҳам гю йлайверам ан...
- И ш л а р и бордир-да! К елам ан д еган б ўлса, алб атта келади.
- Буви, кеча М ам лакат оп ам келдилар! Т узалсанг, оли б ке­
т ам ан д еяп ти л ар . М ени энди б уви м бор. О йи м б у ви н гга қараб 
ту р , деган лар д ед и м . Буви, мен кети б қолсам , си зга ким қарай ди? 
- д ед и А зам ат катта од ам д ай. У н и н г б у н ақ а м еҳ р и б о н ч и л и ги д ан
ийиб кетдилар, м еҳрлари то влан и б :
- Бирам аклли б ола экан-ки бу! - д ед и лар.
- Я х ш и б о ла бўлги м кел яп ти -д а, буви! - д ед и у яна вазм ин - 
ли к б илан. О нам кулдилар. У н и н г ю злари дан ч и м чи лаб ў п и б
кўй ди лар. « Б о л а бор у й д а ғам ч ек и н ад и » , д еб ш ун га ай ти ш ар
экан -да! - ў й л а д и л а р онам .
Б о л аги н ам н и ч етд ан к у зат а р эк а н м а и , ач и н и б к ет д и м . У
м енга зор б ў ли б ёти б д и , бир кў р ай ҳ а м д е м а б м а н . А нави м ендан 
безор М охи гулн и н г кети д а овораи сарсон м ан ҳар кун. Б о л а м ени 
кўрса я р аси ти р н ал ад и , д ей м ан -д а! Я н а м ен д ан у зи л о л м ай д и . 
М айли, кеч қу р у н борам ан , т у ш и га ки рам ан .
О нам у й г а кай тд и лар. Ҳ о рғи н , кў л л ар и д а каттакон ў й и н ч о қ
м а ш и н а , к ай ф и ят л ар и к ў т а р и н к и ! Чой к у й и б ич иб о л д п л ар . 
К еп и н х у ж ж а т к и д и р д и лар . К ў зо й н а к та к к а н ч а арп -амн. б п р

---

н арсалар ёзд и л ар . Б олани у з н о м л ар и га р асм и и л аш ти р яп ти л ар , 
м еним ча.
Ш у пайт т е л е ф о н ж и р и н гл а б колди. Ш аҳн оза х олам ш е­
килли. Д ем ак , о н ам га и ш о н м аган лар. к асалхон ага б о рм аган лар.
- Вой, Ш аҳноз! - о н а м б и ри н чи б ўли б янгиликни топ ш и рд и - 
лар. - Б олани то п д и м ! И см и раҳм атли кизим ай тган д ай А зам ат 
экан. Ҳ ам ш и р агау ч р аш и б , «ш унақа-ш унака» десам . у хам хайрон 
колди. Ҳ ам м аси т ў ғр и чикди. Б о л ан и н г акли б а л о э к а н . Ш ахноз! 
М енга « б у ви м м и си з» д еса, ёка у ш л аб м ан . Б и тта кў р и ш д а тан и б
олди-я! Ф ак ат сен ги н а и ш он м ай сан ... Б у п ти . Ш ахн оз. келсан г 
гаплаш арм из! - д е д и л а р онам ш ош ган куйи, иш лари колиб кета- 
ётгандай. Ч индан хам к асалхон ага оли б б орган и овкат килдилар. 
Ў й и н ч о қ м аш и н ан п м ен и н г х о н ам га оли б кириб қўй ди лар. Х о- 
нани йи ги ш ти ри б, суп у р и б -си д и р д и л ар .
О н ам ў з л а р и б и л а н ў з л а р и о в о р а б у л и б к о л г а н л а р и н и
кўри б х у р сан д б ў лд и м . С ал о м атл и к л ар и хам ях ш и л ан ад и энди. 
А рм он д а к етм ай д и ган б ў п ти л ар . А нави оти н аёлга ўхш аб! Ёки 
М охигулдай т а р к ки либ ю б о р ар м и д и л ар д ун ён и !
У й д ан ч и к и б , А за м а тж о н б и л ан к ў р и ш га н и к а с а л х о н а га
у ч д и м . Э н д и у х л а ган , л ати ф т а н а с и х о н ад ан ч и қ м аб д и х ал и . 
М ени кўри б б ў й н и м д ан ач о м л аб й и гл аса б орм и ?! Б о л ато й -а, 
м ен га ш у н ч а л а р б о гл а н и б к о л га н м и д и н г? ! У б и л ан о с м о н га
п арвоз ки лди к. Д ар ах тл ар ш охи га қўн иб, эл ек т р си м л ар и га о си ­
л и в ў й н ад и к . К ейи н ун и касал х о н ага эли тд и м -д а, ўзи м кабрга 
кай тд им . Қ арасам , кабрим т е п а с и д а б и р одам т у р и б д и . Ш ун да- 
гина анави одам м ени кутиб т у р и ш и лоп этиб ёди м га ту ш и б д и . 
Л еки н ун га ў х ш ам ай д и . Я к и н р о к бори б карадим . Ҳ а. б его н а, 
ш екилли. У н и т ан и ёл м ад и м . Б ў ғи қ т о в у ш д а бир н арсалар д еб
йи глаяпти. Гулим, д е с а хай рон коли бм ан . М ени ай таяп ти м и ?
- М енга колса. ш ундай б ў лси н д е б м а н м и ? - д е д и у й и г л а б .-
Н ега кийнайсан м ен и ? Н ега кета колм ай сан ? Ю рагим ад о бўлди- 
ку! Б у б еч о р ад а ним а айб? У ям бир кам б агалн и н гб оласи ... О хират 
ум и д и билан яш аяп м ан , б и л сан г! У м р и д а н ам оз ўки м агаи одам , 
ибодатни канда килм аяпм ан. Ку ръон ти л о в ат ки лам ан хар саф ар. 
С ени д еб -к у ҳ ам м аси ! М ар,\ум а уч ун яна ни м а ки лса б ў лад и ? 
Ў киган К уръон лари м наҳотки с ен гач а етиб блрм аяп ч и ? А Пт. яна 
ним а ки лай ? Х оти рж ам б ў л и ш и н г учун ни м а кнлай?
У й и ғл ай -й и ғл ай нари кегли. М ен эсам гааж ж убда колдим .
182

---

Н ега б у н ақ а д ея п ти ? К ам б а ға л н и н г б о л аси д е б ки м н и ай тяп ти ? 
А зам атн и м и ? У н и о н ам га қо л д и р и б н отўғри қи л и б м ан м и ? Н и- 
м аси нотўғри...
* * *
У н и н г б у н а қ а н г и н о л и ш л а р и г а ч и д а й о л м а й , с и р г а л и б
т е п а га ч иқд им . К ўри б , д ар р о в т а н и д и м - М о ҳ и гу л н и н г эри -ку 
бу! Г улим эм и ш ... ў л ган д ан к ей и н . О х и р ат у м и д и би лан яш а- 
ётган м и ш , каран г, у й л ан и б ол и б . А сл и д а-к у ҳ ам м ан и тў зи тган
ш у. М о ҳ и гу л н и н г арво ҳ и н и ч и р қ и р ати б . В ой, қар ан г-а, иб одат 
қи л аётган м и ш , х ам м аси н и сен и д еб ки ляп м ан эм и ш . Ё лгонни ям
су в қилиб ичарканм и ?! Б и р ш о и р айтган эк ан , ти р и к л ар -к у , азага 
келиб ёлгондан йи глаш лари м ум ки н д и р, леки н ўли к лар ёлғондан 
ўли б ётм ай д и лар деб . Н ега кета ко л м ай сан эм иш . Қ аёққ а кетади, 
оли б кетиш са кетади-да! А на кетди ш ундоғам ... Б ун и н г қи лиғига 
ж ах д и м чики б, б ак и ри б т аш л ад и м .
- Э р к а к м и с и з , хой! Ш ў р л и к н и н г й и ли н и ў т к ази б у й л ан сан - 
ги засак ан ги з кетарм иди?! А н а эн д и м архум ан ги з ў ти ри б ди , кўзи 
кўр, қулоғи кар бўли б. Э ш и тса экан гап и н ги зн и ! Б у ёқ қа келиб 
т ав ал л о киласиз! М оҳи гул й ў қ бу ерда! Ч и р и ган ж асад и қолган.
М ен и н г б у н ақ ан ги б ақ и р и б -ч ақ и р и ш и м м ар х у м л ар га эриш
ту ю л д и . М ен га ғалат караб қўй д и л ар . К ей и н ў зи м га ҳ ам таъ си р 
қилди. Қ и зи ш и б кетганим н и кўринг, ахи р « ж ои вор» эш и тм ай д и - 
ку гапимни! М ен эсам б ақ и р и б ёти б м ан . Қ ўл и м д ан бир иш келса 
экан . А на, кетво р д и ! Б у ёк д а м ен с а р с о н -с а р гар д о н қ аёқ л ар га 
б о р и б келм ад им -а! Б ари би р к ў н гли м н оти н ч. Б оти рали билан 
М охи гулн и н г о л д и га б о р и ш га кел и ш и б кўй ган м ан , л еки н ... ўзим 
бунга иш он олм ай м ан . «Ю р» д еб ч ақ и рган га к ў н ган и д аў ш а алпоз 
ў ти р м асд и -ку , б ечора.
У зо кд ан Б о т и р ал и н и н г гам б о д а си ёх и кў р и н д и . М ени роса 
кутган д и р. Ш у н д а ҳам кети б ю б о р м аб д и . У м у м ан бу м арҳум
й и ги тн и н г кети м д а о во р аи -сар со н ю рган и ғалати -д а! харқалай , 
бир си ри б о р га ў х ш ай д и ш у н и н г! К ў зл ар и ... б и р х и л д а қотиб
туради д о и м , х урсан д м и , х аф ам и , б и ло л м ай си з. Т усси з, бем аън о 
к ўзлари н и ж и л м ай и б , б о о д о б л и ги б и л ан яш и р ад и . А м м о м енд а 
ним а ю м уш и б о р у н и н г? Ф ақ ат м ен д а эм ас, у м у м ан , д о им шу 
ё қ д а, қ аб р и ст о н о ё ғи д а и зги б ю р га н и н и к ў р ам ан . Қ аб р п шу 
ер д ам и к и н ? У н д а мен буни б и л ган б ў лар д и м . Б оти рали бош қа 
к а б р и с т о н га қў й и л ган б ў л са к ер ак °! У н д а н ега каб р б о ш и га
183

---

б о р м ай д и . М узд ан уй қури б ў т и р и б д и . У м ум ан , нега у о см о н д а 
я ш ай ди ? О см о н д а эм ас, о см он ости д а... Ҳ а, у м у м ан бу ерд а мен 
ту ш у н м ай д и ган нарсалар кўп хал и ...
Б о т и р а л и га п еш в о з ч и к д и м . М ени кў р и б у ҳам х у р с а н д
б ули б кетди.
- Ж уда ҳ ая л л ад и н ги з? - м ар х у м л ар га хос кўз ю м и б салом - 
лаш ган б ўлд и у.
- А нави кепти-ку, М о х и гу л н и н г эри ... Ў ш ан га ал ағд а б ўлиб. 
О дам эм ас экан, турки н г кургур. ёлғон лаб бир т ав ал л о килсам и?!
Т ў л и б т у р ган эканм ан, ш ек и л л и , ҳ аср ати м о ч и ли б кетди.
Б о т и р а л и к у л и б қ ў й д и . У н и н г б у н а к а к у л г а н и н и эн д и
кўриш им .
- Ё ш б о л ага ў х ш ай си з... Б ун дан б аттари н и кўрм аганси з-да! 
Қ ўяверинг... А л дай верси н , б у ёк ка ў т г а н и д а у н и хам б оп лаш ад и !
- Қ ўй и н г-э, н аф аси н ги з курси н . М охи гулн и н г у м и д и б ор- 
ку акаси д ан . Ҳ еч курса, о х и р а т д а б и р га б ў лар м ан , д ей д и . С из 
б ў лсан ги з...
-Ё л ғ о н л а р и н и эш итиб хам ш ундай д ерм и ки н ? Одам жуда тез 
ўзгар ад и . М ар х у м л ар ум ум ан б о ш к ач а б ў ли б коли ш ад и . М ана. 
М оҳи гу л и н ги з... ў ти ри ш и н и кў р и н г... ни м а аҳвол!
Б и з а в в а л г и с а ф а р г и д а й к ў к к а п а р в о з к и л и б . о с м о н и й
кўч аларга ш ўнгид ик...
М е в а л а р и л а р зо н о с и л и б ё т га н б о гу р о гл а р д а н , п а л ь м а
д ар ах тл ар и -ю , д ен ги злар у сти д ан уч иб боряп м из. М ен ҳаяж онда, 
кўзлари м к увн аб кетяпти. У эса оги р -вазм и н , беп арво. Бу хаёли й
олам м ен га ёк аётган и д ан х у р с а н д бир чеккаси.
Б ош ка то м о н д ан яна ҳам ў ш а саволн и ў й л ар д и м . Б о ти р ал и ­
н и нг қабри каерд а? У м ум ан , м ан ави х аёл и й уй эгал ар и ки м лар?
Й и ги т к ўк си м д а гуж гон ў й н аган саво л лар д ан б ех аб ар ён ги - 
нам д а п арвоз киляпти.
М о х и гу л н и н г « қар о р го х и » н и бу саф ар тез то п д и к . С ам о- 
вий « м аҳ ал лал ар » д ан ўтиб п астл ад и к . Ў ш а саф ар ги д ай ранглар 
ў згар д и , ҳ а в о б у лу т б ў лган и к аб и . ку л р ан г ту е хам т ў қ а р и б бор- 
д и . О х и р к о р а р ан гга ай л ан д и . Т ў ғр и ўш а ч ак ал ак зо р у сти д ан
ч и қ и б м и з. С а й ҳ о н л и к д а о с и л и б кол ган зи н ап о я эн ди у зи л и б
т у ш и б д и . Б и з ў т и р га н к у р с и ҳ ам с и н и б ёт и б д и . Ч а к а л а к зо р
кали н лаш ган . Чигал сочд ай , и ч кар и ки ри ш м аҳол. Б у тал ар н и н г 
ч и ви к ш охлари б и р-би ри н и ў р аб . б у р аб ўсиб ётибди.
184

---

Зи р ю гу р и б М оҳигулни ахтард и м . Й ўқ, ҳеч ерда йўқ! Ғ алати , 
туш ун и б бўлм ай ди ҳеч. Х аёлий о л а м и д а ў з и б ўлм аса... Ботирали 
ҳам ро са излади уни . У нга ю к и н и б боқд им .
- К етганм икин?! - у хавотирли кўзлари м га каролм ай бош ини 
эгди.
- У шу ерда! - д ед и вазм и н . - А ҳволи оғи р... Ч акалакзор 
ор аси д а б ў ли ш и керак. Ҳа!
А лбатта, д ев о р л а р ор аси д ан си р га л и б ў т гу вч и од ам учун 
ч ак а л ак зо р н и м а б ў л и б д и . А м м о аф к о р и й ч ак а л ак л а р б о ш к а 
ran экан , ф и к р л ар ту зо ги бу. Ш у н д ай эса-д а, б у та ш охлари н и
кар си лл ати б си н д и р и б ичкари о р ал ад и к . Ч акалак оралаб ю рга- 
н и м и з сай и н , б у тал ар кал и н л аш ав ер д и . Ё алх азар , од ам ҳам ўз- 
ўзи н и ш ун чали к ўр аб т а ш л а н д и м и , со в у ги -ч и б унин г! Б уталар­
н и нг т и к о н и н и кўринг! Б о ти р ал и о л д и н д а, ш охларн и си н ди ри б
йўл очиб кетяпти. Қ аердан ў р ган и б д и экан. М енга, лати ф танам га 
ш охлар сан ч и л ад и -ю , х ар ак ати м ҳ еч кор к и л м ай д и уларга. Ф икр 
би лан ф икрни кеси ш н и н г ўзи бўлад и м и ?! Ш у пайт ким дир ихраб 
ю б орд и. Ботирали ш ахд ў ги р и л и б м ен га қаради. Я на ингради 
ким дир. И кки м и з ш ош ган ч а о л д и н г а ч опди к. У ерда, чакалаклар 
о р аси д а М охи гу л н и к а л а м у ш си ф а т н и м ар сал ар т ал аёт ган и н и
кўри б, х ай ратдан кўзлари м к аттари б кетди.
- А н а в и л а р н и каранг! В ой, М оҳигулни еб т а ш л а ш я п т и ...-
б ак и ри б ю б орд и м мен.
Биз к ел и ш и м и з б и л ан к о р а-к у р а н и м ар сал ар гу р р а кочиб
кетиш д и. М охигул х а м м а ери т и р н а л га н , ч и ви к ш охлар билан 
чирм аб таш л ан ган б и р ах во л д а ётард и .
- В ой-бўў, ро са ўрали б д и -к у! - д ед и Б оти рали М оҳигулни 
кўздан к е ч и р а р к ан .-К ў р д и н ги зм и ? Ф и к р -х а ё л га ҳ е ч эркберм ан г! 
А й н и кса, туш к ун ф и кр л ар о д ам н и ём он қи лади.
- А н ав и л ар н и м а эди? - м ен қам о н ў зи м га келм аган д и м , 
курк а-п и са сўради м й и ги тдан б о яги кал ам у ш си ф ат ж он зотлар- 
га нм о ки либ. У лар ҳ ам он ш у е р д а эди. Ш о х -ш аб б ал ар ораси га 
б и ки н и б , м итти кўзлари н и п и рп и р ати б пай т пой ларди.
- У л а р шу Гул о п а н ги зн и н гф и к р л а р и !!! Ё руг д у н ё д а уларни 
к ў р м ай си з. Л ат и ф о л ам д а у л ар ҳ а р т у р л и ш ак лга эвр и лад и . М а- 
салан, кўрган и н ги зд ай , калам уш ларга! Ф ак ат бу к ал а м у ш л а р д и - 
л н н п гзн и кем и рад и . К ўп к ў р ган м и з б у н ақал ар н и . А ксар и яти . ўз 
ф н к р и га ем бўлиб, к а т л и о м гау ч р аш ад и . Б ош ка йўли й ў к бунинг.
185

---

- А стағф ируллоҳ! — д еёл д и м ф акаг. М оҳи гулн и ч акалакзор- 
д ан а р а н г т о р т и б ч иқи бм из. С а й ҳ о н л и к к а ў т қ а зи б , д у о и -ф о т и ҳ а 
ўқи б, вуж уд и га си н гд и рд и к . Т и л о в а т ҳам м ар ҳ у м л ар уч ун ғидо, 
о зу қ аэ к а н . У тети клаш ди. Л еки н... ш у аҳвол ҳам кўргулиги ёдига 
т у ш и б , б ем ад ор йиғласа-да!
- К ў р ги м келм аяпти ҳеч ки м ни! - х и р -х и р аб д ед и у. - Ке- 
ти н гл ар ...
Б оти рали яна т и л о ват қилди.
- Б и зни тан и ган и - б у ях ш и л и к алом ати. Б аъ зи л ар и , ж ун уни 
кўзиб, ҳеч ким ни тан и м ай д и . А м м о М оҳигул яна ин гради.
- К етинглар... - б и зн и ҳ ай д аб солди у.
М ен и н г э с а ю раги м ғаш л ан д и . У н и н г о в о зи д аги т у ш к у н л и к
ва м азк у р ҳол атн и у чин ҳ ақ и қ ат д еб кабул қи лаётган и ач и н ар - 
ли ҳол эди. Бирон у м и д , и л и н ж га ҳам у ўрин қолд и р м аган д и . 
К ал о в л ан и б колд и м . Б о т и р ал и эса... кет м о к ч и . Ғ а л а ти -д а ш у 
йигит. Б и р савоб и ш лар қи л и б ю р ад и , бир м ан ави н ака, б и р о вга 
зи ғи р ч а ач и н м ай д и . Б уни ш у а ҳ в о л д а таш л аб кетиб бўлад и м и ?! 
А н ав и лар еб таш лаш ад и -ку!
- Б екорга у р и н яп си з, - ф и кр и м н и у ққ ан д ай д ед и йигит. -
А кси н ч а, у сизн и ҳам ўз кўй и га солади .
- Н им а бўлганд аям , ун и т а ш л а б кетолм айм ан... Ч унки б унда 
м ен и н г ҳам айбим бор.
- Х ато ф икр. С и зд а айб йўқ. В и ж д он ли о д ам н и н г и ш ин и 
қи лган си з. У эса ту ш ун м аяп ти . Н отўғри ф икрлаяпти. Е ти м ли кд а 
ў сган и ҳам сабаб б ун га. Д и ли ў к с и к ун и и г... Ў зи м д ан қиёс...
М ен у н га ялт эти б қараб кў й д и м . «У ҳам ет и м л и к д а катта 
б ў лган , ш еки лли » д еб ў й л ад и м . М ен уни ним ани н азар д а ту та- 
ётган и н и т у ш у н м аган д и м .
Б оти р ал и кетди. У н и к олад и , д еб ў й л аган эканм ан. У шу 
кадар ол и ж ан о б эд и к и , м ени ё л ги з т а ш л а б кетм ас, д еб м ан . Ш у 
б оис б и р о з хаф а б ў лд и м , ҳ а м м а эрк аклар бир гўр д ей ш ад и -к у , 
бу е р д а ҳам ш ун д ай ди р-да! М о х и гу л би лан ч ак ал ак зо р д а ёлги з 
колд и м . А троф ко п -ко р о н ги , ян а хам совук. Ш ам ол гу ви ллай д и
у ст и га-у стак . М ен ҳ ам М о х и гу л н и н г ё н и д а т и л о в а т қ и л ган ч а 
м и ж ж а қ о қ м ад и м . Ш о х -ш а б б а л а р о р а с и га б и қ и н и б о л ган ка- 
л ам у ш си ф атлар н и ай ти н г. Ж и н ғи р т д а й кўзлари ни у зм ай пой- 
л ай д и . В о й -ей , б и р ам б ад р ў й к и ... Е р ю т си н ... ф и к р б ў л с а я м , 
б ал о б ўлсаям . Т ун и би лан б и р х аёл га то ли б , бир т и л о в ат қилиб
186

---

чикдим . Д ам олган им йўқ. Ҳ ам и ш а ф икрн и бпр нарсага ж ам лаш , 
яна д е н г атроф и и н азорат килиб ту р и ш кийин экан. Бир чеккаси, 
зарурм и м ен га, д еб ў й л аб қ о л ам ан . « З ар у р га зарур, н озарурга 
н и м а за р у р » д е г а н ra n б ор. Б а р и б и р қаб р б о ш и д а ҳ ам ти н ч
ў ти ролм асди м . б и лсан ги з. Ю раги м ҳ ап к и р и б кетади буни ўйлаб. 
Б ун га хам ач и н ад и ган к и м д и р б ў ли ш и керак-ку! А х и р кабрга 
қўй и лган и м д ан бери б и рга эдим у б илан. Э нди таш л аб ги н а кета- 
м анм и?! Йўк! Ҳ аракат килиб к ў р сам , б и р о в м ени ж азоларм иди?!
Б о ти р ал и х ак и д а ў й л а д и м . У хам кетди м ан а. Б и зн и шу 
аҳвол т а ш л а б кетиш у ч у н о д ам к а и ч а л и к т о ш б а г и р б ў ли ш и
керак-а... Э нди эслади м . Ш у й и ги т х ак и д а эш и тган и м б о р эди. 
Д ои м кабристон о ёги д а ю ри б, х а м м а га ёрдам б ер ар м и ш . Н ега 
б ун ака ки ли ш и н и хеч ким б и л м ай д и . Т у ш у н ар си з. Э нди булса, 
мана, кетд и -ворди .
Ш у п ай т ч а к а л а к зо р д а б и р н и м а ш и т и р л а га н д а й б ў л д и . 
Қ арасам , Б отирали. келяп ти . И ч и м д а хурсан д б ў ли б кетдим.
- Ҳ а, ў т и р и б си зм и , хал и ям о п а н ги зн и н г паш ш аси ни кўриб! 
- д е д и у ачитиб. -Ў т и р а в е р и н г -ч и , бу ёк д а м ин г йил ўтиб кетади, 
-б у н и эш и ти б ўрн и м д ан т у р и б к етаёзди м .
- Р о с тд а н м и ? М и н г йи л д е й с и з м и ? - с а р о с и м а г а т у ш и б
колд и м . Бу д у н ёд а вақт ўлч о ви йўкда. Тун би лан кун ал м аш - 
гани билан у с и зга д ах л ки лм ай д и . Ю злаб й и ллар бир н аф асда 
ў т а р ка и- кетарка н...
- Ҳ али коли б хам кетар си з ш у ерда. У нда... м ен га яхш и 
б ўлад и. Ў з о л ам л ар и м и зн и к ури б, яш аб ю раверам и з. О н ан ги з- 
ни нг ол д и га б орам и з...
У м ен и н г ф ой д ам н и кўзлаб гап и р ган и билан ф икри ёк м ад и . 
Н укул шу ерд а коли ш н и гап и р авер ад и ... Ботирали М оҳигулии 
кўри б, х ай ратдан б ак и ри б ю борди:
- В ой, каранг! С и з еч д и н ги зм и буни! Я ш авори н г-э!
Қ а р а с а м , М о х и г у л ў р а л и б ё т г а н ч и в и к л а р и д а н х а л о с
б ў ли б д и . К ў р м аб м ан . А н и ги , эъ т и б о р ки лм аган м ан , қор о н ги д а 
к ў р и ш х ам к и й и н . Х у р с а н д л и г и м д а н т ў л и қ и б , й и ғ л а г у д а й
б ўлд и м . Б ори б. қ ў л л ар и н и ю зл ар и н и си й п ал ад и м .
- М оҳигул, М охигул! М ен си зн и т аш л аб кетм айм ан. К ерак 
б ў лса. кол авср ам ан ш у ерда. Қ абр т о р т м а с а б ўлди...
Гарчп у б ан д и л и к д аи о зо д эс а -д а, х у ш си з ётард и . 
Афтидан 
пчки о л и ш у в %
1
рГч
1
д ан азн я г ч ек к ан ... О р о м о леи н
лича. унгача
187

---

қараб т у р ам ан.
- И ш л а р и н г и з бўлса, кетаверинг. М ен а н ч а кўн и к д и м , узи м , 
- д ед и м Б отиралига.
У м ен га қараб ж и лм ай ди .
- Х аф а бў лд и н ги зм и , д ей м ан . И б одатга бори б келдим . Бор- 
м асам бўлм асд и .
И нд ам ади м , мен б о р м асам б ў л ав ер ад и , у эса... У м ум ан ол- 
ган д а мен «кол» хам д еган и м йўк.
- К ўп ях ш и л и к к и л д и н ги з ш у н д о гам . М ен с и зга ҳеч ким 
эМ асман-ку! - д ед и м , гўё ун и о к л аган д ай б ў ли б . Б и р о в н и н г б а- 
д и га теги б , о си л и б оли ш н и ё м о н кўрам ан .
-М о х и г у л -ч и , у хам си зга б егон а-ку! Ж он к о й и ти ш и н ги зн и
қаранг. М ен ҳам ш у ибодатга б о р м асам б ўлм асди. Ҳ аёт-м ам отим
ш ун га б оғли к, си з б и л м ай си з... - м аъ н оли ки либ д ед и у. К ейи н 
тусси з, мунгли кўзлари ни ерга кад ади .
- М е н , ум ум ан, кўп н ар саларн и б и л м а й м а н ,-д е д и м у н га тик 
қараб. - М асалан ... Ҳ атто си зн и н г каб р и н ги з к аер д ал и ги н и ям
б и л м ай м ан . Қ аер д а и б о д ат к и л и ш и н ги зн и ям , у м у м ан , ки м ли- 
ги н ги зн и ям б и л м ай м ан . Н ега б и зга ёр д ам к и л аётган и н ги з хам
ж у м б о қ. О дам ў зи га б и р м ан ф аат б ўлм аса, қўли ни с о в у к сувга 
хам у рм ай д и . С и з б ўлсан ги з...
- Т ў п п а -т ў ғр и , бу е р д а х ам ш у н ак а... Д е м ак , м ан ф аати м
бор. Я х ш и л и к қи либ, савоб й и ғи ш д а кўп м ан ф аат б о р ли ги н и
б и л м асан ги з керак-да!
- Л е к и н ҳам м аям ш унака ки лм ай ди -ку!
- Қ ўлид ан келм айди! Б у н и н г учун м ен га ў х ш аб уч ю з йил 
сар со н бўли ш керак, уч ю з йи л, т у ш у н яп си зм и ?!
- У ч ю з йил!!! - эсхонам ч иқи б кетди. Уни энди кўраётгандай 
х ай р атл ан и б карадим . У ч ю з йил ш у ахвол ю ри ш осо н м и экан! 
Д аҳ ш ат-ку , бу!
У жим колди. Бир н уктага т и к и л га н ч а т а с б и ҳ ў г и р и б ётард и. 
К ейи н мен том он ў ги р и л и б д ед и :
- Д у н ёд а... каб рга к ў й и л м аган м ар х у м л ар хам б о р ли ги н и
б и ласи зм и ?!
Б ун и эш и ти б ш ундай ўсал б ў лд и м к и , и лгар и л ар и бу хакда 
ў й л ам аган эканм ан. У яна т а с б и х ў ги р ган ч а с ў зи д а даво м этди:
- Ў з ж о н и г а қ а с д қ и л га н л а р ... ж а с а д и т о п и л м а г а н л а р ... 
Х а.токатга у ч р аган л ар ... У м у м ан ... б у н ақ ал ар кўп. Қ а е р га бош
188

---

у р и ш н и б и л м ай , о см он о ст и д а қўн и м то п и ш ган . К ўрдингиз бу­
ларнинг олам и н и ! Баъзилари ҳалигача моддий оламдаги 
оиласи,
аллақачон бузилиб кетган уйи атроф ида саргардон. Кетиб-кетолмай- 
ди, колиб-кололмайди... Ёмони шу. Баъзида А росат деган ж ой шу 
ермикин, деб ўйлаб қоламан, яна билмадим. Бизга «у ёкка» йўл берк, 
охиратим из нима бўлади. номаълум. Ҳ ам м ау м и д и м и з ибодатдан, 
билсангиз. И род ан ги з етса, д ў за х д а ҳам Х уд ога ҳ а м д л а р айтиш
м ум ки н -ку! Л еки н бу ахвол қан ч а яш ай м и з, ҳ ай р о н м ан . Балки 
м и н г йил, б алк и м и лли он йил. С и зл ар н и о см о н га ўзл ар и оли б
кети ш ади . Б и з эса... и б о д ат қ и л га н и м и з сай и н ў зи м и з ю қо р и л аб
б о р ав ер ам и з. А й т и ш л ар и ч а, б и зд ан т е п а л ар д а хам м ар х у м л ар
б о р м и ш . Ф а к ат ... б аъ зи д а б и р х и л л и к б ад га у р а д и . Ш у н д ан - 
ми, м а р х у м л ар х аёли й у й л ар и н и ў згар ти р и б ёти ш ад и . Э нди... 
М о х и гу л и н ги зх ам ш унака олам га ту ш и б колди. Я на хам гу бан да 
у... ан а си зга бор ҳақи кат. С и з эса у н га ш ер и к б ў лм о қ ч и си з...
Б о т и р ал и ж и м т а с б и х ў г и р и ш г а т у ш д и . М ен х ам д и л ги р
ў й г а т о л д и м . «Ш ун д ай л ар хам б о р экан -да! Х у д о га ш укр қилсам
б ў л а р к а н . М о ҳ и гу л н и эса д ў за х д а н ку т қ ар и б , а р о с а т га д о х и л
ки ли б м ан . А росат... У н и д ў за х д а н ём он д еб эш и тган и м бор... 
Э нди н и м а б ў л а д и ? - М о х и гу л га караб ач и н д и м . Х аф ал и ги м
б аттар ор тд и . Ёмон ки ли б м ан . Д ў за х га т у ш с а -к у , бир кун по- 
ки залан и б чикард и. Бу ер д ан -ч и , качон ч и қад и ?
Ё н и м д а ғуж м ай и б ў ти р ган ч а т а сб и х ай таётган Б о ти рали га 
зи м д а н н а за р с о л д и м . « Қ ай си қ и л га н гу н о х и га «бу ё к д ар д а»
ю р ган и й к и н ?» У ф и кри м н и у к к а н д а й мен то м о н ў ги ри лд и .
- Ҳ а й р о н м и си з? - м и й и ги д а кулди у. - С у вга чўккан м ан , 
д еб ёл го н гап и р ган д и м . Д ун ё т о р кўри н и б , су вга т аш л аган м ан
ўзим ни. Ў ртахол одам м ан ў ш а кезлари. К абир эти кдўзн и н г қизига 
кўзим т у ш и б , севи б колган м ан . Ш у н д ай сулув эд и к и ... К ейи н 
б илсам , кў п л ар у н и н г и ш қ и д а ги рён экан . У й лан и ш эса м ен га 
насиб ки либ ди. С о х и б ж ам о л аёл х ам эр к ак н и н г бо ш и га б ал о л ар
ёгд и р и ш н н и б и л м аб м ан . Б и лсам , ў л и м и м га у й л ан ган эк ан м ан . 
Бир куни Қ ойи лбой й ўлга ю риб, сав д о гар ч и л и к қи лиш ни такли ф
килиб колди. Я н ги у й л ан ган кезл ар и м , С ав р и х о н н и н г б и р ги н а 
т а б а с с у м и га ж о н и м н и т и к и ш га т а й ё р п ай ти м , ў й л аб ўти рм ай
рози б ў лд и м . У н и н г ни яти д ан б ех аб ар . Ў р у си яд ан м ол келти ра- 
миз, к и м м атб ах о м ў й н ал ар н и кў р сан ги з... Б и р п асд а кў к р аги м га 
ш аб ад а тегд и . О лти ой д ега н д а п у л га ў р ган и б . катта-ки ч и кн и
189

---

м ен си м ай , б о сар -ту сар и м н и б и л м ай қолд и м . А м м о бу б о й л и к 
м енга кан чалар к и м м атга т у ш а ё т ган и д а н б ех аб ар м ан д ен г
Т ўғон бўзчи ўғлини у й л ан ти р аётган д и . Б ўза ичиб, ро са м асг 
бўли бм ан -д а! Ў р н и м д ан т у р о л м а й д и га н д ар аж ад а. Я н а т ах ти м - 
д ан ту ш м асм и ш м ан . Б ў зч и н и н г ў ғли га, куёв б о л ага пул б ер и б , 
м ах си м н и е ч т и р м о қ ч и б ў л и б м а н . У я л а н г о ё к б ў й и н эгм а д и . 
Ж аҳлим н и чиқарди.
- Ҳ о й г а д о й в а ч ч а ,-д е д и м х езл ан и б . - Х охдасам , гў ш ан гага 
ки ри тм ай , ав а х та га т и к а м а н ! - Б у н и еч -д а, пулни ол! Х о ти н и н г- 
га ш и ри н ли к оли б б ер асан , - д ед и м м асх ар ал аб кули б. У н и н г 
к ўзлари ён и б кетди.
- Ҳ аром пуллари н г ў зи н гга сий лов! - дед и у газаб б и лан . -
С ен ўзи ким бўлибсан! Х оти н и н и ў й н а ш л а р и га таш лаб кетиб, пул 
то п ад и ган бир д аю ссан -д а! - д е д и ш артта. К айф им у ч и б , кан дай 
ўрн и м д ан тур ган и м н и б и лм ай коли бм ан . Ш ар м и со р ли кд ан д и ­
ли м куй иб, наф аси м и ч и м га т у ш и б кетд и. Ю раги м б о ш и м гач а 
ч и кд и -ёв, гу рси ллаб у р и ш и д ан то м и р л ар и м ёр и л гу д ай бўлд и . 
Й и г и т к и ш и н и н г у я л га н и ў л г а н и д е й д и л а р . Қ о й и л б о й м ен и
Ў р у си яга ю б ори б , хо ти н и м б и л ан ш ак ар гу ф то р л и к қи ларк ан - 
да! Я н а д ен г... п улга ш ери к. Д астм о я б ер ган м и з, д еб ҳ ар саф ар 
ф оизидан олиш ади. С аври... ш у н ч а ran б ў ли б д и -ю , ч у р қ эт м а б д и
м енга. Г а п и р с ан гў л а с а н д еган д и р -д а. Ж он ш унчали к ш и рин м и - 
кан. У ятдан ҳам-а! Т алоги ни берд и м ў ш а заҳоти ёқ. Г ум онаси бор 
эди, индам адим . Қ о й и л б о й н и н гу й и н и ёкдим . Ё ндики, гуриллаб... 
ў ш ан д а ўзи м н и су вга о тган м ан . Ж асад и м н и хам то п и ш о л м аган .
У н инг ҳикояси м ен га ҳам қ атти қ т а ъ с и р қи лган ди .
- А стағф ируллох! С из-а! Ш у н д о гак лл и -х у ш л и одам , ш унака 
қ и лган м и си з?
- А кл кетса, шу экан холинги з. Ш ай тон йўлдан урм асин экан. 
Э сим эн ди кирди. У ч ю з йил д е г а н д а эси м н и йи гдим . Қ ойи лбой 
х ам , хоти н и м ҳам ў т и б к етд и л ар . Ў ш ан д а Қ о й и л б о й н и н г бе- 
ш икдаги боласи хам ёнган. Т ў л о в и н и тў лад и у. М ен тў л ам ад и м . 
Х о ти н и м н и н г гу м он аси б о р эди. Г ун оҳи д ан кеч ди лар. Бу ёкда 
ҳ ам ж ан н ат - о н алар оёги о с т и д а д еб ш у н га ай ти ш ад и -д а? Ф а- 
лакн и н г гардиш ини кўри нгки , у л ар билан у ч раш д и м хам, лекин ... 
и н д ам ад и м . У л ар ҳам терс б у р и л и б к ети ш д и . Э н д и ., д ар д и м
и чим да! У л ар -к у , ам а л л а б т у ш а р д ў за х га , мен эс а м ... кун им
н и м а б ўли ш и н и б и лм ай м ан ... бу д у н ё ш ун ака д у н ё . ю м ш ату в-
190

---

чи д ал и л л а р б ў лм ай д и , ҳукм ў қ и л м ай д и , ам м о ж азо м у қар р ар
и ж р о к и л и н а д и . Ш у б о и с ҳ а р га п и н г и з , ҳ а р ҳ а р а к а т и н г и з г а
э ҳ т и ё т б ў л и н г. М е н д а н ў п к а л а ш и н г и з ҳ а м т ў ғ р и эм а с . М ен
ни м а д ар д д а-ю , си з ни м а д ард д а. Ш ул сабаб , қ а б р и с т о н га б о р и б , 
ё р д ам га м уҳто ж л ар н и и злай м ан . Қ ў л и м д ан келса, кўм ак б ери б , 
ен ги л то р там ан . Г ун о ҳ и м оғир, зи л д ай б ў л и б эзи б ёти б д и . А на, 
ҳ ам м аси н и б и л и б о л д и н ги з эн ди.
У н и н г ҳикоялари залвори боси б, оги рлаш и б колдим м ен ҳам. 
Буни сези б . Б оти рали ra n қотди:
- Би лм агани нгиз яхш и эди. Л ек и н сиз сўради нгиз, мен ж авоб 
б ер д и м . Ҳ ар қалай, с а б о қ б ў лси н с и зга ҳам . Ҳ ам м а ўз ж азо си н и
олад и , эккан и н и ўради . Ё р у ғ д у н ё д а эк к ан л ар и м и зн и о х и р ат д а 
ў р а р эк ан м и з. У н и н г а ж р -сав о б л ар и д ан хам б ах р ам ан д б ўли ш
н асиб қи лси н, илойим .
О р а га о ғи р ж и м л и к ч ў к д и . Б о т и р а л и н и н г л а т и ф т а н а с и
т ў к л аш ган , гўё воқеалар уч ю з й и л и лгари эм ас, х о зи р ги н а со- 
д и р б ў лган д ай ки й н ал ар д и . У ч ю з й и лли к асо р атн и н г зал во р и
ш у н д о к бўлса-я!
- С и з боравери н г! - д ед и у о р ад аги н ок улай ж и м ли кн и бу- 
зиб. - О п ан ги зга ўзи м караб т у р а м а н . Ж о й и н ги зд ан х аб ар ола 
к елин г ҳеч курса...
- И б одат-чи ... - у н и н г и б од атга б ори ш и керак л и ги н и эслаб
д ед и м м ен.
- Э , к ўявери н г ибодатни ! Б и р ra n б ў лар ... - д ед и у л оқай д . 
- Ш ун ча воқеалар н азд и д а у бир и б о д ат эк ан -ку ! О п ан ги зн и н г 
аҳволи м ен и к и д ан м у ш ку л р о к. А ж аб эм ас, ёр д ам и м тегса...
Ш у пай т осм он том он чақин ч ақ к ан д ай ёри ш и б кетди. Ф ақат 
у б и н а ф ш а р а н г т у с д а б ў л и б , с а м о т ў л а ю л д у зл а р н и ян а ҳам
яракд ати б ю борди. «В ой» д еган ч а савол назари билан Ботиралига 
карадим . У м улойим гин а ж и лм ай ди , б у яхш и ли к алом ати дем окчи 
эд и , ш еки лли . К ейи н « б о р ав ер и н г» д егаи д ай им о ки лди ... М ен
хам б у н и н г н и м али ги н и ф аҳ м л аган д и м . Ҳ аяж он д ан вуж у д и м д а 
т и т р о қ т у р д и . Б угун о см он о ч и л и б , ф ар и ш т ал ар т у ш ад и ган кун - 
м и к и н ?! М ен хам кетсам -а!! Ш у т о б х а м м а н ар сан и ун у таёзд и м . 
В у ж у д и м -д а аллаб и р, ту ш у н и б б ў л м ас қувонч п орлади. Қ абрим
т о м о н у ч д и м . Б у ерга етиб к е л га н и м д а о см о н д ан ҳ ум о қ у ш л ар и
х а м р о х л и ги д а ф ар и ш тал ар у н еч а ю з й и лли к м ар х у м л ар т у ш и б
к ел аёт ган д и . Б ун дай п ай тд а қ а б р и с т о н д а б ай р ам б ў л аёт ган га 
ўх ш ай д и . Д и й д о р л аш у в... Ҳ а м м а х ая ж о н д а колди.
191

---

Қ аб рим т еп аси д а б и р о в т у р га н и н и кўри б, ю раги м яна хам 
ҳ а п р и к и б к е т с а м и . « М е н г а к е л и ш и б д и !» д е г а н ф и к р д а н ву- 
ж у д л ар и м яй р ад и . Қ аб р и м га аста кў н д и м у , т у р ган о д ам л ар га 
си н ч и к л аб назар солди м . Бир аёл би лан б и р эр к ак, я н а ёш йигит 
ҳам бор. Й и ги тл ар н и н г бу қадар кўркам б ў ли ш и н и та с а в в ) р хам 
қилмаган эканм ан. Р а н г г и т и н и к о қ ,т и м кора қош лари м а в ж у р и б
т у р и б д и , катта-катта ш ахло кў зл ар и д ан нур та р ал а д и , л аб л ар и
қизил т о ш га йўн иб и ш л ан ган д ай ч и рой ли . А м м о кел ган л ар н и н г 
б и р о н т аси н и хам т а н и й о л м а д и м . Б уви м кей и н ги с а ф а р сени 
ў зи м и з би лан о л и б кетам и з д ега н эд и л ар . У к и ш и н и тан и ган
бўлард и м ... Н ега б уви м к е л м аб д и л ар ? Э н г ҳ а й р а т л а н а р л и с и , бу 
м ар х у м л ар м ен га кай р и л и б х ам б оки ш м ад и . О л д и л ар и га бориб, 
осм о н и й м архум лар б илан т а ъ зи м ай лаб сал о м лаш д и м .
- М е н и к у т м а я п с и зл а р м и ? -д е д и м ҳаяж ондан овозим титраб.
- Ким б ў ласи злар ?
М ар х у м л ар мен том он ў ги р и л и б ж и л м ай и б кў й и ш д и .
- М охигулга келган д и к. У н и н г кетар пайти бўлди! - д е й и ш -
ди. Буни эш и ти б ю раги м ш ув эти б кетди.
- Т оп олм аяп м и з... нечук б у н ч а х аял лад и у.
М ен айб дорон а бош эгд и м . И ч и м даги т ало тў п л ар н и сиртим - 
га ч и қарм ад и м . Э нди ним а б ў л ад и ? Б улар ни м а қ и ли ш ад и энди. 
Х аёл га то ли б , каловлан и б т у р ган и м н и кўри б т у ш у н ти р д и л ар :
- Биз... кар и н д о ш л ар и м и з... бу й и ги т ун и н г ўғл и — Ш орасул 
бўлади!
Й и ги тга караб о гзи м о ч и л и б колд и . Ч ак ал о к л и ги д а ў л и б
кетган эд и ш ек и л л и . Р у ҳ л ар ҳам к атта б ў л ар к ан м и ?! Б ун и н г 
хуш су р атл и ги н и кўри нг. И р к и т сў р ғи ч лар н и сўрган б о л а нахот 
шу бўлса?! Ф ар и ш тага ў х ш ай д и -к у бу! Ч еҳраси га караган и ий- 
м анасан, киш и. Ш у кадар гўзал. У н га ҳ аваслари м о р тд и ки ... А на, 
чала, нимж он туги либ. о н а м е ҳ р и г а қонм аган эса-да, оли б кетгани 
келибди-ку! «Б ари б и р о н а б ў лган аёл лар б о ш к ач а б ў л и ш ад и , -
хаёлим дан ўтказдим м е н .- О н а б ў л г а н и гун оҳлари га каф оратди р 
б алк и ... »
- И л гар и ги с а ф а р к е л га н и м и зд а воли д аи м у ҳ т ар а м а м шу 
ерда эдилар! - д ед и й и ги т н а зо к а т б илан. - У ки ш и ни то п о л м ай
ҳ ай р о н ли кд а колдик.
Қ аранг, илгариги саф ар ҳам к елган экан. Бир о ғи з ай тм аган - 
д и . «Д елегаци я бўп кети ш д и !» д еб кесатган эди.
192

---

M en сў зл аш га о ги з ж у ф т л а д и м у ер га қ ар ад и м . « Н и м а д е й ­
м а н ? О н а н г а р о с а т д а к о л д и , д е й м а н м и ? Э р и н и р а ш к қи л и б , 
ч ак а л ак зо р д а б ан д и б у ли б ё ти б д и д еб ай тай и н м и ?»
У лар и к к и л ан аёт ган и м н и кў р и б д а л д а б ер и ш д и .
- Б и л са н ги з айтин г... б ал к и ёр д ам керак д и р, - кўзлари н и
ж о в д и р а т и б д ед и йигит.
У н и т и н гл ар эк ан м ан , м а р х у м л ар а р о с а т ж о й н и к ўролм ас 
эк ан лар-д а, д еган ф и к р т у ғи л д и . И ўқса, р у ҳ л а р у ч у н м а с о ф а й ў к - 
ку! Ш у ер д ан ту р и б , к о и н о т ч ек к аси д а н и м ал ар б ў лаётган и н и
б и л и ш ад и .
У л а р н и н г у м и д б илан м ен д ан ж авоб к у таётган лар и н и кўри б
д ед им :
- М о х и гу л бу ер д ан к е т и б к о л га н . Э р и ... у й л а н г а н и д а н
кей ин рухи ж уд а т у ш и б кетди. Я ш и ри б ни м а қи л д и м , ахволи 
ём он. А р о сат ж о й га бори б колган. Қ а н ч а у р и н м а й л и к .ў ш а ердан 
ч и қ ар о л м ад и к уни ... Н и м а қ и л и ш и м н и б и л м ай м ан . Ҳ о зи р бир 
одам у н га караб туриб ди... Буларни уятдан ўлаёзиб, ар ан г айтдим .
Л е к и н н е г а д и р а й т г а н л а р и м й и г и т г а з а р р а ч а х а м к о р
қи лм ад и . К ай ф и яти ту ш м ад и . « Н и м а б ало, бу қад ар то ш б аги р м и
осм он и й рухдар», д еб ўйлад им й и ги тн и н г о ч и қ ч ех р аси га хайрон 
қар аган ч а. « К ў р м а д и -д а ах в о л и н и , к ў р сам и , ач и н ар д и !» А м м о 
бу х у ш н у д л и к р у ҳ и я т и н и н г со б и тл и ги д ан эк ан и н и б и л м асд и м . 
Бу у н и н г у ч у н м у ам м о эм асд ч р б ал к и .
- А н ч а б у лд и м и б ун га? - с ў р ад и й и ги т ю м ш о қ л и к б илан.
- Ҳ а, ш у б и зн и н г ҳ и со б и м и з б ў й и ч а у ч -т ў р т кун б ў лд и -ёв... 
Ҳ ози р вактд ан ад аш и б кетади ган б ў ли б қо л ган м ан ...
Й и ги т ж и лм ай д и .
- Ҳ а м м а д а я м б о ш и д а ш ун ақа бўлади. К ейин эса... в а қ т д ега н
ту ш у н ч ад ан у м у м ан куту л аси з. Ф а қ ат ерга ту ш га н и н ги зд а ги н а
э с л а й с и з у н и ,- й и г и т ж и м колди. К ейи н қ ар и н д о ш л ар и га қараб, 
м асл ах ат со л ган бўлди.
- Н и м а қ и л ам и з эн ди ...
Улар хам ж им.
- Б ун ака м у ш кулотга хеч д у ч к ел м аган м ан , - д ед и аёл.
С у к у т с а к л а б ў т и р и ш д а н ф о й д а й ў к э д и . А х и р к о и н о т
қо н у н и яти н и ш у к у н г а ч а х е ч ким б узган эм ас-да!
- М ен о н а м н и н г о л д и л ар и га б орам ан ! - д еб колди й и ги т
ку ти л м аган д а. - Б и рга б о р а о л а с и зм и ? - м ен га ю злан ди у.
193

---

О см о н д ан т у ш ган р у ҳ л а р н и н г қ аер л ар д ад и р , к и м л ар н и д и р
излаб ю р и ш ган и н и м ен ҳам к ў р м аган д и м ҳ еч. К ел и ш ар д и -к ети - 
ш ард и кар и н д о ш л ар и н и олиб . Ш у боис и к к и лан и б ги н а ж авоб
кай тард и м :
- Ҳ а , йўлни ан ч а би ли б ко л д и м , л еки н ... қолиб кетм айсизм и ?
- Қ олсам ко л ар м ан -д а о н ам учун! К ейи нги саф ар кетам из. 
Б ари би р о н ам си з қ ай тм асд и м -к у ! - б у с ў зл ар д а м ен и ҳ ай р о н
к олд и рар д ар аж ад а х о т и р ж а м л и к , о су д ал и к б о р эди.
У н и н г ҳ ам р о ҳ л ар и хам й и ги т н и н г сў зл ар и н и м аъ қ у л л аш д и . 
Б и зни каб р и сто н о ёги гач а к у зат и б х ай р л аш д и л ар .
Й и ги тд ан нур тар ал и б т у р а р д и . Т у ш у н ар си з, ал л аб и р т и л - 
си м и б о р эд и к и у н и н г, сал о б ати б о сар , у н и н г о л д и д а қан д ай д и р
ў зи м н и н ок улай ҳис ки л ар д и м . Л е к и н Сир н арсага и ш о н ч и м ко- 
м ил эди . У о н аси н и қ ай тара олади ! Й ч ги т пастд а у вал аш и б ётган 
кал ам у ш си ф ат ж о н зо тл ар д ан х ам , сим ч ақ и н у, олов ш арлард ан
ҳам зи ғи р ч а ч ў ч и м ад и . И ш о н ч б и л ан п а р в о з ки лди . Ш у н д ан м и , 
М о х и гу л н и н г .лаконига, зу л м а т қў й н и га ш ў н ғи ган и м и зд а ҳам 
у н д ан та р ал га н ёғд у атр о ф и и м а ш ъ ал ад ай ёр и ти б ту р д и . У ёна- 
ётган гу л хан чад ай п астга т у ш и б б о р ар д и . П астлаган и сай и н б и р
нарсалар ш и ти рлар, ч ар си лл ар ва гу р и л л аб ён а кетарди .
К ўп ўтм ай , у зо к д ан М о х и гу л н и н г х и р ал ан ган л ати ф тан аси
би лан у н и н г ё н и д а т а с б и х ай т а ё тга н Б оти р ал и кўри нди. Б и рдан
а т р о ф ё р и ш д и к и ... С а р о с и м а г а т у ш и б , о р т и м г а ў г и р и л д и м . 
Қарасам... М о ҳ и гу л н и н гч ак ал ак зо р и гуриллаб ёнаётган ди . А м м о 
бу ёл ки н б и з б и л ган о л о в га ў х ш ам а с д и . Т ан ан и к у й д и р м аса- 
д а, ки зи л , я ш и л т у с д а ё г д у л а н и б , х а р о б а зо р н и ю т м о к д а эд и . 
Ё н ги н дан кей ин о д атд а қ о п -қ о р ай и б куй ган, х у н у к б и р м ан зар а 
колади. Б у н д а эса ў т олган ж о й л ар д а н гуллар у н аёт ган д и . К ўз 
ў н ги м д а м ен и л о л ко л д и р ган ч а, х а р о б азо р ю в и л и б , ў р н и д а боги 
Э рам зо х и р б ўлаётган ди . Бу ён ги н х ар о б этгувчи эм ас, яратгувч и
олов эди. Б оти р ал и хам б и зга қ ар аган ч а, х ай рон у лол к олган д и . 
А сл и д а у м ен д ан кў р а к ў п р о к н ар сан и ту ш у н ар д и . Б алки уч ю з 
йил и ч и д а б у н а к а в о қ е а л а р н и к ў р га н д и р неч а б о р ... Б ар и б и р
л о л эди!
Ш о р а с у л Б о т и р а л и н и н г п о й и г а к е л и б , у н и н г о ё қ л а р и г а
й и қи л са б ў лад и м и ?! Р аҳ м атл ар ай ти б , пой и н и к ў злар и га сурт- 
сам и ?! Б о т и р а л и ҳам бу ҳ а р а к а т д а н ш о ш и б к о л д и . Й и ги т н и
қўли дан оли б турғи зд и .
194

---

- О н аи зо р и м н и қ у т қ ар га н и н ги з уч ун қ ар зд о р м ан , то аб ад . 
Қ и ём атд а ҳам у зо л м асм ан бу карзн и! - д ед и Ш о р асу л май сад ай 
м айин ки п р и к л ар и н и п и р -п и р ати б .
- Ш ундай ф арзандлар ҳам бўлар экан-ку! - д еб ю борди Б о­
тирали. - С из ф арзанд эм ас, худон и н г раҳм ати экансиз-ку, иним. 
Бир бечоранинг бош и га раҳм атлар ёғилгани ш удир. Я ратган эгам 
ш ундайин раҳм ди лки, бандасини таш лаб қўймайди! - У тўли ки б 
гапиролмай қолди. Балки аросатдаги дарбадарлик, сарсонликлар- 
дан безган д и л и га бир ум и д б ахш этгандир бу ҳолат. У н и н г ҳам 
ҳаракатлари, оиласига, улусга қилган яхш иликлари, бу дунёга келиб 
ҳам тинч и м аган и , О л л о ҳ га -д а с ад о к ати б и р кун к ел и б сам а р а
б ерар... Қ а л б и д а гулдай у м и д к ў з оч и б , м у атт ар ҳ и д тар атган
б ар гл а р и д а т о н г ш абнам и кўри нди. Бу кўнгил ёш лари эди. У Ш о­
расул н и н гҳ а р а к а т и д ан , м и н н атд о р л и ги д ан о ч и л ган бир гул эди. 
С у вга д ан а к д а й и н то ш о тсан ги з, у сувн и ў згар ти р ад и . А тр о ф и д а 
д о и р а т ў л к и н ч а л а р ҳ о с и л ки либ у м о н н и ўзгар ти р ад и . И нсон 
хам 
ш ун д ай . К и м гад и р а р зи м ас ях ш и л и к ки л са-д а, бу би лан у 
неча 
кал б л ар н и ў згар ти р ад и , н и ҳ о яти К ои н отн и ў згар ти р ад и .
Ш орасул ички б и р ҳ а я ж о н д а о н аси н и н г б о ш и г а б о р д и . О н а- 
с и га ин ти зор тер м у л ган ч а:
- М ен келд им , - д ед и аста. У н и н г овози эш и ти л м ад и хатто. 
А м м о ў ш а за ҳ о т и ё қ М о ҳ и гу л н и н г кўзлари о ч и л и б кетд и. Т еп а­
си д а бош эги б т у р ган ф ари ш гадай й и ги тга к ар ад и -ю , вуж у д л а- 
ри гач а зи р қ и р ад и :
- Болам !!! - у ш ун д ай д ей и ш и би лан атр о ф ў згар д и -к о л д и . 
О н а о н а -д а , б а р и б и р . Й и г и т л и к ч е ҳ р а с и д а х ам ч а к а л о г и н и
т ан и д и -я !? Ҳ а м м а а л а м ш у н га экан-да! У ндан ч ақ ал о ғи н и . ж он и- 
ни нг п ар ч аси н и қи зғо н ган д у н ё г а экан-да! М о х и гу л ... у б и р со- 
н и я ич ид а бу тк у л б о ш к а и н со н га эври лди. Ю зи д аги ки ш ан ч ал ар
е ч и л и б ж и л м ай д и , кў злар и д а м е \р , раҳи м д и л л и к ва д а р д о м у х т а
б и р ҳ аяж о н зо ҳ и р б ўлд и ва шу к и ё ф а д а у н га то м о н т а л п и н га н
б о л аси н и н г б агр и га си н гд и .
К ейи н б ем ад о р ў р н и д ан к ўзғалн б , о н ал ар га хос б и р гурур 
б и л ан « к ў р д и н гл а р м и , бу м е н и н г ў ғл и м !» д е г а н д а й б и зл а р га
м ам н ун караб кўйди.
У илгари б ў лган , б ў ли б ў тган в о к еал ар н и эсл ам асд и гўё.
- Гулхумор, ў ғл и м н и к ў р д и н ги зм и ? Бу ў ш а Ш ор асу л и м ... 
гап и р и б б ер ган д и м -к у сизга! К атта б ў ли б кетган и н и кўри н г...
195

---

- м еҳр би лан й и ги тга т е р м у л г а н ч а д ед и у. - М ени оли б к етган и
келибди!
- Ў зи н ги з... ту зу к м и си з? - д ед и м у н и н г сўзи н и б ў ли б . Б и р 
оз сукутлан и б тургач . - К етар э к ан си з-д а! - д ед и м арм он б илан.
- Ҳ а, кетам ан энди!
- А хи р... б и р га кетм о кч и эд и к-ку!
У ж и л м ай и б м ен и б агр и га б о сд и .
- Д у н ён и н г иш лари ш ун ака эк ан -да, си н ги лж он и м . Б и ласи з- 
ку, у ё к д а б ар и б и р у ч р аш ам и з! — ш у н д аги н а у ти н и м си з т а с б и ҳ
ай т аётган Б о т и р ал и га эъ ти б о р ки лди . У ни эн д и к ў раётган д ай :
- Бу одам к и м ? - д е б сў р ад и .
- Б оти рали ... с и зга а н ч а ё р д ам ки л д и лар .
М эҳи гул ян а у н га ҳай рон қарад и .
- . . . М ен ... к асалм и д и м ?! М ар х у м л ар хам касал б ў лар к ан м и ?
- Б ўларкан -да, опаж он. Т ош тем и р акан ги зга кўп куйдингиз...
Б оти р ал и т а с б и х ў ги р и ш д а н т ў х та б , м ен га таъ н ал и н и го х
таш л ад и . « А й ги б , эсл ат и б н и м а қ и л ар д и н ги з ш уни!» д еган д ай . 
М ен и н дам ад и м .
- С и з буни б и л и ш и н ги з к ер ак эди. Т о ш тем и р ак ан ги з у й ­
л ан ган и д ан кейин...
- Б и лам ан ... - м ен и н г гап и м н и чўрт кесди М оҳигул. - Б и­
л ам ан , лек и н ... эн д и б у н и н г а ҳ ам и я ти йўқ. Ў ғли м бор! - д ед и у 
м агрур. - С и зн и ҳ ам ан ч а қ и й н аб қў й д и м . Х у д о кў р и б ту р и б д и , 
қи лган я х ш и л и к л ар и н ги з о х и р а т д а қ ай тси н , илой и м ...
О н а-б о л а кетиш га ч о глан и ш д и . М ен эса хаёлга толд и м . Х ул- 
лас, у д у н ё к о н у н -к о и д ал ар и н и б и ли ш қи йин . Ҳ ар не кил ган д а 
хам бу х у д о н и н г м ар х ам ати . Й ў қ с а , ш ўрли к д у го н ам а р о сатд а 
колиб кетар эди. М охи гулн и н г ху ш ҳ о л ч ех р аси га карай т у р и б ен ­
гил тортд и м . Ў зи м н и ай б лаб, эзи л и б ётган ди м мен хам . М ар ҳ у м а 
эк ан и м н и ҳам у н у ти б ю б о р аёзд и м . Я хш и б ў л д и . К ей и н ги саф ар 
м ен кетсам керак . Б оти р ал и э с а колади...
У л а р б и л ан қ у ч о қ л аш и б в и д о л а ш д и к . Қ ай д ам , у ёқ л ар д а 
кўриш иш насиб этади м и-йўкм и, ким кан дай ж ой га туш ади, билиб 
б ўларм и ди ?! Н и м а б ў л га н д а ҳ а м бу ё к д а б и р -б и р и м и зга д ал д а
б ўлд и к , ёрдам қ и лди к им кон қ ад ар , ём о н б ў лм ад и . У н га ан ч а 
ў р ган и б колган эк ан м ан . Б а х т и ё р ч ех р аси га қараб , ўр тан ам ан . 
Н аҳотки , охи рги м арта к у р а ё т га н б ў лсам уни . Н аҳот, эн ди уч- 
раш м асак то аб ад .
196

---

Я н а у з о қ -у з о қ л а р д а н б и н а ф ш а р а н г нур у с т у н и кў р и н д и . 
У н и н г и ч р а ҳ у м о қуш лари , о лти н ҳ а л л и с а м о в и й ар о б ал ар кўкка 
п арвоз этди. О н а-б о л а ҳам б и р -б и р и н и н г б агр и га си н гган ч а, нур 
у с т у н и то м о н т алп и н д и ...
Б и з Б о т и р а л и и к к и м и з, с а м о в а т г а и н т и зо р т е р м у л г а н ч а
қолд и к , худ ди б о ш к а м ар ҳ у м л ар каби...
ТУТҚУ Н Л И КДА
... Эй дарвеш, туз цопига тушган